Ntirho wa Mfungho wa Rixaka
Mfungho wa Rixaka, kumbe mujeko wa tiko, i mfungho lowukulu lowu vonakaka wa Mfumo.
Mfungho wa Rixaka i xiphemu xa nkoka xa Great Seal, leyi khale a yi tekiwa yi ri mfungho wa xiyimo xa le henhla wa Mfumo. Vulawuri lebyikulu byi nyikiwa eka tsala rihi na rihi leri nga na mfungho wa Great Seal, tanihi leswi swi vulaka leswaki ri pasisiwe hi Puresidente wa Afrika Dzonga.
Mfungho wa Rixaka wa Afrika Dzonga wu simekiwile hi Siku ra Ntshuxeko, 27 Dzivamisoko 2000. Ku ncinca loku ku kombisa xikongomelo xa Mfumo xa ku tirhela fambiselo ra xidimokratiki no ncinca swilo e Afrika Dzonga na vurhandzi-tiko (patriotism) lebyintshwa.
Dizayini ya Mfungho wa Rixaka
Mfungho wa Rixaka wu kondleteriwe hi xirhendzewutana xa xiyimo xa tandza lexi nga veketeriwa e henhla ka xin'wana.
Xivumbeko xa vutandza lexi nga le hansi xi yimela swihlawulekiso swa masungulo
Xihlawulekiso xo sungula i xilogene, eka xirhendzevutana xa rihlaza. Ku hetisisa xirhendzevutana i meno mambirhi ya ndlopfu lawa ya languteke ehenhla. Eka xivumbeko xa rhandzavula lexi vumbiweke hi meno mambirhi i tindleve ta koroni, leti funengeteke xitlhangu xa golidi lexi nga le xikarhi.
Xivumbelo xa xitlhangu xi yimela ndzhumbha, no va na swifaniso swimbirhi swa ribye ra vutshila kusuka eka MaKhoisan. Swifaniso swi endliwile swi langutanile hi ku xewetana na vun’we.
Ehenhla ka xitlhangu i tlharhi na xigombo, leswi hlanganaka eka yuniti yin’we. Swihlawulekiso leswi swi lulamisiwile hi ntwanano ku nyika nkongomelo eka xitlhangu no hetisisa xivumbeko xa le hansi xa masungulo.
Xivumbeko xa vutandza xo tlhandluka
Ehenhla ka masungulo ya xivumbeko xa vutandza, i senthara ya Mfungho wa Rixaka, mhangana (protea). Makamba ya mhangana ya vumbeke tanihi yinhla-nharhu leyi fanaka na vuvatli bya Afrika.
Xinyenyana-nkulu xi vekiwa ehenhla ka mhangana naswona swiluva swi vumba xifuva xa xinyenyana. Xinyenyana xi yima hi timpiko ta xona xi tlakuka hi xivumbeko xa vuhosi. Tinsiva leti yimeleke ehenhla ti xi ambexa nhloko yo tiya no va na vuxiyaxiya.
Ku huma ka dyambu evugimamusi ku vekiwa exikarhi ka timpiko ta xinyenyana no hetisisa xivumbeko xa vutandza xo tlhandluka.
Ku hlangana ka swivumbeko swa vutandza swa le henhla na le hansi ku vumba mhaka leyi nga heriki, na ntwanano lowukulu exikarhi ka swihlawulekiso swa masungulo leswi hetelelaka ku va vuxongi byo tiya, byo saseka no hlawuleka. Kambe xa ha tlhela xi va na ntshamiseko, vutiyisisi na vuxaka leswi Mfungho wa Rixaka yi swi lavaka.
Swikombiso swa Mfungho wa Rixaka
Xivumbeko xa vutandza xa masungulo
- Xihlambanyo
Xihlambanyo i - !ke e:/xarra//ke, xi tsariwe hi ririmi ra xiKhoyisani ra vanhu va /Xam, ri vula leswi: vanhu lava nga hambana va hlangana. Xi vulavula na munhu ha wun'we ha wun'we leswaku va hlanganisa matshala-tshala ya vona ku aka vun'we exikarhi ka mianakanyo na magoza. Xi rhamba rixaka hinkwarho leswaku ri va na vun'we eka ku tirhela swikongomelo swo fana na ku va hi titwa hi ri rixaka rin'we no tinyungubyisa hi rixaka ra hina –vun'we hambi hi hambana.Mpfumawulo wa: !ke e:/xarra//ke
.wav file (170KB)
- Tindleve ta koroni
Ti kombisa vunoni, ku kula na nhluvuko, ku wundliwa ka vanhu na swa vurimi eka misava.
- Tino lerikulu ra ndlopfu
Tindlopfu tiyimele vutlhari, matimba, ku endla swilo hi mpimo wo ringanela, na ku ya hi laha ku nga heriki.
- Xitlhangu
Xi na mintirho mimbirhi: xikombiso xa ku va hi ti tiva leswaku hi vamani, na ku sirheleleka eka moya. Xi na mfungho lowukulu eka rixaka ra hina.
- Swivumbeko swa vanhu
Swi tekiwe eka swifaniso swa ribye ra Linton, leri ri nga tamba ra Afrika Dzonga ra swa mintirho ya vuxongi eka matamba (South African Rock Art) leri ri tivekaku ngopfu eka Misava hinkwayo, kutani sweswi ri kumeka eka Myuziyamu ya Afrika Dzonga e Cape Town. MaKhoyisani i vanhu va khale swinene lava va nga tshama etikweni leri khale ka khaleni, na swona vukona bya vona i vumbhoni bya vumunhu bya hina na ndzhaka ya hina tani hi vanhu va Afrika Dzonga. Swifaniso leswi swi kombisiwe tani hi moya wo xewetana, ku yimela vun'we. Leswi swi tlhela swi komba masungulo ya ku ncinca ka munhu hi wun'we wun'we, ku va a va munhu loyi a nga nchumu wun'we na rixaka, kasi na swona na ku kombisa vumunhu bya hina hinkwerhu.
- Tlhari na xigiya
Ha swimbirhi swi kombisa ku sirheleleka na matimba ya ximfumo – na swona swi kombisa ku tiya ka milenge ya xinyenyana lexi. Tlhari na xigiya swi tlerisiwe hansi, ku kombisa ku rhula.
Xivumbeko xa vutandza xo tlhandluka
- Xiluva xa mhangana (Protea)
I xikombiso xa ku saseka ka tiko ra hina kasi swiluva swi kombisa vuswikoti bya rixaka ra hina eka Mpfuxetelo wa Afrika (African Renaissance) – leswi swikombisa ku hlangana na vun'we bya hinkwaswo leswi swi kulaku eka misava, swi hundleka swi kula swi ya henhla. Milovo ya ndhuma ya Afrika leyi vekiweke eka mhangana i – rihlaza, golidi, tshuka na ntima.
- Xinyenyana-nkulu
Xi kombisiweke xi pfule timpapa ta xona – leswi swi kombisa ku kula hi ntumbuluko na hi xihatla. Xinyenyana-nkulu xa milenge yo tiyela – leyi kombisiweke ta ni hi tlhari na xigiya – swi pfuneta xinyenyana lexi loko xihlota tinyoka na swona swi yimele ku sirheleleka ka rixaka eka valala va xona. I ntsumi ya matilo leyi yi katekisaku misava hi tintswalo, hi ndlela leyi leswi swi kombisa vukulukumba bya vuhosi. Timpapa ta xona leti nga le henhla i xikombiso xa ku ndlandlamuka ka rixaka ra hina, kasi hi tlhelo rin'wana swi tlhela swi hi sirhelelela.
- Dyambu leri xaku
I xikombiso xa ku hatima na vuxongi. Swi kombisa ntshembo wa ku tswariwa hi vuntshwa, mianakanyo leyi ehleketaku hi vuenti, vutivi, ku ahlula na ku avanyisa na ku tiyimisela hi matimba. Swi kombisa xihlovo xa vutomi, ku voningela na vun'we bya vumunhu.Xifaniso lexi heleleke xa Mfungho wa Rixaka xi hlanganisa xirhendzevutana xa xiyimo xa tandza xa le henhla na xa le hansi hi xikombiso xa ku ya hi laha ku nga heriku. Ntila lowu wu hlanganisaku tshaku ra nsongo wa matsalwa, hi tilayini ta tino ra ndlopfu na vugima-musi e henhla, laha dyambu ri humelelaku kona, swi endla xivumbeko xa tandza laha xinyenyani-nkulu lexi xi humaku kona. Xikombiso lexi xi komba ku tswariwa hi vuntshwa ka moya na vukulukumba na vunhenha bya rixaka ra hina.
Endlelo ra dizayini
Ndzawulo ya swa Vuxongi, Mindhavuko, Sayense na Theknoloji, yi komberile mianakanyo hi Mfungho lowuntshwa wa Rixaka eka vanhu hinkwavo eka lembe ra 1999. Hi ku landza mianakanyo leyi yi nga kumeka, na hi ku kuma mianakanyo yo huma eka Khabinete, ku tsariwe nhlamuselo. Xiyenge xa Mfumo xa swa ku tirhisana hi mbulavulo na matsalwa (Government Communication and Information System - GCIS) yi komberile Nhlangano wa Design South Africa – leyi ku nga nhlangano lowu angarhelaku tiejensi hinkwato leti ti endlaku tidizayini e tikweni hinkwaro – leswaku wu kombela vanhu va khume va tidizayinara ta le henhla swinene. Ku langiwe tidizayinara tinharhu leswaku ti ta hlamusela tidizayini ta tona eka Khabinete. Ku langiwile dizayini ya Tatana Iaan Bekker tani hi Mfungho lowuntshwa wa Rixaka. Imufambisi wa khampani ya FCB Group na swona u endlile tidizayini to tala ta tikhampani, na ta mfumo na ta minhlangano yin'wana.
Mfungho lowuntshwa wa Rixaka wu tiyisa fambiselo ra Batho Pele
Batho Pele i xivuriso xa Xisuthu lexi vulaku leswaku Vanhu ku Sungula, leswi swiboha vatirhela-mfumo leswaku va tirhela vanhu hinkwavo va Afrika Dzonga. Batho Pele yi kombisa Nkoka na minsinya leyi nga tshaku ra Mfungho lowuntshwa wa Rixaka. Ku sukela hi ti 1 ta Nhlangula 1997, vatirhela-mfumo va sungule khampeyini ya Batho Pele, leyi nga na xikongomelo xo antswisa tisevhisi ta mfumo eka vanhu.
Batho Pele yi kombisa ku tiyimisela eka swa nkoka na minsinya leyi landzaku:
- Ku burisana na vanhu hi khwalithi ya tisevhisi leti nyiketiwaku vanhu
- Ku veka swiyimo leswi ku faneleke ku tirhiwa hi swona ku hlamusela khwalithi ya tisevhisi leti vanhu va faneleke ku ti rindzela
- Ku endla leswaku vunyingi bya vanhu byi kota ku kuma tisevhisi ngopfu-ngopfu eka lava a va tsoniwile tichansi eka nkarhi lowu nga hundza
- Ku tirha hi nxiximo lowukulukumba hi ku landza swiyimo leswi swi nga vekiwa eka ku tirhisana na vanhu (tikhastama)
- Ku nyiketa vutivi byo tala na lebyo antswa leswaku vanhu (tikhastama) ti ta va na vutivi lebyi faneleke
- Ku tirha hi ndlela leyi nga rivaleni no vonaka eka ku nyiketiwa ka tisevhisi na hi ndlela leyi ti faneleke ku nyiketiwa hi yona
- Ku lulamisa laha swi nga tsandzeka no lulamisa swihoxo leswaku swirhalanganyi swi ololoxiwa no lunghisiwa hi ndlela leyinene
- Ku nyiketa vanhu tisevhisi leti ti va faneleke tani hi va hakeri va mithelo leswaku tikhastama ti ta kota ku vona leswaku mali ya mithelo ya tona yi tirhisiwa hi ndlela leyi faneleke, leyi nga na vuyelo na swona leyi yi londzovotaku.
Batho Pele i mayelana no susa tindlela ta le ndzeni to durha no tlangisa mali leti a ti nga endleriwangi ku veka swilaveko swa vanhu emahlweni. Yi tlhela yi vona leswaku ku pulana timali ta Mintirho ya Mfumo ku fambelana na swilaveko swa vaaki no swi rhangisa emahlweni.
Miantswiso yo tala leyi vaaki va lavaka ku yi vona a yi durhi, ku fana no n’wayitela, ku khoma tikhastama hi nhlonipho, ku va na vunene loko u nyika mahungu no tisola loko swilo swi nga fambi kahle. Leswi a hi mhaka yo engetela switirhisiwa – i mhaka yo amukela swiyimo swo hambana swa matikhomelo.
Ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri i ku lulamisa hinkwaswo leswi hi swi endlaka hi ku landza milawu ya “vukorhokeri bya tikhastama”. Ku simekiwa ka Batho Pele a hi ntirho lowu taka kan’we ntsena. I ntirho lowu yaka emahlweni, i endlelo ro tiya, leri nga ta tirha malembe yo tala, ri va na matimba nkarhi hinkwawo.
Hi fanele ku tirhisana, tani hi Mfumo na tiko hinkwarho, ku endla leswaku swikongomelo swa nkoka na minsinya ya ku Veka Vanhu ku Sungula swi va swilo leswi swi tirhekaku hi ntiyiso eka rixaka hinkwarho, leri ri tirhelaku vutomi byo antswa.(Xiviko hi Puresidente Thabo Mbeki eku simekiweni ka Mfungho wa Rixaka, eKwaggafontein, Bloemfontein, hi ti 27 Dzivamisoko 2000).
Compiled by: Government Communication and Information System (GCIS), April 2000
