Khabinethe yo fara Lekgotla yaḽo u bva nga ḽa 16 u ya kha ḽa 19 Ṱhangule 2016 Muḓini wa Vhaeni vha Muphuresidennde wa Sefako Makgatho ngei Pretoria.
Lekgotla ḽa Khabinethe ḽa Ṱhangule 2016 ndi luswayo lwa lwendo lu re vhukati lwa themo ya ofisi ya Ndaulo ya Vhuṱanu.
Lekgotla ḽa Khabinethe ḽo ḓi fha tshifhinga tsha u fhululedza Afrika Tshipembe kha Khetho Dzapo dza Muvhuso dze dza farwa nga mulalo, mbofholowo na u sa fhurela , nga ḽa 3 Ṱhangule 2016.
Lekgotla ḽo farwa kha tshifhinga tsha musi hu na mbonelo ya ikonomi i sa takadziho ine i khou vhangwa nga zwiitisi zwo fhambanaho zwa nga ngomu fhano hayani na nnḓa, khathihi na tshutshedzo i khou dzulelaho u vha hone ya tshikalo tsha ḽifhasi tsha tshikolodo.
Lekgotla ḽo ṋea Khabinethe tshikhala tsha u sedza kha uri mbekanyamushumo ya nyito ya Muvhuso i shume na u ṋetshedza pfunzo dza ndeme kha u shumiswa hu khou toḓeswaho ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka,ine ndi thikho ya Muhanga wa Maano a Vhuṱali wa Themo ya Vhukati wa 2014-2019.
Tsheo dzo khwaṱhaho dzo dzhiiwa dza pulane dza nyito dzo fhelelaho dzine dza ḓo takulela nṱha u shuma ha Muhanga wa Maano a Vhuṱali wa Themo ya Vhukati wa 2014-2019 na Pulane ya Mbuno dza Ṱahe. Hedzi pulane dzi ḓo ṱoḓa sekithara dzoṱhe dzine dzi katela muvhuso, tshitshavha tsha vhadzulapo, mabindu na vhashumi uri vha finye vho khwaṱha na uri vha shumisane u itela uri roṱhe ri vhone uri ri khou dzhia Afrika Tshipembe ra ḽi vhea kha mveledziso ya zwa matshilisano ya tshoṱhe na nyaluwo ya nḓila ya ikonomi.
Pulane dzo fhelelaho dzo vhekanywa u itela u khwaṱhisedza u shumiswa hadzo kha ṅwaha u ḓaho wa muvhalelano, zwine zwi tendela muvhuso u dzi livhanya na Muhanga wa Mashumisele a Masheleni wa Vhukati ha Ṅwaha (MTEF) kha u shumiswa ha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe.
Lekgotla ḽa Khabinethe ḽo sedza kha masia a rathi a ndeme:
1. Tsha u thoma, zwa u saukanya ikonomi khulwane yapo na ya ḽifhasi zwo ambeswa nga hazwo khathihi na u ḓisa maṅwe madzinginywa a nga ha u ṱanganyiswa ha zwa masheleni na zwa ikonomi ṅwaha u ḓaho na u fhira nga ngomu kha ikonomi ya ḽifhasi.
1.1. U vhuyelela ha ḽifhasi hu kha ḓi vha ho lavhelelwa fhedzi hu si nga nḓila ye ha vha ho anganyelwa ngayo tshifhingani tsho fhiraho sa izwi Brexit i tshi khou khakhisa kha nyaluwo ya ḽifhasi. Sub–Saharan Afrika i khou sumbedza khaedu dza nyimele dza ikonomi khulwane musi ikonomi khulwane yaḽo dzi tshi khou fhungudza u ya kha u bveledzisa zwirengwa zwiṱuku.
1.2. Dziṅwe tshutshedzo dzi katela khonadzeo ya u sa tsireledzea kha sisiṱeme ya mabanngele ya Euro; vhudziki ha zwa masheleni kha mimakete i khou bvelelaho; tshutshedzo dza zwa polotiki kha vhupo, tshutshedzo dza kilima na dza zwa mutakalo.
1.3. Muhanga wa themo ya vhukati ha ṅwaha u vhulunga zwi vhuedzaho zwa matshilisano vhuponi ha ikonomi ine ya khou lepalepa. Muvhuso u kha ḓi dzula wo ḓivhofha kha u swikela zwipikwa zwawo zwa masheleni zwa vhukati ha ṅwaha na uri u ḓo dzhia maṅwe maga a u ita nga u ralo hune nyimele ya tenda.
1.4. U ḓivhofha ha vhumatshelo nga shango zwi ḓo ḓisendeka nga vhuvhusi vhu shumaho, na u shela mulenzhe ha sekithara dza phuraivethe.
2. Tsha vhuvhili, Lekgotla ḽa Khabinethe ḽo dovha ḽa sedza kha u shumisiwa ha Pulane ya Nḓila dza Ṱahe dza u alusa ikonomi ya Afrika Tshipembe sa zwe zwa ḓivhadzwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha Mulaedza wa Lushaka wa Muphuresidennde nga Luhuhi 2015.
2.1. Ho sedzeswa kha mbekanyamushumo na thandela dza ndeme dza u khwaṱhisedza u shumiswa ha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe kha ṅwaha u ḓaho wa muvhalelano. Hezwi zwo livhiswa kha u ṱanganedzwa ha thandela dza ndeme dzine dza vha na u vhuedza huhulwane kha ṅwaha wa muvhalelano u ḓaho na u fhira zwine zwi khou sedza kha u vhuedza hu vhonalaho hune ha ḓo vhuedza ikonomi kha u honolola zwiṅwe zwa ndeme.
2.2. Khabinethe yo dzhia tsheo dza vhuṱali u itela u wana u shumiswa ha zwi vhuedzaho nga huhulu zwa Pulane ya Nyito ya Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo dzi katelaho:
- Muhasho wa Mabindu a Muvhuso na Vhufaragwama ha Lushaka u ḓo ṱanganyisa thengo ya zwidimela kha tshiimiswa tshithihi (Transnet) u itela u vha na vhuṱanzi ha mashumele a khwine na zwi tshimbilelanaho zwa ṱhoḓea dzapo.
- U pendelwa ha ṱholo ya ṱhuṱhuwedzo ya masheleni kha mabindu u itela u khwaṱhisedza zwine a tea u shumiswa zwone na u wana zwa ndeme kha tshelede u itela u ṱutuwedza nyaluwo i katelaho.
- Tshiolwa tsha mbalombalo ya nḓowetshumo tsho bveledzwaho nga Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe, Vhufaragwama ha Lushaka, SARS na Stats SA tshi ḓo topola na u fara u dzhena na u bva ha masheleni hu siho mulayoni.
- U divhadzwa ha khwiniso dza mulayo u itela zwa u shumisa 30% yo vhetshelwaho thungo (Mulayotibe muswa wa Vhulanguli ha Thengo ya Tshipentshele nga Vhufaragwama ha Lushaka) nga Ṱhafamuhwe 2017 na u honolola khonadzeo dza u shuma ha dziSMME, koporasi na mabindu a zwikolobulasi na mahayani.
- U shumisiwa ha Vhulanguli ha Thengo ya Tshipentshele mafheloni a Ṱhangule 2016 sa tshikalo tsha tshifhinga nyana tsha hohu u ṱhaḓula ha ndeme.
2.3. Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u sedza kha sekithara dzi bveledzaho zwithu dzine hu a shumeswa, ho katelwa na ṱhodea dza nḓila dzo fhambanaho dza u tikedza zwikwamesaho zwa mishumo, zwi ngaho u shumiswa ha mbekanyamushumo dza ṱhuṱhuwedzo, ho tou topolwa kha zwinzhi: mutevhe wa mashumele kha zwiambaro, malabi, mikumba na zwienda; tshumelo dza matshimbidzele a mabindu na zwibveledzwa zwi bvaho kha zwibveledzwa
2.4. Ṱhaḓulo i khou tshimbilaho ya Ikonomi ya zwa Maḓanzhe i ḓo takula thandela u itela u dzi alusa u ya kha phendelashango na vhuendelamashango ha maḓini u itela u swikela zwa u sika mishumo.
2.5. U itela u tandulula khaedu dza fulufulu shangoni ḽashu, Muhasho wa Fulufulu u ḓo fhedzisa Pulane yo Ṱanganelaho ya Fulufulu na Pulane yo Ṱanganelaho ya Zwiko zwa Muḓagasi mafheloni a 2016 u itela u ṋetshedza mutengo wa muḓagasi hu na vhuṱanzi na vhukoni ha vhubindudzi ha u bveledza fulufulu.
2.6. Komithi ya Vhubindudzi yo Vhumbwaho nga Dziminisiṱa, yo Dzulwaho Phanḓa nga Muphuresidennde Vho Jaconb Zuma, i ḓo tshimbidza zwa thandela dza 40 dza vhubindudzi ha vhuṱhogwa dzine dzi khou wanala kha muvhuso woṱhe. Thandela hedzi dza 40 dzi katela zwa zwibveledzwa u bva kha zwibveledzwa na agri-parks, fulufulu na themamveledziso, thandela dza zwibveledzwa na dza tshumelo. Hedzi thandela dzo nangiwa ho sedzwa uri dzi na tshikalo tsha u vhuedza zwihulu kha zwa ikonomi zwine zwi tshimbilelana na Pulane ya Mbuno dza Ṱahe; dzine dzi ḓo vha dzi tshi khou thoma miṅwahani mivhili i ḓaho; na u dovha u dzhenisa vhuṅwe vhubindudzi na zwi vhuedzaho zwitshavha.
2.7. Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo u ḓo penndela maano a u phaḓaladza thekhinoḽodzhi dzo bveledzwaho fhano mafheloni a 2016. Ntha ha izwo, Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi khathihi na wa Vhufaragwama ha Lushaka i ḓo wana maṅwe masheleni a u vhona uri izwi zwi ye phanḓa na u alusa Tshikwama tsha Sekithara ya Inovesheni nga kha Phakhedzhi ya Thikhedzo ya zwa Muṱaṱisano wa Ikonomi.
2.8. Zwa u vhulunga na u thivhela u tambisea ha maḓi zwi kha ḓi vha zwa vhuṱhogwa. Nga Khubvumedzi 2016, thendelano dzi ḓo vha dzo fhela na mimasipala ine ya vha na u lozwea ha maḓi hu hulwane, u itela u tshimbidza zwa u vheiwa ha mazhendedzi, na u penndela modeḽe wa ndambedzo u re khagala.
2.9. Kha u ṱavhanyisa u shumiswa ha Maano a Vhutumekanyi a Afrika Tshipembe, Mbekanyamaite ya ICT i ḓo penndeliwa ya dovha ya ṱanganedzwa. Broadband War Room i ḓo thomiwa u itela u ṱavhanyisa zwa uri i shume.
3. Tsha Vhuraru, Khomishini ya Ofisi ya Muphuresidennde i Tshimbidzaho zwa Themamveledziso (PICC), MANCO yo ṋetshedza Lekgotla muvhigo wa nṱha wa nga ha mashumele a mbekanyamushumo ya lushaka ya mveledziso ya themamveledziso khathihi na pulane dzo fhelelaho dza mashumele a themamveledziso kha ṅwaha wa mavhalelano u ḓaho na u fhira. Mushumo wa PICC u khou tshimbilelana tshoṱhe na wa Pulane ya Mbuno dza Ṱahe.
4. Tsha vhuṋa, muvhigo wo pfufhifhadzwaho wa nga ha u shumiswa ha Muhanga ha Maano a Vhutali wa Themo ya Vhukati (MTSF) 2014-2019 wo ṋetshedziwa, we wa sedzesa kha u vusuludzwa ha zwa ndeme zwa MTSF 2014-2019 u itela u khwinisa mashumele kha ṅwaha wa muvhalelano u tevhelaho.
4.1. Musi ri tshi khou dzhiela nṱha mushumo wo no itiwaho u swika zwino kha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe, ho dovha ha dzhielwa nṱha zwa uri u ṱavhanyiswa ha u zwi shumisa ndi zwa ndeme kha u alusa nyaluwo ya ikonomi.
4.2. Pulane ya nyito ya u vhona uri masheleni manzhi a khou shumiselwa ndondolo ya zwifhaṱo kha masipala na u kombetshedza vhulangi ha vhuḓi ha zwiko zwa masheleni, i ḓo bveledziwa ya dovha ya shumiswa kha u engedza u lalama na tshileme tsha ndaka ya zwifhaṱo.
4.3. Khabinethe yo thoma maitele a lushaka kha zwa thendelano ya zwa Thendelano ya zwa Matshilisano vhukati ha vhashumi, mabindu na muvhuso u itela u ṱutuwedza nyaluwo ya ikonomi na u fhungudza zwa u xelelwa nga mishumo.
5. Tsha Vhuṱanu, nga nṱha ha u vhekanyululiwa ha MTEF kha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe, Vhufaragwama ha Lushaka na Muhasho wa Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele yo ṋetshedza themendelo dzayo dza mushumo wo itwaho mahoḽa u itela u vhekanya mugaganyagwama wa lushaka uri u tshimbilelane na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka khathihi na Muhanga wa Maano a Vhuṱali wa Vhukati ha Ṅwaha (MTSF) 2014-2019.
5.1. Muvhuso wo no topola zwithu zwa vhuṱhogwa zwa mugaganyagwama wa 2017/18 zwine zwa khou sedzesa kha mashumisele a ndondolo ya themamveledziso, u khwaṱhisa thikhedzo ya mveledziso ya zwikili na u langa nṱha dza vhukuma dza mashumisele a masheleni kha vhashai.
5.2. Mushumo wa u topola mashumele a vhuḓi na u vhulunga kha tshifhinga tsho salaho tsha MTEF u ḓo bvela phanḓa.
6. Tsha Vhurathi, Lekgotla ḽo dovha ḽa sedza kha zwo no swikelwaho na maga ane a khou dzhiwa kha u shandukisa mabindu a muvhuso (dziSOC) u bva tsha Lekgotla ḽa Khabinethe nga Luhuhi 2015. Hezwi hu vha ho sedzwa kha mushumo wa ndeme une wa khou itwa nga dziSOC wa u shandukiswa ha ndeme ha ikonomi ya zwa matshilisano zwine zwo ambelelwa kha mbekanyamushumo ya Ndaulo ya Vhuṱanu.
6.1. U shumisiwa ha mbekanyamushumo ya u dzikisa zwithu ho no bvela phanḓa kha vhuimo ho fhambanaho. U khwaṱhisedzwa ha vhurangaphanḓa u itela uri vhu ḓise maano a u khwinisa nḓisedzo zwi dzula zwi zwa ndeme.
6.2. Eskom yo no dzika kha masia oṱhe a mashumele a ḓuvha na ḓuvha na khwiniso ya mashumisele a masheleni.
6.3. Komithi yo Vhumbwaho nga Dziminisiṱa i ḓo bvela phanḓa na u ita vhulavhelesi ha dziṅwe dziSOC dza 13 na vhudzheneleli vhukene.
6.4. Lekgotla ḽo vhea zwa u penndela Modeḽe wa Vhuṋe ha Vhafaramikovhe sa zwa vhuṱhogwa, zwine zwa ḓo eletshedza muhanga wa mulayo wa u shandukisa dziSOC nga Ḽara 2016.
6.5. Mushumo u ḓo thoma wa u vhumba Khantsele ya Ofisi ya Phuresidennde ya Vhufarasani ha dziSOC dzine dza ḓo ṋetshedza Muphuresidennde Vho Zuma luvhonela lwa tsheo dza maano a vhuṱali na u kona u dzhenelela u itela u vhumba dziSOC dzine dza khou shela mulenzhe kha tshanduko ya shango ḽine ḽa kona u bveledzisa.
Tsheo na pulane u bva kha Lekgotla ḽa Khabinethe zwi ḓo khwaṱhisa u shumiswa ha mbekanyamushumo ya nyito ya muvhuso na u ṋea vhuḓifulufheli ha uri Afrika Tshipembe ḽi kha mveledziso ya matshilisano yone na nḓila ya nyaluwo ya ikonomi.
7. Mbulungo ya Tshiofisi ya Tshipentshele
7.1 Khabinethe yo ṱungufhadzwa nga u fhira fhano shangoni ha Minisiṱa wa kale wa Mitambo na Vhuḓimvumvusi, Vhafunzi Vho Arnold Makhenkesi Stofile. Sa muhali mulwela mbofholowo wa polotiki, vho shela mulenzhe kha thiko dzoṱhe dza muvhuso, kha zwiimiswa zwo fhambanaho zwa mavunḓu shangoni ḽoṱhe na kha zwa ḽifhasi.
7.2 Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ṋea ndaela ya uri Vhafunzi Vho Stofile vha ḓo ṋetshedzwa Mbulungo ya Tshiofisi ya Tshipentshele u ya nga ha mbetshelwa dza Tshiteṅwa tsha Vhuvhili tsha Mbekanyamaitele ya Mbulungo ya Tshiofisi ya Shango na ya Tshiofisi ya Vunḓu. Musi ri tshi khou elelwa avha murangaphanḓa muhulwane wa shango ḽashu, mushumo wa tshihumbudzi wa munnawavhaṋe Vhafunzi Vho Stofile u khou farwa ṋamusi nga 11am ngei Abbotsford Christian Centre hube ha vha East London. Muphuresidennde Vho Zuma vho laela uri Fulaga ya Lushaka i fhefheḓisiwe hafu tshikhalani fhethu hoṱhe hu re na fulaga kha Riphabuliki ya Afrika Tshipembe nga ḓuvha ḽa mbulungo.
7.3 Munnawavhaṋe Vhafunzi Vho Stofile vha ḓo ya u awedzwa kha tshumelo ya mbulungo ine ya ḓo farelwa Yunivesithi ya Fort Hare he vha vha vha Tshantseḽa, nga ḽa 25 Ṱhangule 2016 ngei Alice, Vunḓuni ḽa Kapa Vhubvaḓuvha. Muphuresindennde Vho Zuma vha ḓo vhala mafhungo a u khoḓa munnawavhane Vhafunzi Vho Stofile.
Ri livhisa ndiliso dzashu kha muṱa na dzikhonani dzavho nga hezwi zwifhinga zwi konḓaho na u lemela.
Kha vha eḓele nga mulalo Vho Stofile.
Mbudziso: Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766
