Khabinete yi khomile Lekgotla ku sukela hi ti 16 ku fikela ti 19 Mhawuri 2016 Endlwini ya Vuyeni ya Phuresidente ya Sefako Makgatho ePitori.
Lekgotla ya Khabinete ya Mhawuri 2016 yi funghile ndzhawu ya le xikarhi ya nkarhi wo khoma hofisi eka Vufambisi bya Vutlhanu.
Lekgotla ya Khabinete yi tekile nkarhi ku hoyozela Afrika-Dzonga ku va ri vi le na Nhlawulo Wa Mfumo wa Miganga wo rhula, wo ntshuxeka no ka wu nga voyamelangi etlhelo rin’we lowu ve ke kona hi ti3 Mhawuri 2016.
Lekgotla yi vi le kona eka xiyimo xo ya emahlweni xa mbonako wa ikhonomi lowu nga eka xiyimo xa le hansi leswi endliweke hi swivangelo swo hambana hambana swa le ndzeni na swa le handle, ku katsa na nxungeto lowu nga kona nkarhi hinkwawo eka vulawuri bya mikambelo ya swikweleti swa hina.
Lekgotla yi nyikile nkarhi eka Khabinete wo langutisisa hi nhlanganelo eka ku tirhisiwa ka phurogireme ya migingiriko ya Mfumo no nyika tidyondzo ta nkoka ta matirhiselo ya Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka yo twala swinene no hetiseka, leti seketelaka Rimba ra Makungu ya Nkarhi wa le Xikarhi 2014-2019.
Swiboho swo tiya swi tekiwile eka makungu yo tiya no tirhiseka leswi nga ta yisa Rimba ra Makungu ya Nkarhi wa le Xikarhi 2014-2019 na Kungu ra Timhaka ta Kaye eka xiyimo xa le henhla. Makungu lawa ya lava leswaku tisekithara hinkwato, leswi katsaka na mfumo, vaakatiko, mabindzu na swa mitirho, ku va ti pfinya tihembhe no tirha swin’we ku tiyisisa leswaku hi yisa Afrika-Dzonga eka nhluvukiso wa vanhu wa nkarhi wo leha na ndlela ya nkulo wa ikhonomi.
Makungu yo tiya ya vekiwile ku entisa ku tirhisiwa eka lembeximali leri ta ka, leswi swi tlhelaka swi pfumelela mfumo ku longoloxa Rimba ra Maxavelo eka Nkarhi wa le Xikarhi (MTEF) eka Kungu ra Timhaka ta Kaye.
Lekgotla ya Khabinete yi langutile eka tindzhawu ta tsevu ta nkoka:
1. Yo sungula, nkambelo wa matirhelo ya ikhonomi ya misava hinkwayo na ya laha kaya ku kaneriwile hi wona kun’we na migangiso ya nhlanganiso wa ikhonomi na timali eka lembe leri ta ka no tlurisa. Leswi swi kotisile Khabinete ku kuma swiboho swa yona swa nkulo wa ikhonomi na timali eka xiyimo xa ikhonomi ya misava.
1.1. Mpfuxelelo wa misava hinkwayo wa ha languteriwile ku tiyelela kambe eka mpimo wa le hansi loko ku pimanyisiwa na mpimo lowo sungula, tanihileswi Brexit yi khumbhaka hi ndlela yo biha eka nkulo wa misava hinkwayo. Sub-Saharan Afrika yi le ku langutiseni ka swiyimo swa matirhelo ya ikhonomi leswi tlhontlhaka tanihileswi tiikhonomi letikulu ti tilunghiselaka ku hunguta maendlele eka nhundzu.
1.2. Mixungeto yin’wana yi katsa ku tsana loku kotekaka eka sisiteme yo banga ya Euro; ntshamiseko wa swa timali eka timakete leta ha kulaka; mixungeto ya tipolitiki ta ndzhawu, mixungeto ya maxelo na ya rihanyo.
1.3. Rimba ra nkarhi wa le xikarhi ri tiyisisa mimbuyelo ya vanhu eka mbangu wa ikhonomi leyi vevukaka. Mfumo wu tshama wu tinyiketerile ku fikelela mikongomiso ya wona ya nkarhi wa le xikarhi eka timali naswona wu ta teka magoza yo engetelela ku endla tano loko swiyimo swi pfumela.
1.4. Ku tinyiketela ka mundzuku ka mfumo swi ta ya hi mipfuxelelo leyi nga ta vekiwa eka ku fuma ko hetiseka, na hi nghenelelo ku suka eka mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo.
2. Ya vumbirhi, Lekgotla ya Khabinete yi tlhele yi langutisisa eka ku tirhisiwa ka Kungu ra Timhaka ta Kaye ku kurisa ikhonomi ya Afrika-Dzonga leswi nga tivisiwa hi Phuresidente Jacob Zuma eka Mbulavulo wa yena hi Xiyimo xa Rixaka hi Nyenyenyani 2015.
2.1. Xikongomelo a xi ri eka tiphurogiremenkulu na tiphurojeke ku entisa ku tirhisiwa ka Kungu ra Timhaka ta Kaye eka lembe ximali leri ta ka. Leswi swi kongomisile eku tekiweni ka tiphurojeke ta nkoka wa le henhla eka lembeximali leri ta ka no ya emahlweni leswi kongomisaka eka ku va na nkoka wa kahle wo khomeka eka ikhonomi hi ku pfula swipfalonkulu.
2.2. Khabinete yi tekile swiboho swa makungu ku hlayisa ku tirhisiwa ka le henhla ka Pholisi ya Kungu ra Migingiriko ya Vumaki ku katsa:
- Leswaku Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo na Vutameri bya Tiko swi hlanganisa maxavelo ya swifambo ku ya eka nhlangano wun’we (Transnet) ku tiyisisa ku hetiseka na nandzeleriso eka swilaveko swa laha kaya.
- Ku hetisisa nhlelo wa mihunguto ya swa timali eka mabindzu ku tiyisisa swiyimo no fikelela ku hlayisa mali ku ndlandlamuxa nkulo wo katsakanya swinene.
- Tihlayohlayo ta nkunguhato wa mabindzu leti nga tumbuluxiwa hi Banginkulu ya Afrika-Dzonga, Vutameri bya Tiko, SARS na Tihlayohlayo ta Afrika-Dzonga swi ta kombisa no vona nkhuluko wa timali lowu nga ri ki enawini.
- Ku tivisiwa ka mindzhundzhuluko ya milawu ku tirhisa 30% leyi vekiweke etlhelo (Nawumbisi wuntshwa wa Maxavelo lowu tumbuluxiweke hi Vutameri bya Tiko) hi Nyenyankulu 2017 no pfula ku kota ka tiSMME, tikhooparethivhi na mabindzu ya le malokixini na ya le matikoxikaya
- Ku tirhisiwa ka Milawu ya Maxavelo yo Hlawuleka eku heleni ka Mhawuri 2016 tanihi tshalatshala ro sungula eka nghenelelo lowu wo cinca.
2.3. Mfumo wu ta ya emahlweni wu kongomana na tisekithara ta swa mitirho, ku katsa na xilaveko xa tindlela to hambana hambana ku seketela nkoka lowukulu eka mitirho, ku katsa na ku tirhisiwa ka tiphurogireme ta timali ta nseketelo, exikarhi ka tin’wana: swiambalo, malapi, maendlele ya dzovo na titanghu; vutumbuluxi bya timbewu na vukorhokerhi bya phurosese ya bindzu.
2.4. Nghenelelo lowu humeleleke wa Ikhonomi ya Malwandle wu ta tlakusa tiphurojeke ku ndlandlamuxa vupfhumba bya le kusuhi na lwandle na bya le lwandle ku fikelerisa ku tumbuluxiwa ka mitirho ka nkoka.
2.5. Ku ololoxa mitlhontlho ya eneji etikweni, Ndzawulo ya Eneji yi ta hetisa Kungu ra Eneji leri Hlanganisiweke na Kungu ra Xitirhisiwa ra Gezi leri Hlanganisiweke eku heleni ka 2016 ku nyika ntshembho eka mixavo ya gezi na vuvekisi eka tshaku ra rixaka.
2.6. Komiti ya Vaholobye eka Vuvekisi, leyi fambisiwaka hi Phuresidente Jacob Zuma yi ta fambisa tiphurojeke leti kongomiseke eka vuvekisi eka mfumo. Tiphurojeke leti ta 40 ti katsa vutumbuluxi bya timbewu na tiphaka ta vurimi, eneji na switirhisiwa, vumaki na tiphurojeke ta vukorhokeri. Tiphurojeke leti ti hlawuriwile hi ku va ti ri na nkoka lowukulu eka ikhonomi leyi hlanganisiweke na Kungu ra Timhaka ta Kaye; ku va ti kota ku sungula eka malembe mambirhi lawa ya ta ka; no kota ku koka vuvekisi ku ya emahlweni no vuyerisa miganga.
2.7. Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki yi ta hetisisa kungu ro rhumela tithekinoloji leti nga tumbuluxiwa laha kaya eku heleni ka 2016. Ku ya emahlweni, Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji na Vutameri bya Tiko swi ta hlayisa timali to engetelela ku seketela no ndlandlamuxa Nkwama wa Mabindzu hi Phakeji ya Nseketelo wa Ikhonomi leyi Kotekaka.
2.8. Nkongomiso wu ya emahlweni wu vekiwa eka nhlayiso wa mati no hunguta ku lahleka ka mati. Hi Ndzhati 2016, mitwanano yi ta hetisisiwa na timasipala leti nga ku lahlekeriweni hi mati ka le henhla, ku fambisa ku vekiwa ka vatirheli, na modele wa swa timali wo vonaka wu ta hetisisiwa.
2.9. Eku hatlisiseni ka ku tirhisiwa ka Kungu ro Hlanganisa ra le Afrika-Dzonga ku hlanganisa swikolo, switirhisiwa swa rihanyo na tihofisi ta mfumo, Pholisi ya ICT yi ta hetisisiwa no pasisiwa. Kamara ro Kanela ra Burodibende ri ta tumbuluxiwa ku hatlisisa ku tirhisiwa.
3. Ya vunharhu, Khomixini ya Mfambiso wa Switirhisiwa ya Phuresidente (PICC) MANCO yi nyikile xiviko xa xiyimo xa le henhla eka Lekgotla eku tirhisiweni ka phurogireme ya nhluvukiso wa switirhisiwa swa rixaka ku katsa na makungu yo tiya yo tirhisiwa ka switirhisiwa eka lembeximali leri ta ka no tlurisa. Ntirho wa PICC wu longoloxiwile ekusuhi swinene na Kungu ra Timhaka ta Kaye
4. Ya vumune, xiviko xa ku humelela lexi komisiweke eka ku tirhisiwa ka Rimba ra Makungu ya Nkarhi wa le Xikarhi (MTSF) 2014-2019 xi nyikiwile, lexi kongomiseke eka nkambelo wa swilo swa nkoka swa MTSF 2014-2019 ku antswisa ku tirhisiwa eka lembeximali leri ta ka.
4.1. Loko ku ri karhi ku tekeriwa enhlokweni ntirho lowu nga endliwa ku fikela sweswi eka Kungu ra Timhaka ta Kaye, swi tlhela swi tekeriwa enhlokweni leswaku ku tirhisiwa ko hatlisisiwa ku fanerile ku ndlandlamuxa nkulo wa ikhonomi.
4.2. Kungu ra migingiriko ro tiyisisa maxavelo ya kahle eka mahlayiselo ya switirhisiwa swa ka masipala no tirhisa vufambisi bya kahle bya timali ta nhundzu swi ta tumbuluxiwa no tirhisiwa ku engetela vutomi na nkoka wa nhundzu ya switirhisiwa.
4.3. Khabinete yi ololoxile ku sungula phurosese ya rixaka eka njhekanjhekisano wa Ntwanano wa Swirho exikarhi swa mitirho, mabindzu na mfumo ku kondletela nkulo wa ikhonomi na hunguta ku lahleka ka mitirho.
5. Ya vutlhanu, ehenhla ka ku longoloxiwa ka MTEF eka Kungu ra Timhaka ta Kaye, Vutameri bya Tiko na Ndzawulo ya Nkunguhato, Nandzeleriso no Hlela swi nyikile swiringanyeto swa swona eka ntirho lowu endliweke eka lembe leri hundzeke ku longoloxa mpimanyeto wa rixaka eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ku katsa na Rimba ra Makungu ya Nkarhi wa le Xikarhi (MTSF) 2014-2019.
5.1. Mfumo wu boxile ntlawa wa swikongomiso swa mpimanyeto swa 2017/18 leswi kongomaneke no hlayisa maxavelo ya switirhisiwa, ku tiyisisa nseketelo eka nhluvukiso wa vuswikoti no hlayisa mimpimo ya ntiyiso ya maxavele eka lava nga swela.
5.2. Ntirho eka ku boxa ku kota na timali leti hlayisiwaka ku suka eka leswi salaka eka MTEF swi ta ya emahlweni.
6. Ya vutsevu, Lekgotla yi tlhele yi langutisisa ku humelela loku nga endliwa na magoza lawa ya landzelaka eka ku aka hi vuntshwa eka tikhamphani leti n’winyi ku nga mfumo (tiSOC) ku sukela loko ku vi le na Khabinete ya Lekgotla ya Nyenyenyani 2015. Leswi swi fambisana na ntirho wa nkoka lowu endliweke hi tiSOC eka cinco wa nkoka wa ikhonomi ya vanhu lowu seketeriweke eka phurogireme ya Vufambisi bya Vutlhanu.
6.1. Ku tirhisiwa ka phurogireme yo tshamisisa swi humelerile hi swiyimo swo hambana. Ku tiyisisa vurhangeri ku fambisa makungu yo cinca swi tshama swi ri swa nkoka.
6.2. Eskom yi tshamisisiwile swinene eka matirhelo ya swa migingiriko na ya swa timali ha swimbirhi swa antswa.
6.3. Komiti ya Vaholobye yi ta ya emahlweni yi langutisisa 13 wa minghenelelo yin’wana yo kongoma.
6.4. Lekgotla yi vekile xikongomiso eka ku hetisisiwa ka Modele wa Vun’winyi bya Vakhomi va Mikavele, leswi nga ta letela rimba ra milawu ra ku akiwa hi vuntshwa ra SOC hi Hukuri 2016.
6.5. Ntirho wu ta tlhela wu sungula leswaku ku tumbuluxiwa Huvo ya Phuresidente ya Vufambisi bya tiSOC leyi nga ta nyika Phuresidente Zuma ntila wo vona eka swiboho swa makungu na minghenelelo ku tumbuluxa tiSOC leti nga ta tirha ntirho wo cinca eka mfumo lowu hluvukaka no kota.
Swiboho na makungu ku suka eka Khabinete ya Lekgotla swi ta tiyisa ku tirhisiwa ka phurogireme ya migingiriko ya mfumo no nyika ku titshembha ka leswaku Afrika-Dzonga ri le ka nhluvukiso wa vanhu wa nkarhi wo leha na ndlela ya nkulo wa ikhonomi.
7. Mikosi yo Hlawuleka ya Swirho swa Mfumo
7.1. Khabinete yi tsanisiwile hi ku hundza emisaveni ka khale ka Holobye wa Mitlangu na Vuhungasi, Rhevherende Arnold Makhenkesi Stofile. Tanihi nhenha ya vurhangeri eka swa tipolitiki, u nghenelerile eka tiphuphu hinkwato ta mfumo, eka mihlangano yo hambana hambana ya swifundzankulu, ya tiko na ya misava hinkwayo.
7.2. Phuresidente Jacob Zuma u tivisile leswaku Rhevherende Stofile u ta nyikiwa Nkosi wo Hlawuleka wa Xirho xa Mfumo hi ku ya hi Xiyenge 2 xa Pholisi ya Nkosi wa Xirho xa Mfumo na Xirho xa Mfumo wa Xifundzankulu. Tanihileswi hi tsundzukaka murhangeri loyi wa matimba wa tiko ra hina, ntirho wo tsundzuka ximfumo mufi Rhevherende Stofile wu le ku khomiweni namuntlha, hi 11 nimpundzu eAbbotsford Christian Centre eEast London. Phuresidente Zuma u lerisile leswaku Mujeko wa Tiko wu hahisiweriwa ehansinyana eka tindzhawu hinkwato ta mijeko eRhiphabuliki ya Afrika-Dzonga hi siku ra nkosi.
7.3. Mufi Rhevherende Stofile u ta lahliwa eka ntirho wo lahla lowu nga ta khomiwa eYunivhesiti ya Fort Hare laha a ri Chanselara, hi Ravumune ti 25 Mhawuri 2016 eAlice, eXifundzeninkulu xa Kapa Vuxa. Phuresidente Zuma u ta nyika mbulavulo wo ndhundhuzela enkosini wa mufi Rhevherende Stofile.
Hi yisa michavelelo eka ndyangu wa yena na vanghana eka nkarhi lowu wo vava no tika.
Etlela hi ku rhula tatana Stofile.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Riqingho: 082 901 0766
