A. Timhaka leti nga eka Mbango
1. Ikhonomi
1.1 Operation Vulindlela Xiyenge xa II
1.1.1 Hi ti7 Mudyaxihi 2025, Presidente Cyril Ramaphosa u simekile Xiyenge xa II xa Operation Vulindlela (OV Xiyenge xa II), nongonoko wa ku cinca ka mfumo lowu kongomisiweke eka ku fambisa ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo loku tumbuluxaka mitirho.
1.1.2 Xiyenge xa II xa OV xi ta langutela ku hela ka mpfuxeto lowu sunguleke eka vufambisi bya vu6 eka tindhawu ta eneji, mati, vutleketli, na vuhlanganisi bya tiqingho, na ku nghenisa tindhawu letintshwa leti kongomisiweke eka sisiteme ya mfumo wa miganga ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri bya masungulo, na le ka vupulani bya ndhawu.
1.2 Ntirhisano wa Mabindzu ya Mfumo
1.2.1 Khabinete yi amukerile mivuyelo ya nhlengeletano yo kambela nhluvuko wa migingiriko ya Ntirhisano wa Mabindzu ya Mfumo. Ntirhisano wu kongomisa eka ku seketela ku tirhisiwa ka mpfuxeto wa nkoka na migingiriko ya nkoka leyi kongomisiweke eka ku fambisa ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
1.2.2 Yin’wana ya mihluvuko leyi endliweke yi katsa eka nhluvukiso wa rimba ra xifambiso xa rixaka, ku antswisiwa ka matirhelo ya Transnet, vhisa ya mpfumelelo wa marendzo ya elekitironiki.
1.2.3 Pulani ya maendlelo ya nkoka eka magoza lama landzelaka yi amukeriwile, naswona swipano leswi hlanganeke swi ta ya emahlweni swi langutisisa nhluvuko na ku lulamisa swiphiqo swi ta khomiwa endzhaku ka mavhiki man’wana na man’wana ya tsevu.
1.3 Nkwama wa ku Cinca Xikombelo xa Mavonelo
1.3.1 Khabinete yi lemukile ku tsakela eka Nkwama wa ku Cinca na ku hlohlotela MaAfrika-Dzonga ku nghenelela hi xihatla eka endlelo ro burisana tanihilaha swi tivisiweke hakona hi Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki na Mphikizano.
1.3.2 Ku tirhisiwa ka Nkwama wa ku Cinca ku ta yisa emahlweni ku tinyiketela ka hina ka vumbiwa eka ku lulamisiwa ka ikhonomi na ku cinca tanihi xiphemu xa ku tlherisela endzhaku tipholisi leti hoxeke ta nkarhi wa xihlawuhlawu.
1.3.3 Mavonelo ya nga rhumeriwa eka DTIC naswona vuxokoxoko bya vuhlanganisi byi ta kumeka eka webusayiti ya vona ya www.dtic.gov.za.
1.4 Ndzavisiso wa Vatirhi wa Kotara
1.4.1 Khabinete yi lemukile Ndzavisiso wa Tinhlayohlayo ta Afrika-Dzonga (Stats SA) wa Vatirhi, lowu kombisaka ku tlakuka ka ku pfumaleka ka mitirho ku ya eka 32.9% eka kotara yo sungula ya 2025 kusuka eka 31.9% eka kotara yo hetelela ya lembe leri nga hundza.
1.4.2 Ntlhanu wa tiindasitiri eka khume leti landzelerisiweke hi Stats SA ti rhekhodile ku tlakuka ka mitirho, ngopfungopfu eka vutleketli na timali, hambiswiritano, mitirho yo tala yi lahlekile eka swiyenge swa mabindzu na swa ku aka.
1.4.3 Khabinete yi tshama yi tiyimiserile ku fambisa ku kula ka ikhonomi lokutumbuluxaka mitirho.
1.5 Afrika-Dzonga: Rixaka leri Tinyungubyisaka
1.5.1 Afrika-Dzonga ri hlawuriwile tanihi tiko ra vu7 leri ku tsakeriwaka ku ri endzela emisaveni hinkwayo eka Masagwadi ya Marendzo ya Wanderlust Reader ya 2024 naswona ri nyikiwile nsuku eka xiyenge xa swiharhi swa nhova na ntumbuluko.
1.5.2 Afrika-Dzonga ri tlhele ri kuma xidlodlo xa rixaka leri nga na xinghana swinene emisaveni eka Remitly’s Big 5 Personality Test, ku kombisa ku kufumela na malwandla ya vanhu va Afrika-Dzonga, naswona Dorobankulu ra Kapa ri tlhele ri vekiwa tanihi doroba ra vu5 leri tsakeriwaka ngopfu emisaveni hinkwayo.
2. Matiko ya misava
2.1 Riendzo ra ntirho ro ya eCôte d’Ivoire
2.1.1 Khabinete yi amukerile Rendzo ra ntirha ra Presidente ro ya eCôte d’Ivoire leri nga fambelana na nkandziyiso wa vu12 wa Foramu ya CEO ya Afrika hi ti12 na ti13 Mudyaxihi 2025, ku tiyisisa vuxaka bya matiko mambirhi lebyi nga kona exikarhi ka matiko lamambirhi. Presidente Ramaphosa u khomile nhlengeletano ya matiko mambirhi na Muchaviseki Tatana Alassane Ouattara, Presidente wa Riphabliki ra Côte d’Ivoire ku burisana hi timhaka ta ku tsakela ka hinkwavo naswona havambirhi va tinyiketerile ku tiyisisa vuxaka bya matiko mambirhi na ku engetela mabindzu exikarhi ka matiko lamambirhi
2.2 G-20
2.2.1 Afrika-Dzonga ri ya emahlweni ri rhurhela nxaxamelo wa tihlengeletano ta ntlawa wa G20 wa xiyimo xa le henhla ku tilulamisela Samiti ya G20 hi Hukuri 2025 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ntwanano, ku Ringana, na ku Tiyisela.” Tinhlengeletano leti landzelaka yi khomiwile hi n’hweti ya Mudyaxihi:
2.2.1.1.1 Nhlengeletano ya G20 ya ku Katsa Timali na ku Havexerisiwa ka Matimba ka Vavasati hi ti6 kufika ti9 Mudyaxihi 2025 eN’walungu-Vupeladyambu, yi lavile ku kucetela pholisi ya G20 ya nkarhi lowu taka hi ku nghenisa Rimba ra Swiletelo ro Nghenisa Swilo swa nkoka swa Vavasati, ku tiyisisa leswaku ku havexerisiwa matimba ka vavasati hi swa timali swi tshama swi ri swa nkoka eka ku cinca ka mavandla na ikhonomi ya misava hinkwayo.
2.2.1.1.2 Nhlengeletano ya Ntlawa wa Ntirho wa Mfuwo wa Vumbirhi wa G20 lowu khomiweke hi ti5 na ti6 Mudyaxihi 2025 eGauteng wu kanerile hi ku vumba tipholisi ta mfuwo ta misava hinkwayo leti nga na switandzhaku swa le kule swa ntshamiseko na ikhonomi. Yi kongomisile eka ku ringanisa swilo swa nkoka na Ajenda ya 2063, Tipakani ta Nhluvukiso lowu yaka Emahlweni ta UN na ku sirhelela ndzhaka tanihi mfanelo ya ximunhu.
2.2.1.1.3 Nhlengeletano ya Vunharhu ya Ntlawa wa Ntirho wa Rihanyo, leyi khomiweke hi xiviri hi ti8 na ti9 Mudyaxihi 2025, wu kongomisiwile eka vatirhi va nhlayiso wa rihanyo, lowu nga masungulo ya tisisiteme ta rihanyo na ku fikeleriwa ka vuhlayiseki bya rihanyo ra mani na mani, vuhlayiseki bya rihanyo, ku ringana, na ku kula loku katsaka hinkwavo.
2.2.1.1.4 Nhlengeletano ya Vumbirhi ya Ntlawa wa Ntirho wa Vupfhumba leyi khomiweke kusukela hi ti11 kufikela hi ti13 Mudyaxihi 2025 eKwaZulu-Natal yi burisanile hi swilo swa nkoka swa vupfhumba bya G20 ku fambisa ku kula ka vupfhumba loku nga heriki na ku tumbuluxiwa ka Kungu ra Matirhelo ra Vupfhumba ra G20.
2.2.1.1.5 Nhlengeletano ya Vumbirhi ya Ntlawa wa Ntirho wa 1: Ku Kula ka Ikhonomi leyi Katsaka hinkwavo, Ku Endliwa ka Tiindasitiri, Mitirho, na ku Hunguteka ka ku Nga Ringani yi khomiwile hi ndlela ya vhechuwali kusukela hi ti14 ku ya eka ti15 Mudyaxihi 2025.
2.3 Ku kamberiwa ka vahlapfa eUS
2.3.1 Xiboho xa United States xo nyika xiyimo xa vahlapfa eka ntlawa wa Mabunu ya Afrika-Dzonga xi na vuxokoxoko lebyi nga hoxeka, tanihileswi swi nga fikeleriki eka nhlamuselo ya vahlapfa tanihilaha swi vekiweke hakona eka Ntwanano wa Vahlapfa wa 1951 na Phurotokholo ya wona ya 1967.
2.3.2 Khabinete yi tlhele yi vula leswaku swihehlo swa xihlawuhlawu a hi ntiyiso naswona a swi fikeleli mpimo wa nxaniso lowu lavekaka ehansi ka nawu wa vahlapfa wa laha kaya na wa matiko ya misava.
2.3.3 Ku tlula kwalaho, tinhlayo ta Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga eka vugevenga lebyi fambelanaka na mapurasi a ti seketeli swihehlo swa vugevenga bya madzolonga kumbe ku dlayeteriwa ka rixaka loku kongomisiweke eka van’wamapurasi hi ku angarhela kumbe ntlawa wihi na wihi wa rixaka.
2.3.4 Khabinete yi kaneta marungula ya mfumo wa United States of America naswona yi tshama yi pfulekile eka ku nghenelela loku akaka ku avelana ku twisisana ko antswa na loku fanaka eka timhaka leti.
2.4 Ku susiwa ka SANDF evuxeni bya DRC
2.4.1 Khabinete yi tivisiwile hi mayelana na ku susiwa hi swiyenge ka Vuthu ra Vusirheleri bya Rixaka ra Afrika-Dzonga (SANDF) kusuka evuxeni bya Riphabliki ra Xidemokirasi ra Congo (DRC), endzhaku ka ku herisiwa ka xileriso xa Ntirho wa Nhlangano wa Nhluvukiso wa Dzonga wa Afrika eRiphabliki ra Xidemokirasi ra Congo (SAMIDRC). Xiboho lexi xi landzerile ku vulavurisana lokukulu ka vudiplomati na migingiriko ya AU/ SADC/ EAC ku hlohlotela ntshamiseko lowu fikeleriweke hi ku kanerisana exikarhi ka MaCongo.
2.4.2 Khabinete yi bumabumela ku tinyiketela loku kombisiweke hi swirho swa SANDF leswi tirheke hi ku xiximeka, ku tinyungubyisa, na ku tinyiketela ku tlakusa Ajenda ya AU yo miyeta swibamu ehansi ka swiyimo swo tika swinene.
3. Vulawuri
3.1 Mepe wa Ndlela wa ku Cinca ka Dijitali wa Mfumo wa Afrika-Dzonga
3.1.1 Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka Mepe wa Ndlela wa ku Cinca ka Dijitali wa Mfumo wa Afrika-Dzonga lowu nga xiphemu xa makungu ya mfumo yo antswisa mphakelo wa vukorhokeri na ku fambisa ku kula ka ikhonomi hi ku tirhisa vuvekisi eka vutumbuluxi bya dijitali.
3.1.2 Mepe wa Ndlela, lowu nga xiphemu xa Xiyenge xa II xa OV, wu veka ndlela leyi kongomisiweke yo endla leswaku mphakelo wa vukorhokeri bya Mfumo wu va wa manguva lawa hi ku tirhisa vuvekisi eka switirhisiwa swa mfumo swa dijitali.
4. Vululami, Ku Sivela Vugevenga na Vusirheleri
4.1 Khomixini ya Vuavanyisi ya Vulavisisi ku lavisisa milandzu ya TRC
4.1.1 Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka Khomixini ya Vuavanyisi ya Vulavisisi ku kumisisa loko ku endliwile matshalatshala yo sivela vulavisisi kumbe vuchuchisi bya vugevenga bya nkarhi wa xihlawuhlawu lebyi hundziseriweke hi Khomixini ya Ntiyiso na ndzivalelano (TRC) eka Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka. Ku simekiwa ka Khomixini ya Vulavisisi i mbuyelo wa mivulavurisano ya ku lulamisa eka xikombelo xa khoto lexi tisiweke hi mindyangu ya vaxanisiwa va vugevenga bya nkarhi wa xihlawuhlawu.
4.1.2 Hi ku tirhisa Khomixini leyi, Presidente Ramaphosa u tiyimisela leswaku ku kumiwa timhaka ta ntiyiso na mhaka yi fikisiwa emakumu.
4.2 Vugevenga
4.2.1 Khabinete yi bumabumela ku ya emahlweni ka matirhelo ya SAPS lawa a ya kongomisiwile eka ku sivela na ku lwisana na vugevenga lebyi fambelanaka na GBVF naswona ya endle leswaku ku khomiwa vaehleketeleriwa va 224 va ku pfinya xikan’we na vaehleketeleriwa va ntlhanu vo ringeta ku pfinya. Exikarhi ka lava khomiweke hi swihehlo swo pfinya kusukela hi 05 Mudyaxihi - 11 Mudyaxihi 2025, ku na muleteri wa SAPS, Hosi yo huma eKwaZulu Natal na mufana wa khumentlhanu wa malembe hi vukhale eMpumalanga.
4.2.2 Ku engetela kwalaho, 148 wa vaehleketeleriwa va khomiwile hikwalaho ko ringeta ku dlaya, 256 wa vaehleketeleriwa va khomiwile hikwalaho ko xavisa swidzidziharisi, 2841 wa vaehleketeleriwa va khomiwile hikwalaho ko va na swidzidziharisi na 86 wa mimovha leyi tekiweke no yiviwa yi kumiwile. Ku ya emahlweni, 74 wa swibuluki leswi tirhisiwaka ngopfu eka migodi leyi nga riki enawini na ku phanga mali leyi vaka yi ri eku fambisiweni swi tekiwile hi maphorisa ya le N’walungu-Vupeladyambu. SAPS yi ya emahlweni yi tiyisa matirhelo ya yona ku susa swibamu leswi nga riki enawini ku tiyisisa miganga leyi hlayisekeke. Vhiki rin’wana na rin’wana, SAPS yi teka swibamu leswi nga riki ehansi ka dzana eka matlhelo hinkwawo ya tiko.
4.3 Ku Lwisana na GBVF
4.3.1 Khabinete yi lemukile xiboho xa Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka (NPA) xo endla xivilelo xa ku ntshunxiwa ka Timothy Omotoso na vamangaleriwakulobye vambirhi eka Xiyenge xa Kapa-Vuxa xa Khoto ya le Henhla eGqeberha.
4.3.2 Khabinete yi pasisile nongonoko wa masiku ya 90 yo tiyisisa ku lwisana na GBVF hi Ntlawa wa JCPS. Loku i ku nghenelela ka nkarhi wo koma loku kongomisiweke ku nyika nsusumeto eka ku tirhisiwa ka Kungu ra Maqhinga ra Rixaka eka GBVF. Kungu ri kombisa tindhawu ta 19 leti ku kongomisiweke eka tona na swikumiwa swo karhi leswi vonakaka leswi nga ta tirhisiwa eka masiku ya 90 hi xikongomelo xo cinca na ku tlherisela endzhaku ku ya ehenhla ka GBVF etikweni.
4.3.3 NatJoints yi simekile Komiti ya Nkoka leyi vumbiwaka hi swiyenge swa ntirho swa nhungu leswi kongomisiweke. Komiti ya nkoka yi kumile ku nghenelela ka tsevu ka xihatla na ku va na ntikelo loku nga ta tirhisiwa eka masiku ya 90, leswi katsaka:
(a) Ku sivela: ku kongomisa eka dyondzo na ku lemukisa ku cinca ka mahanyelo eka vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo.
(b) Ku sindzisiwa, nhlayiso na nseketelo leswi faneleke ku tiyisisa ku tiyisiwa ka sisiteme ya vululami bya vugevenga leswaku vaendli va vugevenga va ta tihlamulela.
(c) Ku lulamisa Rimba ra Nawu na Vulawuri leswaku hi ta kota ku fikelela mivuyelo yo antswa eka sisiteme.
(d) Vufambisi lebyi tiyeke no tirhak kahle bya Data na Mahungu ku tiyisisa vukorhokeri eka Sisiteme ya Vululami lebyi Hlanganisiweke.
(e) Vuhlanganisi, vutirhisani na ku hlengeletiwa ka vaaki ku tiyisisa leswaku mfumo hinkwawo, vaaki na vaakatiko va tirhisana ku kuma mivuyelo yo antswa ku lwisana na ntungu wa GBVF, na
(f) Ku tirhisiwa ka switirhisiwa, swa timali na swa vanhu ku tiyisisa leswaku hi lulamerile ku antswa tanihi vaaki ku lwisana na ntungu wa GBVF.
B. Mahungu yo pfuxeta lama yaka eka Khabinete
1. Ku nyikiwa ka mati yo tenga eHammanskraal
1.1. Khabinete yi amukerile mahungu yo pfuxeta mayelana na ku nghenelela loku yaka emahlweni ku tiyisisa ku nyikiwa ka mati yo nwa yo tenga eka vaaki va Hamanskraal
1.2. Ndzawulo ya Mati na Nkululo yi thorile Magalies Water hi 2023 ku aka Pulani ya Phakeji ku lulamisa mitlhontlho ya mphakelo wa mati eka ndhawu ya Hammanskraal.
1.3. Feme ya Tiphakeji yi le ku akiweni hi mimodyulu ya mune, naswona modyulu wo sungula wu hetisiwile hi Hukuri 2024 naswona yi sungurile ku phakela mati eka tindhawu tin’wana.
1.4. Pulani i ku hetisa mimodyulu leyi nga sala ekuheleni ka Mhawuri 2025 kambe hi masiku yo hambana yo hetisa ku nga se fika nkarhi wolowo.
2. Ku nghenelela ku lulamisa mitlhontlho ya mati eka Masipala wa Muganga wa Emfuleni
2.1. Khabinete yi amukerile xiviko xa nhluvuko eka ku tirhisiwa ka ku nghenelela ka Xiyenge xa 63 xa Nawu wa Vukorhokeri bya Mati eka Masipala wa Muganga wa Emfuleni. Ku vile na swiphiqo swa ku khuluka ka thyaka ra nkululo eka miganga eEmfuleni nkarhi wo leha swinene.
2.2. Ndzawulo ya Mati na Nkululo yi kunguhata ku tirhisa mali yo tlula R7 wa tibiliyoni eka malembe ya nkombo lama taka ku lulamisa mitlhontlho ya mati ya Emfuleni ku katsa na ku ndlandlamuxiwa na ku pfuxetiwa ka mitirho yo basisa mati ya thyaka leyi nga kona.
2.3. Nhluvuko lowukulu wu endliwile kufikela sweswi, ku katsa na ku pfuriwa ka tilayini ta nkululo leti pfalekeke, ku cinciwa ka tiphayiphi ta nkululo leti nga wa, ku pfuxetiwa ka switichi swo pompa mati na ku pfuneta masipala hi mimovha, tilori, tiTLB na vuhlayiseki bya switirhisiwa swa wona swa mati na nkululo.
2.4. Ntirho lowu wu endle leswaku ku va na ku hunguteka lokukulu ka ku khuluka ka tiphayiphi ta nkululo eka miganga ya Emfuleni xikan’we na ku antswisiwa ka swiyimo swa thyaka leri humaka eka mitirho yo basisa mati ya thyaka.
C. Swiboho swa Khabinete
1. Mpfapfarhuto wa Pholisi ya Vuphorisa ya Rixaka (NPP)
1.1. Khabinete yi pasisile mpfampfarhuto wa Pholisi ya Vuphorisa ya Rixaka, leyi hlamuselaka makungu yo anama ya mfumo yo lulamisa swihoxo eka xileriso xa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) xa ku lwisana na vugevenga. NPP yi ta lulamisa mitlhontlho yo fana na switichi swa maphorisa leswi nga ringanelangiki, timhaka ta vuswikoti na ku tiyisisa leswaku switirhisiwa swi simekiwile eka mimpimanyeto na swiyimo leswi faneleke.
1.2. Swiringanyeto swa nkoka swa pholisi swi katsa ku tumbuluxa vuphorisa bya phurofexinali no va bya xiyimo xa le henhla, ku nyika mphakelo wa vukorhokeri bya vuphorisa lebyi tirhaka kahle na ku tirha hi ku hetiseka, ku antswisa ku va enawini na ku tshembana exikarhi ka miganga na maphorisa, na ku aka vurhangeri byo tiya na matikhomele lamanene, vufambisi na xiyimo xa vulawuri endzeni ka SAPS.
2. Pholisi ya Vutleketli bya Swihahampfhuka swa Vaaki leyi Heleleke
2.1. Khabinete yi pasisile mpfampfarhuto wa Pholisi yo Angarhela ya Vutleketli bya Swihahampfhuka swa Vaaki ku kuma mavonelo ya vaaki.
2.2. Pholisi yi tlakusa nhluvukiso wa indhasitiri ya swihahampfhuka leyi tirhaka kahle no vuyerisa, leyi nga phikizanaka eka ndhawu ya misava hinkwayo leyi cincaka hi xihatla. Pholisi yi ringanyeta magoza yo antswisa vuhlayiseki na vusirheleri, vukorhokeri bya vutleketli bya swihahampfhuka, switirhisiwa swa le ka switici swa swihahampfhuka na nkoka wa vukorhokeri bya swihahampfhuka, exikarhi ka swin’wana loko swi ri karhi swi hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi.
3. Qhinga ra Timinerali ta Nkoka ra Afrika-Dzonga
3.1. Khabinete yi pasisile Qhinga ra Timinerali ta Nkoka ra Afrika-Dzonga. Qhinga leri ri kongomisa eka ku kurisa vuswikoti bya tiko eka makete wa misava hinkwayo wa timinerali ta nkoka, ngopfungopfu leti nga ta nkoka eka pulani ya ku cinca ka kahle ka eneji ya tiko na leti tiko ri nga eka xiyimo xo antswa loko ti pimanisiwa. Leswi swi katsa tiPGM, lithiyamu, kobaliti na tielemente ta misava to ka ti nga tolovelekangiki, leti nga ta nkoka eka tithekinoloji to fana na mimovha ya gezi, eneji leyi pfuxetiwaka na migingiriko yin’wana ya rihlaza.
3.2. Tiphuphu ta nkoka ta maqhinga ti kongomisa eka ku lavisisa na ku vuyeriwa; vuvekisi; ku endla swi fambelana na ndhawu; ku olovisa milawu, ku kurisa vutumbuluxi eka thekinoloji ya migodi; ku aka vuswikoti bya vatirhi; ku antswisa switirhisiwa swa swifambo na vutleketli, na ku hlohlotela vuvekisi.
3.3. Qhinga ri ya emahlweni ri lemuka nkoka wa ntirhisano na matiko man’wana ku hluvukisa vuswikoti bya sekithara ya timinerali ya nkoka ya Afrika-Dzonga.
D. Milawumbisi
1. Nawumbisi wo Cinca Milawu yo Angarhela (ya Ndyangu) wa 2025
1.1. Khabinete yi pasisile ku nghenisiwa ka Nawumbisi wo Cinca Milawu yo Angarhela (ya Ndyangu) wa 2025 ePalamende. Ku cinca swi lava ku tiyisa ku fambelana na vumbiwa ka milawu ya ndyangu na ku ringanyeta ku cinca eka Nawu wa ku Dlaya Vukati, wa 1979 (Nawu wa 70 wa 1979), Nawu wa Nhundzu ya Vukati, wa 1984 (Nawu wa 84 wa 1984) na Nawu wa Vulamuri eka Timhaka to Karhi ta ku Dlaya Vukati, wa 1987 (Nawu wa 24 wa 1987).
1.2. Nawumbisi wu lava ku sirhelela timfanelo ta vumbiwa ta vatekani eka vukati byo ka bi hlanganisi nhundzu ya vatekanii, naswona ngopfungopfu timfanelo ta vavasati, ku ringana, kufikelela tikhoto na timfanelo ta vana.
2. Nawumbisi wa ku Tlheriseriwa ka Vanhu Etikweni ku ya Tengisiwa
2.1. Khabinete yi pasisile ku yisiwa ka Nawumbisi wa ku Tlheriseriwa ka Vanhu Etikweni ku ya Tengisiwa ePalamende leswaku wu ya emahlweni wu lulamisiwa.
2.2. Nawumbisi wu lava ku cinca Nawu wa sweswi wa ku Tlheriseriwa ka Vanhu Etikweni ku ya Tengisiwa, wa 1962 (Nawu wa 67 wa 1962), lowu hundzeriweke hi nkarhi. Nawu wa sweswi a wu fambisani na Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika-Dzonga ra 1996, maendlelo ya manguvalawa ya ku tlheriseriwa etikweni ku ya tengisiwa naswona a wu katsi maendlelo hinkwawo lama landzelerisiwaka emisaveni hinkwayo.
2.3. Nawumbisi wu lava ku tiyisa rimba ra nawu ku tirhisa ku tlheriseriwa ka vanhu lava hehliwaka kumbe ku voniwa nandzu wa vugevenga ku ta na ku suka eAfrika-Dzonga, na matiko ya le handle na mavandla ya matiko ya misava. Wu hlamusela ntirho wa majisitarata eka maendlelo yo tlherisela etikweni na ku lulamisela ku khomiwa ka nkarhinyana, ku tinyiketa ka munhu loyi a laviwaka hi nhlangano wa matiko ya misava mayelana na vugevenga bya matiko ya misava byo fana na ku dlayeteriwa ka rixaka, vugevenga bya nyimpi na vugevenga byo lwisana na vumunhu.
3. Nawumbisi wo Cinca Ntirhisano wa Matiko ya Misava eka Timhaka ta Vugevenga, wa 2025
3.1. Khabinete yi pasisile ku yisiwa ka Nawumbisi wo Cinca Ntirhisano wa Matiko ya Misava eka Timhaka ta Vugevenga ePalamende.
3.2. Xikongomelo xa Nawumbisi i ku cinca Nawu wa Ntirhisano wa Matiko ya Misava eka Timhaka ta Vugevenga (Nawu wa 75 wa 1996) ku antswisa ku tirha kahle na ku tirha hi ku hetiseka ka ntirhisano wa swa nawu wa matiko ya misava eka timhaka ta vugevenga.
3.3. Nawumbisi lowu wu ta tiyisa maendlelo na tindlela ta ntirhisano wa matiko ya misava eka timhaka ta vugevenga, ku fana na ku hlengeletiwa ka vumbhoni na ku tirhisiwa ka swigwevo, exikarhi ka Afrika-Dzonga na matiko man’wana. Nawumbisi wu ta tlhela wu langutana na timhaka ta nawu leti fambelanaka na ku tlheriseriwa ka vanhu ematikweni ku ya tengisiwa na ku tekiwa na ku hundziseriwa ka rifuwo leri kumiweke hi vugevenga.
4. Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Timinerali wa 2025
4.1. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Timinerali wa 2025 ku kuma mavonelo ya vaaki.
4.2. Nawumbisi wu kongomisa eka ku ndlandlamuxa ku tshemba ka vavekisi hi ku susa swinawana na ku nyika ku tiyiseka ka milawu ku koka rinoko na ku hlayisa vuvekisi.
4.3. Nawumbisi lowu wu kongomisa eka ku lulamisa mavangwa ya nkoka ya swa milawu, ku olovisa maendlelo ya tilayisense, ku tiyisisa ku hangalasiwa loku ringanaka ka mivuyelo ya migodi, ku tlakusa ku tirhiwa ka swikumiwa swa laha kaya na tiindhasitiri ta vumaki hi ku tiyisisa leswaku timinerali to tala leti nga si tirhiwaka ti hundzuriwa ku va swikumiwa swa nkoka wa le henhla endzeni ka Afrika-Dzonga.
4.4. Nawumbisi wu nghenisa malawulelo ya tilayisense eka matirhelo ya migodi yo ceriwa hi mavoko na migodi leyitsongo, hi ndlela yoleyo wu ndlandlamuxa ku kula ka ikhonomi. Ku ya emahlweni, ku cinca ku lava ku tiyisa magoza ya vulawuri ku lwisana na migingiriko leyi nga riki enawini loko ku ri karhi ku tiyisisiwa ku yirisiwa loku nga erivaleni na tindlela to sindzisa mayelana na ku ceriwa migodi leyi nga riki enawini.
E. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ya hi ku kambisisiwa ka mithwaso ni ku basisiwa eka manyala.
1. Dkd Mlungisi Bhekizizwe Gabriel Cele tanihi Mulawurinkulu (DG) eka Ndzawulo ya Sayense, Thekinoloji na Vumaki.
2. Dkd Sabelo Siyabonga Sandile Buthelezi tanihi DG eka Ndzawulo ya Rihanyo (ku engeteriwa ka kontiraka).
3. Ttn Takalani Lucky Ramaru tanihi Xandla xa Mulawurinkulu: Vulawuri bya Vaaki na Vutirhisani bya Maqhinga eka Ndzawulo ya Vumatsalani bya Vaaki bya Vukorhokeri bya Maphorisa.
4. Ttn Patrick Dlamini tanihi Muofisirinkulu wa Vulawuri (CEO) wa Khamphani ya Vuvekisi bya Mfumo.
5. Ttn Mokgema Mongane tanihi CEO wa Inkomati-Usuthu Catchment Management Agency.
6. Ttn Ofentse Nthutang tanihi CEO wa Magalies Water.
7. Ku thoriwa ku tata swivandla swa vafambisi lava nga riki va vulawuri eka Huvo ya Bangi ya Nhluvukiso ya Dzonga wa Afrika:
(a) Ttn Malemolla David Makhura; na
(b) Mnn Lynette Milne.
F. Migingiriko
1. Tinhlengeletano leti taka
1.1 Ku rhurhela Nhlengeletano ya vu27 ya Nhlangano wa Maphorisa ya Vugevenga ya Matiko ya Misava (INTERPOL) ya Xifundza xa Afrika
a) Khabinete yi pasisile leswaku SAPS yi ta rhurhela Nhlengeletano ya Xifundza xa Afrika ya vu27 ya INTERPOL kusukela hi ti27 ku fikela hi ti29 Mhawuri 2025.
b) INTERPOL sweswi yi na 196 wa matiko lama nga swirho naswona ku rhurhela nhlengeletano ya Xifundza xa Afrika swi ta pfuna Afrika-Dzonga ku aka vuxaka bya le kusuhi bya ntirho na tiejensi tin’wana to sindzisa nawu eka tikonkulu.
c) Ku rhurhela nhlengeletano leyi swi nyika Afrika-Dzonga nkarhi wo tihlanganisa na matiko eka tikonkulu ra Afrika eka timhaka ta nkoka leti khumbaka vugevenga. Ku vulavurisana loku ku na vuswikoti byo humesa ntwanano eka nhlamulo ya xifundza eka mixungeto leyi andzaka ya vugevenga lebyi hlelekeke bya le handle ka matiko na vutherorisi. Kwalomu ka 550 wa vatirhi va vahlayisi va nawu va swiyimo swa le henhla va kusuka eka matiko ya 54 va languteriwile ku va kona eka xiendlakalo lexi naswona leswi swi ta hoxa xandla eka migingiriko ya ikhonomi.
1.2 Ku rhurhela Nhlengeletano yo Angarhela ya Lembe na Lembe ya INTERPOL (AGA) ya vu96 eAfrika-Dzonga
a) Khabinete yi pasisile ku khomiwa ka INTERPOL AGA eAfrika-Dzonga hi 2028 na ku ya emahlweni.
b) Ku rhurhela INTERPOL AGA leyi swi nyika Afrika-Dzonga nkarhi wo tiyisisa vurhangeri bya yona eka xifundza na le matikweni ya misava. Ku ya emahlweni, ku rhurhela AGA ku ta va goza ra nkoka ro tiyisisa ku tinyiketela ka Afrika-Dzonga eka ntirhisano wa xifundza na matiko ya misava ekulwisaneni na vugevenga.
c) Ku rhurhela ka AGA i vumbhoni bya ku tinyiketela ka tiko ku va rixaka ra misava hinkwayo leri nga na vutihlamuleri leri tinyiketeleke ku lwisana na mixaka hinkwayo ya vugevenga.
1.3 Xiyimo xa ku lulamela Simphoziyamu ya Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Nkarhi wo leha ya Afrika-Dzonga (SIDSSA) 2025
a) Khabinete yi kamberiwile mayelana na xitatimende xa ku tilulamisela ku rhambiwa ka SIDSSA, samiti ya vuvekisi bya switirhisiwa leswi hlanganisaka swiyenge swo hlaya swa vateaxiave, ku katsa na vavekisi, swivandla swa timali, vaendli va tipholisi na vatirhisani van’wana va nkoka ku fambisa vuvekisi bya switirhisiwa swa Afrika-Dzonga.
b) SIDSSA ya 2025 yi ta kombisa nhluvuko lowu endliweke eka ku tirhisiwa ka Pulani ya Switirhisiwa swa Rixaka ya 2050 leyi amukeriweke hi Khabinete, yi tivisa Tiphurojeke ta Nkoka ta Switirhisiwa ta 12 ta le henhla na nxaxamelo wa tiphurojeke tin’wana ta maqhinga ya switirhisiwa. SIDSSA yi ta va kona hi ti25 ku ya eka ti27 ta Mudyaxihi 2025.
2.1 Nhlengeletano ya Swiporo swa Afrika
2.1.1 Afrika-Dzonga ri rhurhele hi ndlela leyi nga humelela Nhlengeletano ya Swiporo ya Afrika ya vu25 leyi khomeriweke eJoni hi ti13 na ti14 Mudyaxihi 2025, leyi hlanganiseke varhumiwa vo tlula 5 000 kusuka eka tikonkulu hinkwaro, ku katsa na vafambisi va switimela, mifumo na vavekisi eka sekithara leyi.
2.1.2 Khabinete yi amukerile mikanerisano eka ku tlakusa sekithara ya swiporo ya tikonkulu, leyi nga exivindzini xa vutleketli lebyi tirhaka kahle na lebyi nga heriki eka vanhu na nhundzu, xikan’we na ku hlohlotela ku kula ka ikhonomi hi ku vevukisa ku fambisiwa ka switirhisiwa swo ka swi nga tirhiwanga na swihumelerisiwa.
2.1.3 Sekithara ya swiporo ya Afrika-Dzonga yi le ku cinceni hi ku tirhisa ku lulamisa loku kongomisiweke eka ku engetela vukorhokeri, na ku phikizana.
2.2 Nhlengeletano ya Xifundza ya Nhlangano wa Matiko ya Misava ya Tinhloko ta Vulawuri byo Lwisana na Vukungundzwana
2.2.1 Afrika-Dzonga ri rhurhele hi ndlela leyi nga humelela Nhlengeletano ya Xifundza ya Nhlangano wa Matiko ya Misava ya vu15 ya Tinhloko ta Vulawuri byo Lwisana na Vukungundzwana eKapa exikarhi ka ti5 na ti9 Mudyaxihi 2025. Nhlengeletano yi hlanganisile tinhloko ta tiejensi to lwisana na vukungundzwana kusuka ematikweni hinkwawo ya Nhlangano wa Afrika.
2.2.2 Afrika-Dzonga ri hlawuriwile ku va mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Tinhloko ta Tiejensi to Lwisana na Vukungundzwana eka Nhlangano wa Matiko ya Misava wa Afrika eka nkarhi wa 2025-2026. Vutshamaxitulu bya tiko byi hlangana na xiyimo xa rona tanihi mutshamaxitulu wa ntlawa wa ntirho wa vukungundzwana wa G20.
3. Ku tlangela
3.1 N’hweti ya Afrika
Afrika-Dzonga ri joyinile tikonkulu hinkwaro eku tlangeleni ka N’hweti ya Afrika hi Mudyaxihi 2025, hi ku tshikelela ngopfu Siku ra Afrika hi ti25 Mudyaxihi 2025. Leswi swi nyika nkarhi wo tlakusa xikongomelo xa Afrika leri hlanganeke na ku hlohlotela matiko ya Afrika ku tirhisana ku antswisa vutomi bya vanhu va hina hi ku fambisana na miehleketo ya Ajenda ya Nhlangano wa Afrika ya 2063 eka ku humelela ka ikhonomi ya tikonkulu ra Afrika.
3.2 N’hweti ya Nsirhelelo wa Vana
a) Afrika-Dzonga ri fungha N’hweti ya Nsirhelelo wa Vana hi Mudyaxihi ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku tirha swin’we ku herisa madzolonga eka vana” tanihi xiphemu xa Nongonoko wa Migingirko wa Masiku ya 365 wa Nsirhelelo wa Vana lowu yaka emahlweni wa tiko. N’hweti yi ta hela hi Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana kusukela hi ti29 Mudyaxixhi kufikela hi ti5 Khotavuxika 2025.
b) Swirho hinkwaswo swa vaaki, vatswari, vahlayisi na vadyondzisi va hlohloteriwa ku vika mixaka hinkwayo ya ku xanisiwa, madzolonga na tihanyi eka vana eka xitichi xa maphorisa xa le mugangeni wa vona kumbe ku bela riqingho eka 08600 10111. Vana va tlhela va khutaziwa ku tihlanganisa na Childline eka 0800 055 555.
3.3 Siku ra Matiko ya Misava ra N’wana wa Mufana
a) Afrika-Dzonga ri ta tlangela Siku ra Matiko ya Misava ra N'wana wa Mufana hi ti16 Mudyaxihi 2025 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: "Rihanyo lerinene & Vuhlayiseki bya Vafana" leyi kombisaka swiyenge swa miri, swa matitwelo, swa miehleketo, na swa ntshamiseko wa nhluvukiso wa vafana.
b) Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi ta hlanganisa tinxaka tinharhu ta vavanuna ku tumbuluxa mbulavurisano lowu nga na nhlamuselo ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: "Vanhu va ndhuma, Vantshwa na Vafana" ku burisana hi maqhinga yo khomeka yo seketela vuhlayiseki bya vafana loko yi ri karhi yi tlhela yi hlengeleta switirhisiwa swa ku nghenelela loku nga heriki.
4 Mahungu
1. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
- Maphorisa Cebekhulu Linda (24), Boipelo Senoge (24), Keamogetswe Buys (30) lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona hi ndlela yo vava enambyeni wa Hennops. Mitsumbu ya vona yi kumiwile xikan’we na ya Jan Mzwane, muhlayisi wa rivala loyi a tirha exitichini xa maphorisa xa Lyttleton na munhu loyi a nga se tivekaka. Hi tlhela hi hundzisela marito yo chavelela eka ndyangu wa ka Jan Mzwane.
- N’wamahungu Aserie Ndlovu na murhandziwa wa yena, Zodwa Mdhluli lava nga kumiwa endzhaku ka ku lavisisa lokukulu kusukela hi Nyenyenyana.
- Vanhu va kaye lava nga lova eEmpangeni, eKwaZulu-Natal endzhaku ka mhangu exikarhi ka lori na vhene yo rhwala vanhu na ku navelela ku hola hi xihatla eka lava vavisekeke.
- Elona Sombulula, muchuchisi lontsongo wa Khoto ya Xifundza, loyi a tirha eKhoto ya Majistarata ya
2. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisile mahungu ya yona yo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
- Mutsutsumi wa mpfhuka wo koma Akani Simbine loyi a nga hlula eka 100m hi 9.98 wa tisekoni eka Shanghai-Keqiao Diamond League eChina. Simbine a nga se hluriwanga eka 100 wa timitara eka nguva leyi.
- Akani Simbine u tlhele a khoma xipano xa Afrika-Dzonga lexi hluleke xa vavanuna xa 4x100m xikan’we na Bayanda Walaza, Sinesipho Dambile na Bradley Nkoana. I xipano xo sungula xa Afrika ku kuma nsuku eka Mphikizano wo Tsutsuma hi ku Siyerisana wa Misava eGuangzhou, eChina naswona xi vekile nkarhi wo hatlisa swinene emisaveni lembe leri.
- Xipano xa Afrika-Dzonga xa vavasati xa 4X400m xo tsutsuma hi ku siyerisana - Shirley Nekhubuni, Miranda Coetzee, Precious Molepo, na Zeney Van Der Walt - hi ku kuma bronze eka Mphikizano wo Tsutsuma hi ku Siyerisana wa Misava eGuangzhou, eChina na ku veka rhekhodo leyintshwa ya rixaka.
- Xipano xa Afrika-Dzonga xa 4x400m xa vavanuna xo tsutsuma hi ku siyerisana – Zakithi Nene, Udeme Okon, Lythe Pillay, na Mthi Mthimkhulu – hi ku kuma nsuku eka Mphikizano wo Tsutsuma hi ku Siyerisana wa Misava eGuangzhou, eChina na ku veka nkarhi wo hatlisa swinene emisaveni lembe leri.
- Hi ku tirhisa matirhelo lawa yo hlawuleka, swipano swa hina swa rixaka swo tsutsuma hi ku siyerisana swi tiyisisile ku nghena eka Vunghwazi bya Misava bya Van’wamatsambu eTokyo ekuheleni ka lembe leri.
- Blitzboks hi ku hlula eka Vunghwazi bya Misava bya HSBC Sevens eLos Angeles.
- Xipano xa rixaka xa vavanuna xa U20 xa Afrika-Dzonga hi ku ya emahlweni eka semifayinali ya mphikizano wa Khapu ya Matiko ya U20 ya Afrika loko xi ri karhi xi tlhela xi nghena eka Khapu ya Misava ya U20 leyi nga ta khomiwa hi Ndzati lembe leri.
- N’watifilimi Murena Emmanuel Netshitangani hi ku hlula sagwadi ra ndhuma ra Best African Film Award eka Nkhuvo wa Tifilimi wa Misava eCannes eFurwa eka filimi ya yena ya Lubunyu.
- Khabinete yi joyinile Phuresidente Cyril Ramaphosa ku hoyozela Khadinali Robert Prevost eka ku hlawuriwa ka yena tanihi Mupopu Leo XIV, Mupopauwa vu267 wa Kereke ya Khatoliki.
- Mulwelantshuxeko na gqweta ra ndhuma Duma Nkwe hi ku va a nyikiwile xidlodlo xa Silk (Mutsundzuxi wa le Henhla) endzhaku ka rifu hi Presidente Cyril Ramaphosa ku xixima ntirho wa yena na ku hoxa xandla loko hlamaisa eka rixaka ra hina.
Swivutiso: Mnn Nomonde Mnukwa – Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
