A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Ikhonomi
1.1 Swikombiso swa Ikhonomi Leswinene
1.1.1 Khabinete yi amukerile swikombiso swa ikhonomi leswinene tanihi hi datha leyi humesiweke hi Tinhlayohlayo ta Afrika-Dzonga (StatsSA).
1.1.2 Hi ti3 ta Ndzati 2024, StatsSA yi tivise ku tlakuka ka 0.4 wa tiphesente eka Swihumelerisiwa Hinkwaswo swa Tiko (GDP) eka kotara ya vumbirhi ya 2024. Ku tlakuka loku ku kuceteriwile hi ku antswisiwa eka sekithara ya vumaki ka ku kula ka 1.7 wa tiphesente lembe na lembe.
1.1.3 Ku antswisiwa eka sekithara ya vumaki ku hlohloteriwile hi swiyenge swa ntlhanu (5) eka swa khume (10) swa vumaki, ku nga swakudya na swakunwa, nsimbhi ya ayoni ya masungulo na nsimbhi ya xitili, swikumiwa swa nsimbhi leswi nga riki na ayoni kumbe swi ri na yintsongo, swikumiwa swa nsimbhi na swiyenge swa michini leswi rhekhodiweke eka ku tlakuka ka vuhumelerisi .
1.1.4 Ku pfuxetiwa ka sekithara ya vumaki i xivangelo xa nkoka xa ku humelela eka ku pfuxetiwa ka vumaki bya Afrika-Dzonga
1.1.5 Ku engetela kwalaho, Nhlokomhaka ya Indekisi ya Mixavo eka Vatirhisi eka tindhawu hinkwato ta le madorobeni yi kombisile leswaku inifulexini ya lembe na lembe ya Mhawuri 2024 a yi ri 4.4%, leswi nga ehansi kusuka eka 4.6% hi Mawuwani 2024. Mpimo wa inifulexini ya lembe na lembe ya nhundzu a wu ri 4.4%, kusuka eka 4.6% hi Mawuwani 2024, naswona hi ku fanana mpimo wa inifulexini ya lembe na lembe eka vukorhokeri a ku ri 4.5%, kusuka eka 4.7% hi Mawuwani 2024. Ku vile na ku antswisiwa loku nga cinceki eka CPI ku sukela hi Nyenyankulu 2024.
1.2 Ku pfuxetiwa ka Tikhamphani ta Mfumo (SOCs)
1.2.1 Khabinete yi amukerile nhluvuko lowu tiyeke lowu endliwaka eku pfuxeteni ka tiSOC naswona ku antswisiwa ka matirhelo ya SOC ku ta hoxa xandla hi ndlela leyinene eka pfhumba ra vumaki bya Afrika-Dzonga.
1.2.2 Eka mhaka leyi, swa fanela ku xiya leswaku Denel yi rhumele vuyelo bya R390 wa timiliyoni emahlweni ka ntswalo na xibalo eka lembeximali ra 2023/24, laha matirhiselo ya mali lama nga tshamisekangiki ya hungutekeke hi 98 wa tiphesente. PRASA yi le ku endleni ka nhluvuko lowukulu eku vuyiseni ka switimela swa vakhandziyi endleleni na 31 wa tindlela ta swiporo ta 40 leti sweswi ti tirhaka, naswona Pulani yo Vuyela ya Eskom yi ya emahlweni yi tisa mimbuyelo leyinene, laha mphakelo wa gezi hi ku siyerisana wa ha yimisiweke ku tlula 175 wa masiku ku sukela hi ti18 Ndzati 2024.
2. Ku Lwisana na Vugevenga na Vukungundzwana
2.1 Operation Shanela
2.1.1. Khabinete yi amukerile nhluvuko lowu endliwaka eka ku lwisana na vugevenga hi ku tirhisa Operation Shanela. Exikarhi ka ti2 na ti8 ta Ndzati 2024, tiejensi to sindzisa swa nawu ti khomile 13 691 wa vaehleketeleriwa eka vugevenga lebyikulu byo fana na ku dlaya, ku pfinya, ku va na swibamu leswi nga riki enawini na ku phanga mabindzu. Ku sukela loko yi sunguriwile hi Mudyaxihi 2023, Operation Shanela yi endle leswaku ku khomiwa 850 375 wa vaehleketeleriwa, na ku tekiwa ka 824 wa swibamu leswi nga riki enawini na ku tlula 17 282 wa swibuluki. Ku engetela kwalaho, swidzidziharisi leswi durhaka ku tlula R13 wa timiliyoni swi tekiwile eRivaleni ra Swihahampfhuka ra Matiko ya Misava ra OR Tambo eka tin’hweti timbirhi leti nga hundza, naswona koporo leyi durhaka ku tlula R20 wa timiliyoni yi kumiwile eka ndhawu yo hlayisela timovha leti nga onhaka ekusuhi na Durban laha muehleketeleriwa a khomiweke.
2.1.2 Hi ku tirhisa matirhelo lama hlanganeke ya swiyenge swo hambana na lama kongomisiweke hi vuhlayiseki, tiejensi to sindzisa swa nawu ti kongomisile eka ku herisa tisindikheti ta ku tekeriwa mali hi ku sindzisiwa etikweni hinkwaro. Eka mavhiki mambirhi lama hundzeke, ku khomiwile 14 wa vakomberi va mali hi ku sindzisa eswifundzheni swo hambanahambana.
2.2 Ku Vuyisela Vutshembeki bya Vaofisiri va ku Tiyisisa Nawu
2.2.1. Hi ku tirhisa ntirhisano wa swiyenge swo hambanahambana, tiejensi to sindzisa nawu ti khomile 14 wa vaehleketeleriwa eMpumalanga hi swihehlo swa vuxisi na vukungundzwana hi ku humesa tilayisense ta vadyondzi na vachayeri leswi nga riki enawini, na 11 wa maphorisa ya le magondzweni na vona va khomiwile hikwalaho ko kombela swifumbarheriso eka vachayeri va mimovha etlhelo ka patu ra N1 ra gondzo lerikulu eLimpopo.
2.2.2 Maphorisa manharhu lawa a ya nga ri entirhweni na muakatiko va khomiwile eDurban, eKZN hikwalaho ko kombela swifumbarheriso swa R100 000 eka n'wamabindzu hi ku cincana hi ku humesiwa ka nhundzu leyi tekiweke, naswona maphorisa man'wana ya mune ya tinyikerile eka SAPS eka nandzu lowu fanaka.
2.2.3 Ku ya emahlweni, vaehleketeleriwa va nhungu va khomiwile mayelana na swihehlo swo nghenelela eka vuxisi bya tithendara na vukungundzwana lebyi ringanaka R850 wa timiliyoni eDorobeninkulu ra Kapa, eKapa-Vupeledyambu.
3. Dyondzo.
3.1 Khabinete yi komberile swichudeni hinkwaswo leswi ringaneleke ku nghena na leswi se swi nga eka dyondzo ya le henhla ku endla swikombelo swa tibasari na xikweleti xa Xikimi xa Rixaka xa Mpfuneto wa Timali wa Swichudeni (NSFAS) na xikweleti loko xi pfula swikombelo swa xona swa inthanete hi Ravuntlhanu, 20 Ndzati 2024 eka lembe ra dyondzo ra 2025.
Ku endla xikombelo, swichudeni leswi navelaka na leswi vuyaka swi fanele ku endzela my.nsfas.org.za.
3.2 Nawu wa Ndzulamiso wa Milawu ya Dyondzo ya Masungulo (BELA)
3.2.1 Khabinete yi amukerile ku sayiniwa ka Nawumbisi wa BELA wu va nawu hi Phuresidente Ramaphosa, ku fungha goza ra nkoka ro hundzula na ku ndlandlamuxa sisiteme ya hina ya dyondzo ya masungulo. Nawu lowu wa nkoka wu lava leswaku mihlangano leyi lawulaka swikolo yi languta swilaveko swa ririmi swa vaaki hi ku anama ku tiyisisa ku katsa hinkwavo eka dyondzo.
3.2.2 Eka goza ro tiyisisa dyondzo ya vana va tindzumulo, Nawu wa BELA wu endla leswaku Giredi ya R yi va malembe lamantshwa lama bohaka yo sungula xikolo. Yi tlhela yi endla leswaku vatswari va tihlamulela hi ku tiyisisa leswaku vana va vona va nghena xikolo naswona ku tsandzeka ku va vugevenga.
3.2.3 Khabinete yi tlhele yi amukela xiboho xa Phuresidente Ramaphosa xo pfumelela nkarhi wa tin’hweti tinharhu wa ku nghenelela eka swiyenge swimbirhi leswi khumbaka ku amukeriwa ka swikolo na ririmi, tanihi xiphemu xo tiyisisa ntirhisano wa rixaka.
4. Rihanyo
4.1 Vuvabyi bya MPOX
4.1.1 Ku hunguta ku hangalaka ka mavabyi ya Mpox, vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga va khutaziwa ku tirhisa magoza lama nga riki ya swa vutshunguri. Leswi swi katsa ku hlamba mavoko nkarhi na nkarhi hi xisibi ni mati kumbe ku tirhisa sanithayizara ya mavoko leyi nga ni xihoko.
4.1.2 Hambi leswi khombo ra ku tluleriwa hi ku hangalaka ka Mpox etikweni ri tshamaka ri ri ehansi, ku tiyisisiwile mhangu yin’wana ya Mpox naswona xisweswo nhlayo ya timhangu leti tiyisisiweke ku ya eka 25 eAfrika-Dzonga ku sukela loko ku tumbuluka ku sungule hi Mudyaxihi 2024.
4.2 Ku tumbuluka ka Bilihaziya – Xifundzhatsongo xa Mopani eLimpopo
4.2.1 Khabinete yi tivisiwile hi mayelana na ntungu wa Bilihaziya eGreater Tzaneen eMopani (Limpopo) laha 150 wa vadyondzi va nga kumeka va ri na Bilihaziya.
4.2.2 Xipano xa Ntirho xa Xifundzankulu xi simekiwile hi mfumo wa Xifundzankulu xa Limpopo naswona matshalatshala ya le ku endliweni ku lawula vuvabyi lebyi byi tluletiwaka hi mati, ku tirhana na ku tumbuluka na ku kambela khwalithi ya mati eka tindhawu leti hlaseriweke.
4.2.3 Bilihaziya yi tlulela hiku hlangana na mati lawa ya thyakeke. Khabinete yi hlohlotela vaaki ku tiyisisa leswaku vana va nga hlambeli kumbe ku tlanga ematini lama nga ha vaka na thyaka.
4.2.4 Vatswari na vahlayisi va fanele ku hatlisa va yisa vana lava ehleketeleriwaka ku khomiwa hi vuvabyi lebyi eka ndhawu ya rihanyo ya le kusuhi ku ya tshunguriwa.
4.3 Ku tumbuluka ka Mavabyi ya Swindomundomu eSarah Baartman, eKapa-Vuxa
4.3.1 Khabinete yi komberile van’wamapurasi hinkwavo va swifuwo ku hunguta ku fambafamba ka swifuwo endzhaku ka ku tumbuluka ka mavabyi ya swindomundomu eka timasipala ta Kouga na Koukamma ta Xifundzhatsongo xa Sarah Baartman xa Kapa-Vuxa.
4.3.2 Ku fambafamba ka swifuwo ku nghena na ku huma eka ndzhawu leyi khumbekaka kuya emahlweni ku vekiwa tihlo ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi eka tindzhawu letinga khumbekangiki kuya hi Ndzhawu ya Vulawuri bya Mavabyi.
4.3.3 Khabinete yi tsundzuxe MaAfrika-Dzonga leswaku ku fambisiwa ka swifuwo kusuka eka ndhawu yin’wana ku ya eka yin’wana swi lava Mpfumelelo wo Fambisa kusuka eka hofisi ya vutshunguri bya swifuwo ya mfumo ya laha kaya.
5. Vufambisi bya GNU
5.1 Khabinete yi amukerile xiboho xa Phuresidente Ramaphosa xo simeka endlelo ro basisa eka xiyimo xa mfumo eka timhaka leti mavandla lama nga eka GNU ma nga tekiwaka ya khome ku hambana ka nkoka.
B. Swiboho swa Khabinete
(I) Ku kandziyisiwa ka Xitshunxo xa Xiletelo xa Pholisi eka ku herisiwa ka tinomboro ta xihatla ta 10177, 10111 na 107 ku burisana na vaaki
(a) Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Xitshunxo xa Xiletelo xa Pholisi eka ku herisiwa ka tinomboro ta xihatla ta 10177, 10111 na 107 hi ku nonoka leswaku vaaki va kuma mavonelo.
(b) Khabinete yi lemukile magoza lama vekiweke eka ku cinca ka Afrika-Dzonga eka nomboro yin’we ya xihatla ya khodi yo koma 112. Leswi swi ta tiyisisa leswaku vanhu lava nga ehansi ka ntshikilelo a va boheki ku tsundzuka ku tala ka tinomboro loko va lava vukorhokeri bya xihatla kumbe tifoyini ta vona ti fambisiwa hi ndlela leyi nga ringanelangiki.
(ii) Nawumbisi wa Nhluvukiso na Ntlakuso wa Vupfhumba eAfrika-Dzonga
(a) Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Vupfhumba eAfrika-Dzonga ku kuma mavonelo ya vaaki. Pholisi yi lava ku engetela ku hoxa xandla ka vupfhumba eka ikhonomi yo anama ya Afrika-Dzonga hi ku engetela tivholumo ta vaendzi.
(b) Hi 2023, Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawu wa Nhluvukiso wa Vupfhumba eAfrika-Dzonga, naswona swibumabumelo leswi humaka eka mavandla lama khumbekaka swi nghenisiwile eka pholisi leyi. Nawumbisi sweswi wu nyika rimba ra pholisi leri ku pfumelelaniweke ha rona na swiletelo swa nhluvukiso na ku tlakusa vupfhumba eAfrika-Dzonga.
(c) Pholisi leyi yi ta tlakusa vubindzurisi eka sekithara ya vupfhumba na ku tiyisisa ku hoxa xandla loku antswisiweke ka sekithara eka mitirho. Swiringanyeto swa pholisi swi tlhela swi kongomisa eka ku ringanisa pholisi ya vupfhumba na swivumbeko swa pholisi ya mfumo ya sweswi, na ku ndlandlamuxa ku tiyisela ka sekithara na vuswikoti byo hlamula eka swiphiqo.
(iii) Pholisi ya Mali ya Mabindzu Lamatsongo na ya le Xikarhi (MSME) na Tikhoporexini
(a) Khabinete yi pasisile Pholisi yo hetelela ya Mali ya tiMSME na Tikhoporexini leswaku yi tirhisiwa. Pholisi yi lava ku herisa swihinga leswi sivelaka tiMSME na mabindzuntirhisano ku kuma nseketelo wa swa timali. Ku nghenelela loku ku ta tlhela ku endla leswaku ku va na ku cinca loku nga riki na swiphiqo kusuka eka mabindzu lama nga riki ya ximfumo ku ya eka ya ximfumo na kusuka eka mabindzu lamatsongo ku ya eka ya le xikarhi.
(b) Pholisi yi nyika ku tumbuluxiwa ka ndhawu ya timali eka mitlawa leyi kongomisiweke ku fana na vantshwa, vavasati na vanhu lava nga na vulema. Pholisi leyi yi vumba xiphemu xa ku nghenelela kun’wana ku seketela mabindzu lamatsongo, ku katsa na Rimba ra Nhluvukiso ra Mabindzu Lamatsongo leri Hlanganisiweke ra Rixaka leri amukeriweke hi Khabinete hi 2022.
(c) Mfumo wu rhangisa nseketelo eka tiMSME na mabindzuntirhisano hikuva mabindzu lawa ya tumbuluxa mitirho yo tala na ku nyika swivandlanene swo tala eka vanhu ku tihanyisa.
(d) Ku tirhisiwa ka pholisi ku ta herisa vangwa ra swikweleti eka ikhosisiteme ya tiMSME na ku endla leswaku ku kula ka ikhonomi, leswi nga swa nkoka eka mfumo.
(iv) Qhinga ra Rixaka ra Vupfhumba bya Tinyeleti na Pulani yo Tirhisa 2023-2033
(a) Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Qhinga ra Rixaka ra Vupfhumba bya Tinyeleti na Kungu ro Tirhisa ku kuma mavonelo ya vaaki.
(b) Qhinga leri ri kongomisa eka ku veka Afrika-Dzonga tanihi ndhawu ya vupfhumba bya tinyeleti ya xiyimo xa misava, naswona leswi swi ta tlakusa nhluvukiso wa ikhonomi na mitirho eka sekithara ya vupfhumba. Afrika-Dzonga i rixaka ro sungula ra Afrika ku tumbuluxa Kungu ra Rixaka ra Vupfhumba bya Tinyeleti, naswona leswi swi ta tlakusa ku hambanisiwa ka vupfhumba bya tiko.
(c) Qhinga ri kongomisa eka tiphuphu to hambana, ku nga nhluvukiso wa switirhisiwa, ku antswisa nkhuluko wa vupfhumba bya tinyeleti, vutirhisani bya mfumo bya phurayivhete, vupfhumba lebyi katsaka hinkwavo na ku cinca.
(d) Afrika-Dzonga ri tinyungubyisa hi swipfuno swo hlaya swo hlawuleka leswi endlaka leswaku ri va ndhawu leyinene ya vupfhumba bya tinyeleti. Leswi swi katsa xibakabaka xa vusiku lexi nga thyakisiwangiki ni maxelo lamanene.
(e) Ndzawulo ya Vupfhumba, hi ku tirhisana na Ndzawulo ya Sayense na Vumaki, yi ta simeka Kungu ra Rixaka ra Vupfhumba bya Tinyeleti eka ku tlangela Siku ra Vupfhumba ra Rixaka eKapa-N’walungu hi ti27 Ndzati 2024, laha ku nga na phurojeke ya Square Kilometer Array.
(v) Pulani yo Cinca Matirhelo ya Masipala
(a) Khabinete yi amukerile no pasisa Mutshamaxitulu, swirho na ku ndlandlamuxa mimpimanyeto ya Komiti ya le Xikarhi ka Vaholobye (IMC) eka ku tirhisiwa ka migingiriko yo lulamisa ku nga tirhi kahle ka mfumo wa miganga.
(b) Xikongomelonkulu xa IMC i ku langutela ku tirhisiwa ka migingiriko yo hambana ku lulamisa ku nga tirhi kahle ka mfumo wa miganga hi ku tirhisa ku nghenelela ko hambana eka tindhawu to karhi leti landzelaka:
i. Ku endliwa ka mfumo wa miganga hi xiphurofexinali;
ii. Vutihlamuleri, vulawuri na vulawuri bya switandzhaku;
iii. Vulawuri, ku tshamiseka ka tipolitiki na vufambisi;
iv. Vufambisi bya timali na mimbuyelo ya oditi leyi antswisiweke;
v. Mphakelo wa vukorhokeri na ku hlayisiwa ka switirhisiwa;
vi. Nhluvukiso wa ikhonomi ya ndhawu na vupulani bya ndhawu; na
vii. Vuxaka bya le xikarhi na le ndzeni ka mfumo.
(c) IMC yi ta rhangisa emahlweni ku nghenelela eka timasipala leti nga ekhombyeni swinene.
(d) Khabinete yi tlhele yi lerisa leswaku tindzawulo ta mfumo na swiyenge swa mfumo swi fanele ku hakela swikweleti swa swona leswi kolotaka timasipala hi xihatla naswona Nkwama wa Timali ta Rixaka wu nyikiwile vutihlamuleri byo tiyisisa leswaku leswi swa endliwa.
(vi) Swikweleti swa masipala leswi nga hakeriwangiki eka tibodo ta mati
(a) Khabinete yi hlamuseriwile hi swikweleti swa timasipala leswi kulaka na leswi nga tshamisekangiki eka tibodo ta mati, leti sweswi ti xungetaka ku tshamiseka ka Huvo ya Mati ya Vaal Central leyi kolotiwaka R9.9 wa timiliyoni na Magalies Water R930 wa timiliyoni eku heleni ka Mawuwani 2024 na ku koteka ka ku pfumala mali ka tibodo leti timbirhi.
(b) Swikweleti leswi kolotiwaka tibodo ta mati swi na vuswikoti byo xungeta mphakelo wa mati hambi ku ri eka timasipala leti hakelaka swikweleti swa tona swa mati.
(d) Khabinete yi pasisile leswaku ku simekiwa ka IMC ku lulamisa ku cinca ka masipala. IMC yi ta tlhela yi rhangisa emahlweni ku nghenelela ku lulamisa ku hakela swikweleti swa masipala eka tibodo ta mati, ngopfungopfu eka lava langutaneke na ku wa loku nga kusuhi.
C. Nawumbisi
1. Nawumbisi wa Vurhangeri bya Ndhavuko wa Khoi-San wa 2024
1.1. Khabinete yi pasisile ku yisiwa ka Nawumbisi wa Vurhangeri bya Ndhavuko wa Khoi-San wa 2024 ePalamende. Nawumbisi lowu i nhlamulo eka xiboho xa Khoto ya Vumbiwa lexi nga vula leswaku Nawu wa Vurhangeri bya Ndhavuko na Khoi-San, wa 2019 (Nawu wa 3 wa 2019) a wu tirhi hi ku ya hi ku nghenelela ka vaaki loku nga enelangiki hi Palamende.
1.2. Nawumbisi lowu wu ta nyika Palamende nkarhi wo landzelela xileriso xa Khoto ya Vumbiwa. Nawu wa Vurhangeri bya Ndhavuko na Khoi-San wa 2019 wu sivile Nawu wa Rimba ra Vurhangeri bya Ndhavuko na Vulawuri, wa 2003 (Nawu wa 41 wa 2003).
D. Swipfuxeto swa Khabinete
1. Mimbuyelo ya Riendzo ra Mfumo eChina na ku nghenelela eka Foramu ya Ntirhisano wa China na Afrika (FOCAC)
1.1. Khabinete yi amukerile xitiviso mayelana na mimbuyelo ya Riendzo ra Mfumo leri humeleleke sweswinyana eka Riphabliki ra Vanhu ra China na nhlengeletano ya FOCAC leyi khomeriweke eBeijing, eChina ku sukela hi ti2 ku fikela hi ti6 Ndzati 2024. Khabinete yi lemukile mimbuyelo ya nkoka leyi landzelaka eka Afrika-Dzonga:
1.1.1. Ntwanano wo cinca xivumbeko xa mabindzu ku va swihumelerisiwa leswi endliweke hi nkoka lowu engetelekeke swinene, ngopfungopfu, ntwanano wo cincana nxaxamelo wa 100 wa swikumiwa swa nkoka lowu engetelekeke kusuka eAfrika-Dzonga leswi China ri nga ta ehleketa ku swi nghenisa etikweni.
1.1.2. Ku engetela kwalaho, Afrika-Dzonga ri kumile ntirhisano kusuka eChina eka swiyenge swinharhu swa nkoka leswi fambelanaka na ku susiwa ka khaboni, ku tirhisiwa ka xidijithali, vutleketli na ku rhwala nhundzu. Ntirhisano lowu wu ta pfula ndlela yo tlakusa vuvekisi eka mimovha ya gezi, vumaki bya tibetiri, vuhlayiselo bya eneji leyi pfuxetiwaka, xikan’we na le ka Tizoni to Hlawuleka ta Ikhonomi na Tizoni ta Nhluvukiso wa Tiindasitiri leti hlawuriweke.
1.1.3. Vavekisi va nkoka va China havumbirhi Shenzhen na Beijing va kombisile ku tsakela ku ndlandlamuxa vuvekisi bya vona kumbe eka vuvekisi bya tiko eAfrika-Dzonga.
1.1.4. Memorandamu ya Ntwanano yi sayiniwile hi nkarhi wa rendzo ra mfumo leri kongomisiweke eka ku tlakusa ntirhisano exikarhi ka China na Afrika-Dzonga.
1.1.5 TiMoU ti katsa MoU leyi pfulekeke eka Mavabyi ya Swindomundomu (FMD) leyi sivelaka swipimelo eka ku rhumeriwa ka nyama ya homu exifundzeninkulu xo karhi lexi khumbekaka hi FMD ematshan’wini ya tiko hinkwaro. Ntirho eka MoU lowu wu sungurile hi nkarhi wa Vulawuri bya vu6.
2. Xiviko xa nhluvuko eka ku vuyiseriwa ka masalela ya valweri va ntshunxeko kusuka eZambia na Zimbabwe
2.1. Khabinete yi amukerile vuxokoxoko bya malunghiselelo yo tlherisela masalela ya vafi va valweri va ntshuxeko va Afrika-Dzonga lava lahliweke eZimbabwe na Zambia. Exikarhi ka masalela lama nga ta tlheriseriwa eAfrika-Dzonga ku na lawa ya vaseketeri va ku lwela Qgweta Duma Nkwe, Manana Florence Mophosho na Basil February.
2.2. Ku vuyiseriwa ka masalela kusuka eZambia na Zimbabwe swi vumba xiphemu xa Phurojeke ya Ndlela ya Ndzhaka ya ku Lwisana na Ntshunxeko (RLHR). RLHR i phurojeke ya ku tsundzuka ya rixaka leyi kongomisiweke eka ku tsundzuka, ku tlangela, ku dyondzisa, ku tlakusa, ku hlayisa, ku sirhelela na ku nyika vumbhoni lebyi tiyeke bya ndlela ya Afrika-Dzonga yo ya eka ntshunxeko.
2.4. Nkhuvo wo Vuyela Ekaya wu ta va kona eka xivandla xa Vuthu ra le Moyeni ra Waterkloof hi ti27 Ndzati 2024 loko masalela ya vafi ya fika eAfrika-Dzonga.
3. Ku hatlisisiwa ka ku tirhisiwa ka mpfuxeto wa misava
3.1. Khabinete yi amukerile no langutisisa xiviko xa nhluvuko eka ku hatlisisa ku tirhisiwa ka mpfuxeto wa misava etikweni. Nongonoko wo Hatlisisa Mpfuxeto wa Misava wu nyika matimba eka swibumabumelo swa Phanele ya Vutsundzuxi ya Phuresidente eka Mpfuxeto wa Misava na Vurimi leyi nyikeke xiviko xa yona na switsundzuxo eka Khabinete hi 2019.
3.2. Minongonoko yo hambana ya ku hatlisisa mpfuxeto wa misava yi ya emahlweni yi tirhisiwa naswona nhluvuko wu vikiwile eka Khabinete hi ndlela leyi landzelaka:
i. Hi ku tirhisa Nawu wa ku Cinca ka Tindhawu to karhi ta le Matikoxikaya, wa 1998 (Nawu wa 94 wa 1998), ntsengo wa 630 000 wa tihekitara wu hundziseriwe;
ii. Kwalomu ka 659 602 wa tihekitara ta misava ya mfumo ya vurimi yi ntshunxiwile no averiwa;
iii. Hi ti31 Nyenyankulu 2024, kwalomu ka 83 205 wa swikoxo swa misava swi lulamisiwile;
iv. Kwalomu ka 2, 895, 935 wa tihekitara ta misava ti kumiwile hi ntsengo wa R26.4 wa tibiliyoni.
v. Hakelo ya timali ya R26 wa tibiliyoni yi nyikiwile vavuyeriwa.
vi. Kwalomu ka 2 376 976 wa mindyangu yi vuyeriwile eka nongonoko wo tlherisela mali.
vii. Khomixini ya ku Vuyiseriwa ka Timfanelo ta Misava yi kunguhate ku hetisisa swikoxo swa misava swa 339 eka lembe ximali ra 2024/2025.
4. Ku pfariwa ka Lesotho-Highlands Tunnel ku endlela ku lunghisa loku kunguhatiweke
4.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku pfala ka thanele ya Phurojeke ya Mati ya Lesotho Highlands eka ku hlayisiwa loku kunguhatiweke ku sukela hi ti1 Nhlangula 2024 ku fikela hi ti31 Nyenyenkulu 2025.
4.2. Ntirho wo hlayisa lowu kunguhatiweke i wa nkoka swinene ku sirhelela switirhisiwa ku ringana malembe man’wana ya 20-30 naswona ku tsandzeka ku endla ntirho lowu swi ta veka ekhombyeni ku hundziseriwa ka mati eka Sisiteme ya Nambu wa Vaal leyi Hlanganisiweke (IVRS), leyi nyikaka mati lama phakeriwaka hi Mati ya Rand eka vaxavi va yona na timasipala hinkwato ta le Gauteng.
4.3. Nxopaxopo lowu heleleke wo kambela khombo eka matirhelo ya IVRS, lowu vumbiwaka hi 14 wa madamu lama hlanganisiweke, wu endliwile hi DWS. Nxopaxopo wu tiyisisile leswaku vuyelo bya ku pfala ka thanele eka IVRS hinkwayo byi ta va byintsongo tanihileswi madamu yo tala eka IVRS ya nga tala sweswi.
4.4. Khabinete yi lemukile ku kavanyeteka ka mphakelo wa mati loku nga kona eGauteng na le ka timasipala tin’wana ta Free State leti nga fambelaniki na ku pfala ka thanele, naswona yi ya emahlweni yi xiya leswaku DWS yi seketerile timasipala ku nghenisa vakhomaxiave mayelana na ku pfala Lesotho Highlands Tunnel.
4.5. Khabinete yi tlhele yi xiya leswaku eGauteng, ku kula ka vaaki hi xihatla, ku pfumaleka ka ku hlayisiwa ka switirhisiwa, ku pfumaleka ka ku sindzisiwa ka milawu ya miganga na ku hlwela ku tirhisiwa ka xiyenge xa vumbirhi xa phurojeke ya Lesotho Highlands swi hoxe xandla swinene eka ku kavanyeteka ka mati ya sweswi. Hambiswiritano, ku hetisisiwa ka Xiyenge xa 2 xa phurojeke ya Lesotho Highlands swi ta tisa ku ntshunxeka loko ku engeteriwa hi ku nghenelela ka vulawuri bya xilaveko xa mati, ku tirhisiwa ka thekinoloji leyintshwa yo hlayisa mati na ku hlayisiwa loku faneleke ka switirhisiwa.
4.6. Khabinete yi lemukile leswaku DWS yi khomile mihlangano yo tilulamisela ku sukela hi Nyenyenyani 2022 na timasipala ta Free State leti amukelaka mati kusuka eNambyeni wa Liebenbergsvlei ku hunguta makhombo ya ku kavanyeteka ka vukorhokeri hi nkarhi wa ku lunghisa mugodi. Hambiswiritano, ku hlwela hi timasipala ku ndlandlamuxa na/kumbe ku pfuxeta switirhisiwa swa tona swa ha ri ntlhontlho. Khabinete yi lemukile leswaku DWS yi ta langutisisa na laha swi lavekaka, yi nghenelela ku seketela timasipala leti.
5. Swipimelo swa mati eGauteng
5.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku tirhisiwa ka swipimelo swa mati swa Levhele ya 1 eGauteng. Leswi i mbuyelo wa Rand Water ku fikelela vuhumelerisi bya yona bya mati lebyikulu eka IVRS.
5.2. Ku laveka ka mati eGauteng ku ya emahlweni ku kula hikwalaho ka ku kula ka vaaki, ku tlakuka ka mati lama nga nghenisiki mali eka tisisiteme ta masipala, ku katsa na vuhlanganisi lebyi nga riki enawini na lebyi nga hakeriwiki, na ku pfumaleka ka nhlayiso leswi endlaka leswaku ku va na ku pfuta lokukulu ka mati, leswi nga eka avhareji ya 33% eka timasipala hinkwato ta Gauteng.
5.3. Sweswi, xilaveko xa le henhla xa mati kusuka eka vaxavi va masipala wa Rand Water xi le kusuhi naswona nkarhi wun’wana xi tlula mphakelo lowu kumekaka kusuka eka tipulani ta yona to basisa na swihlovo swo hlayisa.
5.4. Ku papalata swipimelo leswikulu timasipala ta Gauteng ti fanele ku rhangisa emahlweni ku hunguta ku pfuta ka mati eka tisisiteme ta tona to hangalasa mati na ku sindzisa swipimelo swa matirhiselo ya mati.
5.5. Timasipala ta DWS, Rand Water na Gauteng ti tirhisana na Ntlawa wa Switirhisiwa swa Mati wa Bangi ya Misava ya 2020 ku tirhisa pfhumba ro lemukisa na vuhlanganisi bya vanhu vo tala eka ku tirhisa mati hi vukheta, hi ku tirhisana na vaaki na varhangeri va mabindzu.
E. Ku thola
Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
(a) Tat Captain Rufus Lekala tanihi Muofisirinkulu wa Vulawuri (CEO) wa Vulawuri bya Vuhlayiseki bya le Lwandle bya Afrika-Dzonga ku ringana malembe ya ntlhanu.
(b) Tat Luvuyo Xola Ntoyi tanihi CEO wa Huvo ya Mati ya Vaal Central ku ringana malembe ya ntlhanu.
(c) Tat Gift Zowa tanihi CEO wa Broadband Infraco ku ringana malembe ya ntlhanu.
F. Migingiriko leyitaka
1. Siku ra Ndzhaka
1.1. Xandla xa Phuresidente Mashatile u ta andlala mbulavulo wa nkoka eka nkhuvo wa ximfumo wa Siku ra Ndzhaka ra tiko hi Ravumbirhi, 24 Ndzati 2024 eXitediyamu xa Meqheleng eFicksburg eFree State, lowu funghiweke ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku tlangela vutomi bya tinhenha na tinhenhakazi ta hina leti nyiketeke vutomi bya tona hikwalaho ka ntshunxeko wa hina.”
1.2. Eku fungheni ka Siku ra Ndzhaka, hi xixima tinhenha na tinhenhakazi leti nyikeleke vutomi bya tona ti lwela ntshunxeko wa hina, ngopfungopfu valweri volavo va ntshunxeko lava sindzisiweke ku ya evuhlongeni hi mfumo wa xihlawuhlawu naswona va fele ematikweni mambe.
1.3. Nkhuvo wo Vuyela Ekaya wu ta va kona hi ti27 Ndzati 2024 loko masalela ya vafi ya vaseketeri vo hlayanyana va Nyimpi va vuya kusuka eZambia na Zimbabwe ku ya eAfrika-Dzonga tanihi xiphemu xa Phurojeke ya hina yo Vuyisa eVuhlongeni.
1.4 Tanihi xiphemu xa ku tlangela N’hweti ya Ndzhaka, mfumo wu ta rhurhela Nkhuvo wa Mitlangu ya Xintu exikarhi ka ti24 na ti29 Ndzati 2024 eFree State ku kombisa mitlangu ya ndhavuko, vuyimbeleri, ncino, swakudya na vutshila bya swikumiwa swo endliwa hi mavoko.
2. N’hweti ya Vukorhokeri bya Mfumo (PSM)
2.1. Loko hi ya emahlweni hi tsundzuka PSM, nkongomiso wa mfumo vhiki leri wu lemuka vatirhi va le mahlweni lava tirhelaka rixaka ra hina hi ku tinyungubyisa na ku hlawuleka. Eka vhiki, hi tlhela hi nyikela Tisenthara ta Vukorhokeri bya Thusong ta tiko ra hina, leti fambisaka mfikelelo wa vuxokoxoko na vukorhokeri eka vanhu.
3. Vhiki ro Lemukisa Timbheveve
3.1. Afrika-Dzonga ri ta joyina vaaki va matiko ya misava eku fungheni ka vhiki ra matiko ya misava ra vanhu lava feke tindleve ku sukela hi ti23 ku fikela hi ti29 Ndzati 2024 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Sayina eka Timfanelo ta Ririmi ra Swikoweto”.
4. Samiti ya Brazil, Russia, India, China na Afrika-Dzonga (BRICS)
4.1. Ku tilulamisela Samiti ya BRICS 2024 leyi taka ku sukela hi ti22 ku fika ti24 Nhlangula 2024 leyi nga ta khomeriwa eRussia, Afrika-Dzonga ri nghenelela eka mihlangano yo tala yo tilulamisela ku engetela rito ra yona eka timhaka ta nkoka na ku tlakusa ku tsakela loku fanaka eka ntlawa.
5. Khoniferense ya Matiko ya Misava ya Miehleketo na Matirhelo ya Vulawuri bya Xielekitironiki
5.1. Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Mfumo na Vufambisi, hi ku tirhisana na Yunivhesiti ya Xikolo xa Vulawuri xa Witwatersrand, yi ta rhurhela Khoniferense ya Matiko ya Misava ya vu17 ya Miehleketo na Maendlelo ya Vulawuri bya Xielekitironiki (ICEGOV) exikarhi ka ti1 na ti4 Nhlangula 2024 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku tshemba na Vulawuri bya Mahanyelo eka Misava Leyi Hi yi Lavaka”.
G. Mahungu
1. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
• Xipano xa Afrika-Dzonga eka matirhelo ya xona yo hlamarisa eka Tiolimpiki ta Vatsoniwa eParis ta 2024 na ku wina timendlele ta tsevu.
• Kruger hi ku wina nsuku hi ku hoxa disikhazi F38 eka Mitlangu ya Tiolimpiki ta Vatsoniwa.
• Muchayeri wa xikanyakanya Nicolas Pieter du Preez hi ku wina buronze eka Xikambelo xa Nkarhi wa Munhu hi Xiyexe wa H1 wa Vavanuna eka Mitlangu ya Tiolimpiki ta Vatsoniwa eParis.
• Donald Ramphadi na Lucas Sithole eka ku wina buronze eka thenisi ya switulu swa lava lamaleke wa Quad doubles eka Mitlangu ya Tiolimpiki ta Vatsoniwa.
• Nghwazi ya misava Springboks eka epic double ya yona eka New Zealand eka Vungwhazi bya Rhagibi. Springboks yi tshama yi nga hluriwanga eka Vungwhazi bya Rhagibi naswona yi ta tlanga na Argentina eka ntlangu wa yona lowu landzelaka.
• Muyimbeleri wa Afrika-Dzonga Tyla loyi a endleke matimu hi ku va Muafrika-Dzonga wo sungula ku wina Sagwadi ra MTV Video Music Award.
• Xipano xa Afrika-Dzonga eka Khoniferense ya Swikili swa Misava 2024 eFurwa hi ku kombisa swikili na titalenta ta rixaka ra hina.
• Khabinete yi hoyozerile The Douglas Weir eKapa-N’walungu eka ku amukeriwa ka yona tanihi Xivumbeko xa Ndzhaka ya Misava ya ku Cheleta hi Khomixini ya Matiko ya Misava ya ku Cheleta na ku Humesa mati. Leri i ro sungula xivumbeko xo cheleta xa Afrika-Dzonga xi kuma sagwadi leri. Damu leri nga na malembe ya 130 ri hlayisiwa hi Ndzawulo ya Mati na Nkululo naswona ri vumba xiphemu xa switirhisiwa swa le xikarhi swa Nhlangano wa Vatirhisi va Mati ya Lower Orange Vaal, leyi phakelaka ndzhawu ya kwalomu ka 8,1113 wa tihekitara ya ku cheleta.
• Khabinete yi joyinile Phuresidente Ramaphosa ku hoyozela Muchaviseki Phuresidente Abdelmadjid Tebboune eka ku hlawuriwa ka yena nakambe tanihi Phuresidente wa Riphabliki ra Xidemokirasi ra Vanhu ra Algeria. Khabinete yi langutele ku burisana na Mfumo na vanhu va Algeria ku tiyisisa vuxaka bya matiko mambirhi.
2. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
• Tat Pravin Gordhan, loyi a yime tanihi muyimeri wa le mahlweni eka ku khomiwa ka mfumo, naswona a tirheke hi matimba ku hlayisa ku fuma ka nawu na vulawuri lebyinene. Eka ntirho wa yena wo leha wo tirhela vanhu, u tirhile eka tiphotifoliyo to tala ta vaholobye na tanihi Khomixinara wa Vukorhokeri bya Mali ya Tiko ya Afrika-Dzonga. Minyikelo ya yena yi vile ya nkoka eka nhluvukiso wa ikhonomi ya Afrika-Dzonga, a seketela ku va erivaleni, vutihlamuleri, na ku lwisana na vukungundzwana. A a ri mulwelaxihlawuhlawu loyi a nyiketeleke vutomi bya yena eka ntshunxeko wa rixaka ra hina.
• Mnn Regina Brookes, mulwelaxihlawuhlawu loyi a nga kaneta Nawu wa Vuhomboloki hi malembe ya va 1950 naswona a xanisiwa hi mfumo wa xihlawuhlawu hi ku hanya na Vantima tani hi wansati wa Mulungu. Hi 1955 u komberile ku tlhela a hlayiwa tanihi Mukhaladi leswaku a ta kota ku hanya exikarhi ka Vantima.
• Mutsari wa ndhuma, mutlhokovetseri na mulwelavutomi, Tat James Matthews, loyi a a ri Xirho xo Xiximeka xa National Order of Ikamanga. U amukerile xidlodlo lexi hi 2004 hikwalaho ka ku humelela ka yena lokunene eka matsalwa, ku hoxa xandla eka vun’wamahungu na ku tinyiketela ka yena loku hlohlotelaka eka ku lwela Afrika-Dzonga leri nga yiki hi rixaka.
• Nhenha ya Kwayito, Tat Sandile Ngwenya, loyi a tivekaka ngopfu hi vito ra Mapaputsi, loyi a hoxeke xandla swinene eka ku hundzuka ka vuyimbeleri bya kwayito.
• Vatlangi Darlington Michaels, Sello Motloung na Paul Lückhoff, lava hi ntirho wa vona, va nga yisa emahlweni bindzu ra tifilimi na vuhungasi bya laha kaya.
• N’wamafenya wa ndhuma, Tat Philani Mabanga, loyi a tivekaka ngopfu hi vito ra ‘Mfundisi Ntshebe’, loyi a hi tshama hi hleka no hungasa hi vuyimbeleri bya yena bya vuxongi bya vuhlekuri.
Swivutiso:
Mnn Nomonde Mnukwa
Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
Yi rhumeriwile hi: Sisiteme ya Vuxokoxoko bya Vuhlanganisi bya swa Mfumu (GCIS)
