Mbulavulo hi Phuresidente Cyril Ramaphosa mayelana na mafu ya vana hikokwalaho ka mavabyi lawa ya tluletiwaka hi swakudya eUnion Buildings, eTshwane
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Ndzi navela ku vulavula na n’wina madyambu lawa hi mhaka leyi khomisaka gome swinene na ku karhata rixaka ra hina.
Etikweni hinkwaro, ku vile na ku tlakuka ka timhangu leti vikiweke ta mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya na mafu.
Vanhu vo hlayanyana va sungula ku vabya swinene hambi ku ri ku fa endzhaku ko dya swakudya leswi thyakeke.
Ku kumiwile leswaku swin’wana swa swakudya leswi a swi ta va swi xaviwile eka mavhengele ya swiphaza na le ka vaxavisi va le xitarateni.
Kusukela eku sunguleni ka Ndzati 2024, ku vile na nhlayo ya 890 wa timhangu leti vikiweke ta mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya eka swifundzankulu hinkwaswo.
Gauteng na KwaZulu-Natal hi swona swi khumbekeke ngopfu, laha Limpopo, Free State na Mpumalanga na swona swi nga rhekhoda timhangu to tala.
Eka mavhiki ma nga ri mangani lama hundzeke ntsena, mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya ya teke vutomi bya kwalomu ka 22 wa vana va rixaka ra hina.
N’hweti leyi nga hundza ku vile na mhangu leyikulu ya swakudya eNaledi eSoweto laha ku nga lova vana va tsevu.
Lotsongo eka vana lava a a ri ni malembe ya tsevu ntsena.
A hi mangani marito lama nga hundziselakaka hi laha ku ringaneke gome ra hina ni ku twa ku vava ka hina tanihi rixaka.
Miehleketo na swikhongelo swa hina swi na mindyangu ya vona loko va ri karhi va hundza eka ku twa ku vava na ku vaviseka ka ku lahlekeriwa hi vana va vona.
Ku lahlekeriwa hi n’wana i nchumu lowu ku nga riki na mutswari loyi a faneleke ku wu tiyisela.
Vana lavatsongo lava feke a va nga ri vana va mindyangu ya vona ntsena. A va ri vana va hina.
Vanhu va hina va na mfanelo hinkwayo yo twa ku vava na ku hlundzuka loko va langutane na makhombo yo tano.
Eka nkarhi wo fana na lowu, hi fanele ku hlangana tanihi tiko na ku tirhisana ku herisa mafu lawa.
Hi fanele ku endla leswi lavekaka ku tiyisisa leswaku makhombo yo tano a ma nge he tlheli ma humelela.
Hi ku hatlisa loko mafu lawa ya humelerile, swipano swa swiyenge swo hambana eka mfumo swi tirhisiwile ku lulamisa timhangu leti.
Swipano leswi a swi katsa valavisisi kusuka eka Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga, vaofisiri va swa rihanyo, vakamberi va mbango, vaofisiri va Ndzawulo ya Vurimi na vaofisiri kusuka eka Khomixini ya Vaxavi ya Rixaka.
Khabinete yi hlanganile mikarhi yinharhu ku amukela swiviko kusuka eka tindzawulo leti mayelana na timhangu ta sweswinyana.
Leswi hi leswi sweswi hi swi tivaka.
Nhlangano wa Rixaka wa Mavabyi lama Tlulelaka wu komberiwile ku endla swikambelo swa sayense naswona wu simekile leswaku ku fa ka vana va tsevu eNaledi, eSoweto ku nga vangiwa hi ku kongoma hi khemikhali leyi nga na khombo swinene leyi tirhisiwaka tanihi murhi wo dlaya switsotswana leyi tivekaka tani hi Theribufosi.
Theribufosi yi nga va na switandzhaku swo biha swinene eka rihanyo, hambi kuri eka swiyimo swale hansi swa ku hlangana na swona.
Theribufosi i khemikhali ya oganofosifeyite leyi tsarisiweke eAfrika-Dzonga ku va yitirhisiwa eka swa vurimi.
A yi pfumeleriwi ku xavisiwa leswaku yi tirhisiwa ekaya hi ku angarhela.
Hambiswiritano, Theribufosi yi xavisiwa hi ndlela yo ka yi nga ri ya ximfumo tanihi leswi vuriwaka ‘xidlayaswitsotswana xa le xitarateni’ ku va yi tirhisiwa ekaya eka malokixini na le ka vutshamo lebyi nga riki bya ximfumo ku lawula makondlo.
Tisampulu ti tekiwile eka 84 wa mavhengele ya swiphaza eka ndzhawu ya Naledi. Eka leti, tinharhu a ti ri ni vumbhoni bya Theribufosi.
Endzhaku ko kamberiwa swinene, phakiti ra tichipisi leri kumiweke eka un’wana wa vana lava feke a ri ri ni swikombiso swa Theribufosi endzeni ni le handle ka phakiti leri.
Tanihi xiphemu xa vulavisisi bya mafu ya le Naledi, vakamberi va teke swidlayaswitsotswana swo hlaya leswi nga riki enawini eka mavhengele ya swiphaza.
Va kume swiendlakalo laha swakudya a swi hlayisiwa etlhelo ka swidlayaswitsotswana ni swibasisi.
Ku tlhele ku kumiwa leswaku mavhengele ya swiphaza leswi swi pfumala vuhlayiselo bya swakudya lebyi hlayisekeke lebyi faneleke, switirhisiwa swo hlamba mavoko no hlantswa swibye, leswi engeteleke ku koteka ka ku thyakisa swakudya.
Hambi leswi vulavisisi bya hina byi yaka emahlweni, i swa nkoka ku twisisa leswaku lexi a hi xiphiqo lexi pfaleriweke eka mavhengele ya swiphaza na vaxavisi van’wana lava nga riki va ximfumo.
Ku tirhisiwa loku nga lawulekiki ka swidlayaswitsotswana leswi siveleriweke emigangeni ku hundzuke xiphiqo lexi kulaka, lexi nga ni vuyelo byo biha swinene.
Eka madoroba yotala khemikhali yin’wana, Alidikhabu, na oganofosifeyite leyi tivekaka tanihi Galephirimi swi tala ku xavisiwa hi vaxavisi vale xitarateni na vaxavisi va le makete kuva va lawula ku hlaseriwa hi makondlo.
Alidikhabu yi yirisiwile ku tirhisiwa eAfrika-Dzonga kusukela hi 2016.
Lembe leri nga hundza, vana vanharhu eEkurhuleni na vana vanharhu eSoweto va lovile endzhaku ko hlangana na Alidikhabu.
Eku hlamuleni ka makhombo lawa, hi fanele ku twisisa xivangelo xa ntlhontlho lowu eka miganga ya hina.
Xin’wana xa swivangelo leswi endlaka leswaku vanhu va tirhisa swidlayaswitsotswana i ku langutana na ku hlaseriwa hi makondlo.
Xiphiqo xa ku hlaseriwa hi makondlo xi vangiwa hi xiphemu xa vulawuri byo biha bya thyaka eka timasipala to hlaya
Thyaka a ri rhwariwi nkarhi na nkarhi, switarata a swi basisiwi, leswi endlaka leswaku makondlo ni switsotswana swin’wana swi va ni swiyimo leswaku swi kula kahle.
Hakanyingi, miganga leyi pfumalaka swinene hi yona yi khumbekaka ngopfu, naswona hakanyingi mirhi yo chipa leyi tirhisiwaka i swilo leswi swi nga na khombo swinene swo fana na Theribufosi na Aldikhabu.
Ntlhontlho wun’wana hileswaku vutihlamuleri bya rihanyo ra mbango lebyi faneleke ku humelela emigangeni ya hina i vutihlamuleri bya mfumo wa miganga.
Timasipala to tala a ti na vuswikoti na switirhisiwa swo endla vukamberi bya mabindzu lawa na ku sindzisa milawu.
Hikwalaho nhlamulo ya hina yi fanele ku langutana na swilo hinkwaswo leswi hoxaka xandla eka xiphiqo.
Nakambe hi fanele hi sivela ku hangalasiwa ka hungu leri hoxekeke.
Vulavisisi lebyi nga humelela a byi ringanyeti pfhumba rihi na rihi leri endliweke hi vomu ro chela chefu eka vana etikweni ra hina.
Nakambe a ku na vumbhoni bya leswaku xiphiqo lexi xi pfaleriwile eka mavhengele ya swiphaza lama nga ya vaaki va matiko mambe ntsena.
Switirhisiwa leswi swi tala ku xavisiwa eka mavhengele lawa yanga ya MaAfrika-Dzonga.
Hinkwerhu hi na ntirho – tanihi Mfumo, tanihi vaaki, tanihi vatswari na mindyangu – ku sirhelela lava nga exikarhi ka hina lava nga ekhombyeni swinene.
Endzhaku ka nhlengeletano yo hlawuleka ya Khabinete, hi tekile xiboho xo endla ku nghenelela loku landzelaka:
Ku nghenelela ko sungula i ku susa swidlayaswitsotswana leswi nga ni khombo exitarateni.
Ku nghenelela ka vumbirhi ka nkoka i ku sirhelela vana eka ku hlangana na swilo leswi.
Ku nghenelela ka vunharhu ka nkoka i ku sivela ku tumbuluka ka mavabyi ya nkarhi lowu taka.
Magoza lama landzelaka ya ta tirhisiwa hi xihatla.
Ku susa swidlayaswitsotswana leswi nga ni khombo exitarateni:
Mavhengele ya swiphaza lawa ya nga katseka eka mafu ya vana ya ta pfala hi xihatla.
Mavhengele hinkwawo ya swiphaza na switirhisiwa swin’wana swo khoma swakudya swi fanele ku tsarisiwa eka timasipala leti ma tirhaka eka tona ku nga si hela masiku ya 21 kusukela namuntlha. Vhengele rin’wana na rin’wana leri nga tsarisiwangiki ku nga si hela masiku ya 21 naswona ri nga fikeleriki swipimelo hinkwaswo swa rihanyo na swilaveko ri ta pfala.
Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga na tiejensi tin’wana to sindzisa nawu ti ta boheka ku lavisisa, ku khoma na ku xupula vaendlamilandzu. Leswi swi ta katsa mabindzu ya khoporexini na vaendli hinkwavo lava tsarisiweke na vaphakeri.
Swipano swa vukamberi bya swiyenge swo hambana leswi hlanganisiweke swi ta endla vukamberi bya ku landzelela milawu ya switirhisiwa swo khoma swakudya, vaendli, vaphakerii, tiholisele na vaxavisi. Leswi swi ta katsa mavhengele ya swiphaza na vaxavisi va mani na mani.
Mabindzu lama nga landzeleriki milawu na mavhengele lama fambelanaka na timhangu tihi na tihi ta chefu kumbe ku kumiwa ma ri na switoko swa tikhemikhali leti nga na khombo swi nga ri enawini swi ta pfala.
Pfhumba lerikulu ra ku kambela hi yindlu na yindlu ka mavhengele hinkwawo ya swiphaza, tithekixopo na vaxavisi van’wana lava nga riki va ximfumo ri ta endliwa, kusukela eGauteng na KwaZulu-Natal.
Leswi swi ta endliwa hi swipano swo kambela swa swiyenge swo hambana leswi vumbiwaka hi Vukorhokeri bya Rihanyo ra Vusocha bya Afrika-Dzonga, vatirhi va rihanyo ra mbango, Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga, Huvo ya Vaxavi ya Rixaka, vakamberi va vatirhi na van’wana.
Xiyenge xo sungula xa ku kamberiwa xi ta lava ku hetiwa ku nga si hela n’hweti.
Vaendli hinkwavo lava tsarisiweke va Theribufosi va ta kamberiwa ku tiyisisa leswaku a ku na swihumelerisiwa leswi hambukisiwaka eka makete lowu nga riki wa vurimi. Endlelo ra mphakelo wa ku hangalasiwa na ku xavisiwa ka Theribufosi ri ta lavisisiwa ku tiyisisa leswaku vulawuri bya landzeleriwa na leswaku ku na vutihlamuleri bya leswaku va xavisela mani.
Milawu na tiphrothokholi eka ku landzelerisiwa, ku pakiwa nakambe, ku herisiwa na ku xavisiwa ka swidlayaswitsotswana, swisivelaswitsotswana na swakudya swi ta tiyisisiwa.
Ku nghenelela ka vumbirhi i mayelana na nsirhelelo wa vana eka ku hlangana na swilo leswi nga na khombo:
Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi ta hatlisa yi humesa sekhula eka Tindzawulo ta Dyondzo ta Swifundzankulu na swikolo hinkwaswo eka tiphrothokholi ta maendlelo lamanene yo sivela na ku lawula mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya endzeni ka swikolo.
Loko lembe ra xikolo lerintshwa ri sungula, Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo na Mihlangano yo Lawula Swikolo, kun’we na Ndzawulo ya Rihanyo, va ta kambisisa no pfuxeta swiletelo swa swikolo eka vufambisi bya vaphakeri va swakudya eswikolweni swa mfumo. Leswi swi ta katsa tithekixopo leti fambisiwaka eswikolweni leswi.
Pfhumba ra dyondzo ya vaaki ri ta sunguriwa leri kongomisiweke eka vana, vatswari, vahlayisi na vaaki hi ku angarhela eka vuhlayiseki bya swakudya na ku kumiwa, ku khoma na ku hlayisa tikhemikhali leti nga na khombo. Pfhumba leri ri ta katsa GCIS, tindzawulo ta mfumo na tiejensi, mihlangano ya indasitiri na swivumbeko swa nhlangano wa vaaki.
Leswi swi ta tatisiwa hi pfhumba ra dyondzo ya vaaki leri kongomisiweke eka miganga, mavhengele ya swiphaza, tithekixopo, vaxavisi lava nga riki va ximfumo na vaxavisi van’wana eka milawu ya rihanyo, vuhlayiseki na mbhasiso, ku kumiwa ka switirhisiwa leswi nga na khombo, milawu leyi tirhaka eka swikumiwa leswi nga na khombo na switandzhaku swa nawu.
Vaholobye va Dyondzo ya Masungulo na Rihanyo na tindzawulo tin’wana ta mfumo va ta hlawula swidlayaswitsotswana swo karhi na swisivelaswitsotswana leswi nga ringanelangiki ku tirhisiwa ekaya tanihi “swilo leswi nga ni khombo” leswi nga ha tisiwaka kumbe ku tirhisiwa etindhawini ta swikolo. Leswi swi ta endliwa hi ku landza Milawu ya Magoza ya Vuhlayiseki bya Swikolo swa Mfumo.
Ku nghenelela ka vunharhu ku ta kongomisiwa eka ku sivela ku tumbuluka ka mavabyi ya nkarhi lowu taka:
Ndzi lerisile leswaku Swivumbeko swa Nhlanganelo swa Matirhelo na Vuhlayiseki swi simekiwa eka xiyimo xa rixaka na xa xifundzankulu ku tirhana na xiphiqo lexi.
Timasipala ta hina ta miganga ti ta boheka ku teka magoza ya xihatla ku lulamisa xiphiqo xa ku hlaseriwa hi makondlo hi ku basisa madoroba na swidorobana na ku susa thyaka. Tindhawu hinkwato to lahlela thyaka ta masipala ti ta boheka ku landzelela Nawu wa Thyaka wa Vulawuri bya Ntivombango wa Rixaka. Ku tsandzeka ku landzelela swi ta endla leswaku ku va na swigwevo swo tika leswi katsaka swiletelo, switiviso swa ku landzelela na ku sindzisiwa ka vugevenga.
Komiti ya Vutsundzuxi bya Rihanyo ya Vaholobye yi simekiwa ku tumbuluxa magoza ya nsivelo ya nkarhi wa le xikarhi na wa nkarhi wo leha. Komiti leyi yi ta vumbiwa hi vatokoti vo fana na vativi va chefu, madokodela ya vana, vativi va mavabyi ya tikhemikhali, vativi va ntungukulu, vativi va mavabyi ya forensiki na van’wana.
Mafu hinkwawo ya vavabyi va malembe ya 12 ku ya ehansi ya ta endliwa ya tivisiwa eka Sisiteme ya Vuhlayiseki bya Xiyimo xa Vutshunguri lexi Tivisiwaka.
Sisiteme ya xitifikheti xa swa vutshunguri xa xielekitironiki xa rifu yi ta simekiwa ku pfumelela Ndzawulo ya Rihanyo ya Rixaka ku fikelela mahungu ya xivangelo xa rifu hi ku hatlisa endzhaku ka loko rifu ri tiyisisiwile.
Ntirho wa Xihlovo xa Bayosekhurithi wu ta tiyisisiwa ku lawula ku antswa ku nghena ka swikumiwa, swivumbiwa na swikumiwa swa bayiloji leswi nga na khombo eka swikepe swo nghena
Ndzawulo ya Vurimi yi le ku kambisiseni na ku pfuxeta milawu hinkwayo leyi faneleke mayelana na vulawuri na mpfumelelo wa swidlayaswitsotswana swa vurimi ku tirhisiwa eAfrika-Dzonga.
Nkwama wa nhlanganelo wa R500 wa timiliyoni wu ta simekiwa hi Tindzawulo ta Mabindzu, Vumaki na Mphikizano na Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo ku seketela mabindzu ya le malokixini na le makaya, ku katsa na mavhengele yo olova ya vaaki. Mali leyi yi ta va ya ku pfuxetiwa ka mabindzu na nseketelo lowu nga riki wa timali hi mayelana na vuswikoti bya xithekiniki, ku landzelerisa milawu na ku aka vuswikoti.
Loko hi ri karhi hi endla ku nghenelela loku na magoza, ku na swo tala leswi hi nga swi endlaka tanihi vatswari ku sirhelela vana va hina.
Tanihi vaxavi na vatswari, loko hi xava swakudya kumbe hi rhumela vana va hina ku ya xava swakudya, swi fanele ku huma ntsena etindhawini leti nga na layisense yo xavisa swakudya na leti hlayisaka milawu ya vuhlayiseki bya swakudya.
Hi fanele ku kambela leswaku swakudya swi lulamiseleriwa endhawini leyi tengeke ni leyi nga ni vuhlayiseki.
Hi fanele ku tiyisisa leswaku swakudya leswi xavisiwaka swi na mavito na tlebulu leti nga erivaleni, na leswaku a swi hundzi siku ra swona ro xavisa.
Hi fanele ku dyondzisa vana va hina hi vuhlayiseki bya swakudya na ku va dyondzisa ku kambela ku leburiwa loku hi voxe.
Un’wana na un’wana loyi a vonaka swakudya swa vuxisi na swakudya leswi hundzeriweke hi nkarhi swi karhi swi xavisiwa emigangeni ya hina, u fanele ku swi vika eka Khomixini ya Vaxavi ya Rixaka.
Nomboro ya Khomixini ya Vaxavi ya Rixaka i 012 065 1940.
Hi fanele ku va na vukheta lebyikulu eka vuhlayiselo na ku tirhisiwa ka swidlayaswitsotswana na tikhemikhali leti nga na khombo.
Hi fanele ku xava ntsena swidlayaswitsotswana leswi nga eka swibye swa swona swa xidzi naswona leswi tsariweke kahle leswaku swi tirhisiwa ekaya.
Tikhemikhali hinkwato leti nga ni khombo ti fanele ti vekiwa laha vana va nga fikeleriki kona.
Mavhengele ya swiphaza na vaxavisi va le xitarateni va na vutihlamuleri byo hlawuleka eka rihanyo na vuhlayiseki bya vaxavi va vona.
Va fanele ku tirha hi vutihlamuleri na hi ku landza nawu.
Va fanele va xiya mitolovelo ya mikhuva yo karhi.
Xikombiso, a va fanelanga va tirhisa swibye kumbe switirhisiwa leswi fanaka swa swilo swa tikhemikhali ni swakudya.
Ku nga xavisiwa ntsena swidlayaswitsotswana na tikhemikhali leti tsarisiweke ku tirhisiwa ekaya.
Swi fanele ku leburiwa kahle naswona swi ri eka swibye swa swona swa xidzi.
Mabindzu lama kumiweke ma ri na swidlayaswitsotswana leswi nga na swipimelo kumbe leswi yirisiweke ma ta langutana na switandzhaku swa nawu.
Nakambe, MaAfrika-Dzonga va komberiwa ku tirhisana ku hlula xiphiqo lexotika.
Kambe hi le kule swinene ni ku pfumala mpfuno. Ku ni swo tala leswi hi nga swi endlaka.
Un’wana ni un’wana wa hina u fanele a tivisiwa ku antswa hi makhombo ya swidlayaswitsotswana ni swilo swin’wana leswi nga ni khombo.
Un’wana na un’wana wa hina u fanele ku teka vutihlamuleri bya vuhlayiseki na rihanyo lerinene eka lava hi hanyaka na vona, ngopfungopfu vana va rixaka ra hina.
Hi ku tirhisana, hi ku sindzisa nawu, hi ku xalamuka no va na vutihlamuleri, hi ta kota ku herisa makhombo lawa.
Ndza mi nkhensa.
