Mulaedza wa Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa wa nga ha u lovha ha vhana nga mulandu wa malwadze e a wanala kha zwiḽiwa, u bva fhaḽa Union Buildings, kha ḽa Tshwane
Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe,
Ndi khou tama u amba navho madekwana ano nga ha fhungo ḽine ḽo sinyusa na u vhaisa lushaka lwashu.
Ho vha na u engedzea ha zwiwo zwa malwadze na dzimpfu dzo vhangwaho nga zwiḽiwa zwe zwa vhigwa u mona na shango ḽoṱhe.
Vhunzhi ha vhathu vha khou swika hune vha lwala lu shushaho na u lovha nga murahu ha u ḽa zwiḽiwa zwo tshikafhalaho.
Ho wanala uri zwiṅwe zwa zwiḽiwa zwi nga vha zwo rengwa kha mavhengele a zwiphaza na kha vharengisi vha zwiṱaraṱani.
U tou bva mathomoni a ṅwedzi wa Khubvumedzi 2024, ho vha na tshivhalo tsha zwiwo zwa malwadze o vhangwaho nga mulimo wo wanalaho kha zwiḽiwa zwi swikaho 890 zwe zwa vhigwa kha mavunḓu oṱhe.
Vunḓa ḽa Gauteng na ḽa KwaZulu-Natal o vha one e a kwamea vhukuma, ngeno vunḓu ḽa Limpopo, Free State na ḽa Mpumalanga, na one o ḓi rekhoda tshivhalo tshi vhonalaho tsha zwiwo izwi.
Vhegeni dzo fhelaho dzi si gathi, malwadze o vhangwaho nga mulimo kha zwiḽiwa, o swika he a dzhia matshilo a vhana vha shango ḽashu vha swikaho 22.
Ṅwedzi wo fhelaho ho vha na tshiwo tshihulwane tsha malwadze o vhangwaho nga mulimo kha zwiḽiwa he khatsho ha lovha vhana vha rathi fhaḽa Naledi, kha ḽa Soweto.
Ṅwana muṱukusa kha avha vhana o vha a tshi tou vha na miṅwaha ya rathi fhedzi.
A hu tou vha na maipfi o teaho ane a nga kona u fhirisa zwavhuḓi mulaedza wa u vhaisala hashu khathihi na vhuṱungu vhune ra khou vhu pfa sa lushaka. Ri khou livhisa mihumbulo na thabelo dzashu kha vha miṱa yo kwameaho zwenezwo musi vhe kha vhuṱungu na zwililo zwa u ṱutshelwa nga vhana vhavho.
U ṱutshelwa nga ṅwana a si zwithu zwine mubebi ufhio na ufhio a vhuya a tea u ṱangana nazwo.
Havha vhana vhe vha lovha vha tshe vhaṱuku, nahone a vha tou vha vhana vha miṱani ya havho fhedzi. Vho vha vhe vhana vhashu.
Vhathu vhashu vha na pfanelo dzoṱhe dza u vhaisala na u sinyuwa nga maurahu ha zwiwo izwi zwa makhaulambilu ngaurali.
Kha tshifhinga tshi fanaho na tshenetshi, ri tea u farana sa shango, ra shumisana ri tshi itela u fhelisa mpfu idzi.
Ri tea u ita zwoṱhe zwo teaho u itela u vhona uri makhaulambilu a ngaho aya ha tsha ḓo dovha a bvelela hafhu.
Zwenezwo musi mpfu idzi dzi tshi tou bvelela, ho mbo ḓi rumelwa zwigwada zwa masia o fhambanaho kha muvhuso uri zwi thome u lingedza u tandulula thaidzo yo vhangaho zwiwo izwi.
Zwigwada izwi zwi katela mafogisi a bvaho kha vha Tshumelo dza Mapholisa dza Afrika Tshipembe, vhaofisiri vha mutakalo, vhaṱoli vha vhupo, vhaofisiri vha Muhasho wa zwa Vhulimi khathihi na vhaofisiri vha bvaho kha Khomishini ya Vharengi ya Lushaka.
Khabinethe yo ṱangana luraru hu tshi itelwa u ṱanganedza mivhigo i bvaho kha mihasho iyi ya nga ha zwizwo izwi.
U swika zwino, ri khou ḓivha zwi tevhelaho.
Tshiimiswa tsha nga ha Malwadze a Phirela tsha Lushaka tsho humbelwa uri tshi ite ndingo dza zwa saintsi nahone tsho wana uri mpfu idzi dza vhana vha rathi fhaḽa Naledi, kha ḽa Soweto, dzi nga tou livhanywa tshoṱhe na mulimo wa Terbufos, une wa vha khemikhaḽa ya khombo vhukuma i shumiswaho sa mulimo wa u vhulaha zwifheṱi.
Terbufos i nga vha na masiandaitwa a shushaho vhukuma kha mutakalo wa muthu, naho muthu uyo o tou i kwama zwiṱuku.
Terbufos ndi khemikhaḽa ya oganofosifeithi ine yo redzhisiṱarelwa fhedzi u shumiswa kha zwa vhulimi fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
A i tei u rengiswa hu tshi itelwa u i shumisa nga ngomu nḓuni.
Fhedziha, Terbufos i khou rengiswa zwiṱaraṱani sa ‘mulimo wa u vhulaha zwifheṱi na zwikhokhonono wa tshiṱaraṱani muhumbulo u wa u i shumisa mahayani kha vhupo ha zwikolobulasi na vhudzulo ha mikhukhuni u itela u langa mbevha.
Ho dzhiiwa sambula u bva kha zwiphaza zwi swikaho 84 fhaḽa kha vhupo ha Naledi. Kha sambula idzi, tharu dza hone dzo wanala dzi na vhuṱala ha mulimo wa Terbufos.
Nga murahu ha u ita ndingo dzo fhelaho, phakhethe ya masimba ye ya wanala kha muṅwe wa vhana vhe vha lovha, yo wanala i na vhuṱala ha mulimo wa Terbufos nga ngomu na nga nnḓa hayo.
Sa tshipiḓa tsha ṱhoḓisiso dza nga ha mpfu idzi dza fhaḽa Naledi, vhaṱoli vho swika he vha dzhia vhunzhi ha milimo ya u vhulaha zwifheṱi u bva kha mavhengele a zwiphaza a henefho kha vhupo honoho.
Kha dziṅwe nyimele, vho wana uri zwiḽiwa zwi khou vhewa fhethu huthihi na milimo ya u vhulaha zwifheṱi hu tshi katelwa na mishonga ya u ṱanzwa.
Ho dovha hafhu ha wanala uri haya mavhengele a zwiphaza, ha na fhethu ho teaho ha u vhea zwiḽiwa, tshomedzo dza u ṱambela zwanḓa na u ṱanzwa thundu, zwine hezwi zwa engedza khonadzeo ya u tshikafhala ha zwiḽiwa.
Naho ṱhoḓisiso dzashu dzi tshi kha ḓi bvela phanḓa, ndi zwa ndeme u pfesesa uri heyi a i tou vha thaidzo i wanalaho fhedzi kha mavhengele a zwiphaza khathihi na vhaṅwe vhavhambadzi vha zwiṱaraṱani.
U shumiswa ha milimo ya u vhulaha zwifheṱi yo iledzwaho nga nḓila i sa langei zwitshavhani zwashu, hu khou ṋaṋa u engedza thaidzo, lune kanzhi ha fhedza nga u vha na masiandaitwa a vhavhaho.
Kha vhunzhi ha vhupo ha zwikolobulasi, hu na iṅwe khemikhaḽa i ḓivhiwaho sa Aldicarb, ine ya vha oganofosifeithi i vhidzwaho Galephirimi, ine kanzhi ya rengiswa nga vharengisi vha zwiṱaraṱani sa mushonga wa u langa mbevha.
Aldicarb yo iledzwa u tou bva nga ṅwaha wa 2016 nahone a yo ngo tea u shumiswa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
Ṅwaha wo fhelaho, ho lovha vhana vhararu fhaḽa Ekurhuleni ngeno vhaṅwe vhararu vho lovha fhaḽa Soweto nga murahu ha musi vho vha na vhukwamani na mushonga wa Aldicarb.
U itela u kona u bveledza maga o teaho a u fhelisa khaedu idzi, ri tea u pfesesa zwiitisi zwadzo vhukati ha zwitshavhani zwashu.
Tshiṅwe tsha zwiitisi zwauri vhathu vha shumise mishonga ya u vhulaha zwifheṱi ndi u ṱoḓa u fhungudza u anda ha mbevha.
Thaidzo ya u anda ha mbevha i vhangwa nga mulandu wa ndangulo ya mathukhwi ine ya si vhe yavhuḓi kha vhunzhi ha mimasipala.
A hu khou vha na u kuvhanganywa khathihi na u laṱwa ha mathukhwi misi yoṱhe, zwiṱaraṱa a zwi khou kulumagwa, zwine hezwi zwa bveledza nyimele yavhuḓi ine mbevha na zwiṅwe zwikhokhonono zwa kona u tshila khayo zwavhuḓi.
Kanzhi, zwitshavha zwo shayesaho ndi zwine zwine zwa kwamea vhukuma, nahone kanzhi mishonga ine ya anzela u shumiswa ndi yeneyi milimo ine ya vha khombo vhukuma sa Terbufos na Aldicarb.
Iṅwe khaedu ndi ya uri vhuḓifhinduleli ha mutakalo wa fhethu hune ha tea u vha hone kha zwitshavha zwashu, vhu fhasi ha muvhuso wapo.
Vhunzhi ha mimasipala a i na vhukoni na zwiko zwa u ita mushumo wa vhuṱoli ha mabindu aya u itela u kombetshedza u tevhedza milayo.
Maga ane ra ḓo a bveledza a tea u kona u tandulula zwiitisi zwoṱhe zwine zwa shela mulenzhe kha thaidzo iyi.
Ri tea u dovha hafhu ra thivhela u phaḓaladzwa ha mafhungo ane a si vhe ngoho.
Ṱhoḓisiso dze dza itwa a dzi sumbedzi hu na fulo ḽo tou dzudzanywaho ḽa u shelela vhana vha shango ḽashu mulimo.
Hu dovha hafhu ha si vhe na vhuṱanzi ho fhelelaho vhune ha sumbedza uri thaidzo iyi i tou wanala fhedzi kha mavhengele a zwiphaza zwa vhadzulapo vha mashango a nnḓa.
Zwibveledzwa hezwi zwi nga ḓi rengiswa na kha mavhengele ane a vha a vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe.
Ri na vhuḓifhinduleli roṱhe, sa Muvhuso, sa tshitshavha, sa vhabebi na miṱa, ha u tsiteledza avho vhane a vho ngo tsireledzea.
Nga murahu ha muṱangano wa Khabinethe wo khetheaho, ro dzhia tsheo ya u ita zwi tevhelaho:
Maga a u thoma ndi u bvisa milimo ya u vhulaha zwifheṱi zwiṱaraṱani zwashu.
Maga a vhuvhili ane a vha a ndeme, ndi u tsireledza vhana vhashu uri vha vhe kule na milimo iyi.
Maga a vhuraru ane na one a vha a ndeme vhukuma, ndi u thivhela zwiwo izwi uri zwi si tsha dovha hafhu zwa bvelela.
Maga a tevhelaho a ḓo mbo ḓi thoma u shumiswa na zwenezwo.
U itela u bvisa milimo ya u vhulaha zwifheṱi zwiṱaraṱani zwashu:
Mavhengele oṱhe a zwiphaza e a humbulelwa uri o shela mulenzhe kha mpfu dza vhana, a ḓo mbo ḓi valwa na zwenezwo.
Mavhengele oṱhe a zwiphaza khathihi na zwiṅwe zwifhaṱo zwi faraho zwiḽiwa zwi tea u redzhisiṱariwa kha masipala wonoyo une zwa wanala khawo hu sa athu fhela maḓuvha a 21 u bva zwino. Vhengele ḽifhio na ḽifhio ḽine ḽa ḓo wanala ḽi songo redzhisiṱariwa kha tshifhinga tsha maḓuvha a 21 nahone ḽa wanala ḽi sa khou tevhedza zwilinganyi zwoṱhe zwa mutakalo na ṱhoḓea dzo teaho, ḽi ḓo valwa.
Vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe khathihi na maṅwe mazhendedzi a zwa mulayo vha ḓo lavhelelwa u ita ṱhoḓisiso, u fara na u sengisa vhatshinyi. Hezwi zwi ḓo ṱoḓa uri hu vhe na tshumisano ya tsinisa vhukati ha vhamagi vhoṱhe vho redzhisiṱariwaho khathihi na vhaṋetshedzi.
Zwigwada zwa vhuṱoli zwa masia manzhi zwo ṱanganelaho zwi ḓo ita vhuṱoli ha zwa u tevhedza milayo kha zwifhaṱo zwi faraho zwiḽiwa, vhamagi, vhaṋetshedzi, holosele na vha mavhengele. Hezwi zwi ḓo katela mavhengele a zwiphaza khathihi na vharengisi vha thundu nga u angaredza.
Mabindu ane a sa tevhedze milayo khathihi na mavhengele ane a ṱumanywa na zwiwo zwifhio na zwifhio zwa u shelelwa mulimo kana zwa wanala zwi tshi khou rengisa dzikhemikhaḽa dzine dza vha na mulimo, a ḓo valiwa.
Hu ḓo itwa fulo ḽihulwane vhukuma ḽa vhuṱoli ha bindu nga bindu kha mavhenge oṱhe a zwiphaza, thakhishopho khathihi na vhaṅwe vhavhambadzi vha mabindu a tshayanzudzanyo, hune fulo iḽo ḽa ḓo thoma fhaḽa kha vunḓu ḽa Gauteng na ḽa KwaZulu-Natal.
Mafulo aya a ḓo itwa nga zwigwada zwa vhuṱoli zwa masia o fhambanaho zwo vhumbwaho nga vha Tshumelo dza Mutakalo dza Mmbi ya Afrika Tshipembe, vhashumi vha zwa mutakalo wa vhupo, Khoro ya zwa Vharengi ya Lushaka, vhaṱoli vha zwa mishumo na vhaṅwe.
Luṱa lwa u thoma lwa vhaṱoli lu ḓo tea u khunyeledzwa nga murahu ha tshifhinga tshi linganaho ṅwedzi.
Vhamagi vhoṱhe vha mulimo wa Terbufos vho redzhisiṱariwaho vha ḓo ṱolwa u itela u vhona uri a hu na tshibveledzwa tshine tsha khou kheluselwa kha maraga une wa si vhe wa zwa vhulimi. Maitele a u bveledza na u ṋetshedza thundu na u rengiswa ha mulimo wa Terbufos a ḓo ṱoḓisiswa hu tshi itelwa u vhona uri a khou tevhelwa nahone hu khou ḓo vha na u dzhia vhuḓifhinduleli kha avho vhane wa khou rengiselwa vhone.
Milayo na maitele a u tevhela vhuṱala, u putela hafhu, u tshinyadzwa na u rengwiswa ha milimo ya u vhulaha zwifheṱi na ya u vhulaha zwikhokhonono hu tshi katelwa na zwiḽiwa, i ḓo khwaṱhisedzwa.
Maga a vhuvhili ndi ane a amba nga ha tsireledzo ya vhana uri vha wanale vho tsireledzea kha zwithu zwine zwa nga vha vhaisa:
Muhasho wa Pfunzo dza Mutheo u ḓo bvisa phirisela nga u ṱavhanya yo livhiswaho kha Mihasho wa Pfunzo ya Vunḓu khathihi na zwikolo zwoṱhe ine ya amba nga ha milayo ya maitele a khwinesa a u thivhela na u langa malwadze a wanalaho kha zwiḽiwa ngomu zwikoloni.
Mathomoni a ṅwaha muswa wa tshikolo, Muhasho wa Pfunzo dza Mutheo khathihi na Madzangano a Ndangulo dza Zwikolo, hu tshi katelwa na Muhasho wa Mutakalo, u ḓo sedza hafhu nga huswa khathihi na u khwinifhadza milayo ya tsumbamaitele dza zwikolo ine ya amba nga ha ndangulo ya vhaṋetshedzi vha zwiḽiwa kha zwikolo zwa muvhuso. Hezwi zwi ḓo katela dzithakhishopho dzine dza shuma henefho kha zwikolo zwenezwo.
Hu ḓo rwelwa ṱari fulo ḽa nga ha pfunzo ya tshitshavha ḽine nga maanḓa ḽa ḓo vha ḽo livhiswa kha vhana, vhabebi, vhalondi vha vhana na tshitshavha nga u angaredza ḽine khaḽo ha ḓo vha hu tshi khou ambiwa nga ha tsireledzo ya zwiḽiwa khathihi na u vha na nḓivho, kufarele na kuvhulungele kwa khemikhaḽa dza khombo. Fulo heḽi ḽi ḓo kwama GCIS, mihasho ya muvhuso na mazhendedzi, madzangano a nḓowetshumo khathihi na zwiimiswa zwa vhadzulapo.
Hezwi zwi ḓo ḓadziswa nga fulo ḽa pfunzo ya tshitshavha ḽo livhiswaho kha vhadzulapo, mavhengele a zwiphaza, thakhishopho, vhavhambadzi vha tshayanzudzanyo khathihi na vhaṅwe vharengisi ḽine khaḽo ha ḓo ambiwa nga ha mutakalo, tsireledzo na milayo ya tsiravhulwadze, u kona u ṱalukanya zwibveledzwa zwine zwa vha khombo, milayo ine ya shumiswa kha zwibveledzwa zwa khombo khathihi na masiandaitwa a zwa mulayo.
Minisṱa vha Pfunzo dza Mutheo na vha Muhasho wa Mutakalo hu tshi katelwa na miṅwe mihasho ya muvhuso vha ḓo khethela thungo miṅwe milimo ya u vhulaha zwifheṱi na ya u vhulaha zwikhokhonono ine a yo ngo tea u shumiswa mahayani sa “zwithu zwa khombo” zwine a zwi tei u ḓiswa kana u shumiswa ngomu dzharaṱani dza zwikolo. Hezwi zwi ḓo itwa hu tshi tevhedzwa Milayo ya Maga a Tsireledzo ya Zwikolo zwa Muvhuso.
Maga a vhuraru a ḓo vha o livhiswa kha u thivhela zwiwo zwa tshifhinga tshi ḓaho:
Ndo ṋea ndaela ya uri hu vhumbwe Zwiimiswa zwa Mashumele o Ṱanganelaho na zwa Vhusevhi kha vhuimo ha lushaka na ha mavunḓu u itela u lwa na thaidzo iyi.
Mimasipala yashu yapo i ḓo lavhelelwa u dzhia vhukando ha tshihaḓu u itela u tandulula thaidzo ya u anda ha mbevha nga u kulumaga ḓorobo khulwane na ṱhukhu khathihi na u bvisa mathukhwi. Fhethu ha u laṱela hone mathukhwi ha mimasipala yoṱhe hu ḓo lavhelelwa uri hu tevhedze Mulayo wa Ndangulo ya Vhupo ha Mathukhwi wa Lushaka. U kundelwa u tevhedza mulayo uyu zwi ḓo ita uri hu vhe na ndaṱiso dzi konḓaho vhukuma dzi fanaho na ndaela, nḓivhadzo dza u tea u tevhedza milayo khathihi na u hweswa mulandu wa vhugevhenga.
Hu khou vhumbiwa Komiti ya Tsivhudzo dza zwa Mutakalo ya Minisṱa u itela u bveledza maga a u thivhela a tshifhinga tshilapfu na tsha vhukati. Komiti iyi i ḓo vhumbwa nga vhaḓivhi vha ngaho vhaḓivhi vha milimo (toxicologists), madokotela a vhana (paediatricians), madokotela vhane vha ḓivha nga ha ndingo dza dzikhemikhaḽa (chemical pathologists), madokotela vhane vha ḓivha nga ha u phaḓalala na ndangulo ya malwadze (epidemiologists), madokotela vhane vha ḓivha nga ha ndingo dza forentsiki (forensic pathologists) na vhaṅwe.
Mpfu dzoṱhe dza vhalwadze vha miṅwaha ya 12 u tsela fhasi, dzi ḓo ḓivhadzwa kha Sisteme ya Vhulavhelesi ha Malwadze a Ḓivhadzeaho.
Hu ḓo vhumbiwa Sisteme ya eḽekhiṱhironiki ya u khwaṱhisedza lufu nga madokotela u itela uri Muhasho wa Mutakalo wa Lushaka u kone u swikela zwidodombedzwa zwa nga ha zwivhangi zwa lufu nga u ṱavhanya zwenezwo musi lufu lu tshi tou khwaṱhisedzwa.
Mushumo wa Biosecurity Hub u ḓo khwaṱhiswa u itela u khwinifhadza ndangulo ya u dzhena ha zwibveledzwa, zwithu zwi tshilaho na zwibveledzwa zwi bvaho kha zwithu zwi tshilaho zwine zwa vha khombo zwa mikaṋoni yashu.
Muhasho wa zwa Vhulimi u kati na maitele a u sengulusa na u vusulusa milayo yoṱhe yo teaho ine ya elana na milayo khathihi na thendelo ya u shumiswa ha milimo ya zwa vhulimi ya u vhulaha zwifheṱi fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
Hu ḓo thomiwa tshikwama tsho ṱanganelaho tsha masheleni a swikaho R500 miḽioni nga Muhasho wa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Phikhisano khathihi na Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku, hu tshi katelwa na mavhengele a thusaho vhadzulapo. Tshikwama itshi tshi ḓo vha tsha mvusuluso ya mabindu khathihi na thikhedzo dzine dza si vhe dza zwa masheleni musi ho sedzwa zwikili zwa thekiniki, u tevhedza milayo na u bveledza vhukoni.
Musi ri kati na u bveledza maga aya khathihi na u dzhenelela ho teaho, hu ḓi vha na zwinzhi zwine ra nga ita sa vhabebi u itela u tsireledza vhana vhashu.
Sa vharengi na vhabebi, musi ri tshi renga zwiḽiwa kana u rumela vhana vhashu u renga zwiḽiwa, ri tea u renga fhedzi fhethu hune ha vha na ḽaisentsi yo teaho ya u rengisa zwiḽiwa nahone hune ha tevhedza milayo ya tsireledzo ya zwiḽiwa.
Ri tea u vha na vhusedzesi ha uri zwiḽiwa zwi khou dzudzanywa fhethu ho kunaho nahone hune ha vha na tsiravhulwadze.
Ri tea u vhona uri zwiḽiwa zwine zwa khou rengiswa zwi na dzinakhwevho dzi re khagala khathihi na ḽebuḽu dzo teaho nahone a zwo ngo fhirelwa nga ḓuvha kana datumu ine zwa tea u rengiswa ngayo.
Ri khou tea u funza vhana vhashu nga ha tsireledzo ya zwiḽiwa khathihi na u vha gudisa uri vha kone u sedza ḽebuḽu hedzi nga vhone vhaṋe.
Muthu muṅwe na muṅwe ane a vhona hu tshi khou rengiswa zwiḽiwa zwine zwa si vhe zwa vhukuma kana zwo fhelelwaho nga tshifhinga kha zwitshavha zwashu, u tea u zwi vhiga kha vha Khomishini ya Vharengi ya Lushaka.
Nomboro ya vha Khomishini ya Vharengi ya Lushaka ndi 012 065 1940.
Ri khou tea u vha na ṱhogomelo khulwane vhukama musi ri tshi vhulunga na u shumisa milimo ya u vhulaha zwifheṱi khathihi na dziṅwe khemikhaḽa dza khombo.
Ri tea fhedzi u renga milimo ya u vhulaha zwifheṱi ine ya vha kha khontheina dzayo dza mathomo nahone ine yo sumbedziswa zwi khagala uri yo tea u shumiswa ngomu mahayani.
Khemikhaḽa dzoṱhe dzine dza vha khombo dzi tea u vhewa kule na vhana.
Mavhengele a zwiphaza na vharengisi vha zwiṱaraṱani vha na vhuḓifhinduleli ho khetheaho ha mutakalo na tsireledzo ya vharengi vhavho.
Vha tea u tshimbidza mabindu avho nga nḓila ya vhuḓifhinduleli nahone vha tshi tevhedza milayo.
Vha tea u tevhedza miṅwe milayo ya mutheo ine ya vha ya ndeme.
Sa tsumbo, a vha tei u shumisa khontheina kana zwishumiswa zwithihi u vhea khazwo zwiḽiwa na zwithu zwa dzikhemikhaḽa.
Hu tea u rengiswa fhedzi dzikhemikhaḽa na milimo ya u vhukaha zwifheṱi yo redzhisiṱariwaho sa yo teaho u shumiswa ngomu mahayani.
Mishonga iyo i tea u sumbedziswa zwavhuḓi kha ḽebuḽu dzayo nahone i vhe kha phakhethe kana khontheina dzayo dza mathomo.
Mabindu ane a wanala e na milimo ya u vhulaha zwifheṱi yo iledzwaho kana i songo tendelwaho, a ḓo livhana na vhuhali ha mulayo.
Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha khou dovha hafhu vha itelwa khuwelelo ya uri vha shumisane u itela u kunda kha nyimele heyi i konḓaho ngaurali.
Fhedzi, ri tshe kule na u ḓiwana ro hanganea. Hu na zwinzhi zwine ra nga ita.
Muṅwe na muṅwe washu u khou tea u vha na nḓivho yo teaho nga ha khombo ya milimo ya u vhulaha zwifheṱi khathihi na zwiṅwe zwibveledzwa zwa khombo.
Muṅwe na muṅwe washu u tea u dzhia vhuḓifhinduleli ha tsireledzo na ndondolo ya avho vhane vha vha tsini nae, nga maanḓa vhana vha shango ḽashu.
Nga u shuma roṱhe, u tevhedza milayo, u dzula ro fhaṱuwa na u vha na vhuḓifhinduleli, ri ḓo kona u fhelisa zwiwo hezwi zwa makhaulambilu ngaurali.
Ndo livhuwa.
