NTLAWA WA SWIYENGE SWA IKHONOMI, MINTIRHO NA NHLUVUKISO WA SWITIRHISIWA XITATIMENDE XA NHLENGELETANO YA VAN’WAMAHUNGU

Vaholobye na Swandla swa Vaholobye
Valawuri-Angarhelo
Swirho swa Van’wamahungu
Vamanana na vatatana

Avuxeni ni ku mi amukela eka mbhurisano wa vuhangalasi bya mahungu ya Ntlawa wa Swiyenge swa Ikhonomi, Mintirho na Nhluvukiso wa Switirhisiwa (ESEID).

Afrika-Dzonga ri amukerile Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP) na Xivono 2030 ku tumbuluxa vutomi byo antswa eka vaakatiko hinkwavo etikweni leri katsaka un’wana na un’wana. Kutani sweswi swi endla lembe hi ri karhi hi humelerisa NDP; endleleni yo tlakusa ndlandlamuko wa ikhonomi ni ku lwa na mintlhotlho yinharhu ya ku pfumaleka ka mintirho, vusweti na ku pfumaleka ka ndzingano. 

Mi ta tsundzuka leswaku Phuresidente Jacob Zuma u tivisile Kungu ra Tindlela ta Nkaye ro nyanyula ndlandlamuko wa ikhonomi ni ku tumbuluxa mintirho eka Mbulavulo wa yena hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) hi ti 11 Nyenyenyani 2015. Phuresidente Zuma u tlhele a andlala xiviko xa magoza lama fikeleriweke xa Kungu ra Tindlela ta Nkaye eka SoNA ya yena ya le Xikarhi ka Lembe ya vuhumelerisi eka van’wamahungu hi ti 11 Mhawuri 2015. 

Kungu ra Tindlela ta Nkaye leri, leri swirhangana swa rona swo nghenelela ku nga mhakankulu ya Ntlawa wa Ikhonomi, ri kunguhatiwile ku tlakusa ndlandlamuko wa ikhonomi na ku tumbuluxa mintirho, hi ku endla swin’wana swa leswi landzelaka, ku hundzuluxa ikhonomi na ku tlakusa vuvekisi. Tinxaka tinharhu to nghenelela – switumbuluxi swa mintirho, swihumelerisi na vungheneleri byo hunguta nxavo – swi tumbuluxiwile ku tirhisana hi xikongomelo xo ndlandlamuxa ikhonomi.   

Xikongomelo xa xirhangana lexi katsakatsaka Kungu ra Tindlela ta Nkaye i ku aka xinakulobye lexi tiyeke na mabindzu lawa ya nga ri ki ya mfumo. 

Nhlengeletano leya van’wamahungu yi ndlandlamuxa xiviko xa Phuresidente xa magoza lawa ya fikeleriweke hi ku andlala vuxokoxoko byo enta ni ku nyika nkarhi wo burisana hi mhaka ya ku nghenelela eka vuhumelerisi bya swirhangana leswa nkaye.   

XIYIMO XA IKHONOMI

Ikhonomi ya misava yi ya emahlweni yi hlangana na mintlhotlho leyikulu. Ikhonomi ya misava yi kurile hi 3.4% hi 2014. Vanakulorhi lava nga na xinakulobye xo xaviselana na Afrika-Dzonga va vile na ntlakuko wa ikhonomi wo hambanahambana. Nhlangano wa Europe wu ndlandlamukile hi 0.9% loko Japan rona ri yi le ehansi hi 0.1%. Hambiswiritano, matiko ya Afrika le dzongeni wa Sub-Sahara ya vonile ku ndlandlamuka ka ikhonomi hi 5%, naswona ikhonomi ya United States yi ndlandlamukile yi tiya hi 2.4%.  Ikhonomi ya China yi ya emahlweni yi ya ehansi hi ndlandlamuko wa le xikarhi kambe lowu navetisaka wa 7.4%. Minxavo ya swicelwa swa tinsimbhi, malahla, pulatinamu na oyili ya ha ri ehansi ka minxavo ya le henhla ya 2008. Ku ya ehansi ka minxavo ya oyili ya misava swi tisile mbuyelo eAfrika-Dzonga kambe ri ta hunguta ndlandlamuko eka matiko ya Afrika lama humelerisaka oyili naswona lawa i matiko ya nkoka lawa Afrika-Dzonga ri ya xaviselaka swimakiwa swa rona.    

Hi ku angarhela, ikhonomi ya misava a yi tshamisekanga tanihiloko xiyimo xa rifuwo ra tiko xi ri karhi xi yisiwa ehansi hi Nhlangano wa Timali ta Misava. Afrika-Dzonga ri nge swi koti ku tshembhela eka ndlandlamuko wa ikhonomi ya misava ntsena ku nyika ikhonomi ya laha kaya matimba.  Ku pfumaleka ka ntshamiseko wa xiyimo xa ikhonomi swi nyikile ntshikelelo eka mabindzu na vutitshembhi bya vatirhisi va ikhonomi ya laha kaya. 

Afrika-Dzonga ri ya emahlweni ri langutana na ntshikelelo wa ikhonominkulu. Hambiswiritano, mfumo wu langutele vumundzuku lebyinene kambe wu endla tano hi vukheta leswaku ikhonomi leyi yi ta tlhela yi ndlandlamuka, ngopfungopfu hi ku languta ku antswa ka xiyimo xa mphamelo wa gezi na matshalatshala ya matimba ya mfumo yo ndlandlamuxa swiyimo swa vuvekisi.   

Mfumo wu tlhela wu amukela Xiviko xa Matimba ya Misava xa Foramu ya Ikhonomi ya Misava, lexi kombaka leswaku Afrika-Dzonga ri khandziyile tindzhawu ta nkombo ri ya eka xiyimo xa vu 49 eka matiko ya 140 eka Mpimo wa Matimba ya Misava. 

Hi Mhawuri 2015, Phuresidente Zuma u kumile xiviko xa Swiyimo swa Vavasati eka Ikhonomi ya Afrika-Dzonga. Xiviko lexi xi vulavula hi xilaveko xo nghenelela hi matimba ku tlakusa matimba ya vavasati eka ikhonomi etikweni hinkwaro, leswi nga ta sungula hi Kungu ra Tindlela ta Nkaye na mapfhumba ya Operation Phakisa.   

Xiviko lexi xi tirha tanihi nkhwati wo tlakusa matimba ya vutomi na ikhonomi ya vavasati na ndzingano wa rimbewu, ku katsa na ku ndlandlamuxa timfanelo ta ximunhu.   

Mfumo wu kongomisile eku tlakuseni ka vuvekisi bya mabindzu lawa ya nga ri ki ya mfumo, phurogireme yo aka switirhisiwa, xiyenge xa vumaki na Ikhonomi ya le Lwandle ehansi ka nseketelo wa Operation Phakisa.   

Operation Phakisa i maendlelo yantshwa yo tumbuluxa vuxokoxoko bya makungu byo humelerisa makungu lawa hi vuphakeri lebyi tinyiketeke na ntirhisano. Hi ku tirhisa Operation Phakisa, xikongomelo xa mfumo i ku antswisa ku humelerisa tiphurogireme ta swirhingana hi ku hatlisa naswona hi ku hetiseka.

TIMHAKA TINTSHWA MAYELANA NA KU HUMELELA LOKU FIKELERIWEKE KA KU TIRHISIWA KA KUNGU RA TINDLELA TA NKAYE

Mfumo wu le ku tirheni hi matimba ku fikelela vuphakeri bya gezi leri tshembhekaka, ku fikelela vusirheleri bya eneji enkarhini wa sweswi na mundzuku; na ku humelerisa ndlandlamuko wa ikhonomi. 

• Hi ti 30 Mhawuri 2015, Phuresidente Zuma u pfurile ximfumo yin’wana ya tiyuniti ta ntsevu ta vuhumelerisi bya gezi eXitichini xa Gezi xa Medupi eLephalale eLimpopo, lexi tisaka kwalomuya ka 800 wa timegawatsi (MW) embiteni ya gezi.
• Xitichi xa Gezi xa Medupi xi ta engetelela 4 764 MW embiteni ya Eskom loko xi ta hela naswona xi ta va xitichi xa gezi ra malahla lexikulu emisaveni. Lexi xi tlhela xi va xitichi xa vumune ku akiwa xo hola no oma, emalembeni ya 20 hi Eskom, endzhaku ka switichi swa gezi swa Kendal, Majuba na Matimba.  
• Phurojeke ya Kouga ya R2 biliyoni leyi tumbuluxiweke yi ta phakela eneji leyi pfuxetiwaka leyi nga nyikaka gezi etindlwini ta 50 000, leswi nga ta ngetelela eka mphakelo lowukulu lowuntshwa lowu eneji ya dyambu na moya yi tiseke embiteni ya gezi. Tiphurojeke ta gezi leri phameriwaka hi Phurogireme ya Vahumelerisi ya Gezi leyi Tiyimelaka hi Yoxe ya Eneji leyi Pfuxetiwaka (REIPPP) na tona ti tlhela ti ya emahlweni ti engetela na ku phakela ku tlula 1 500 MW embiteni ya gezi. Tanihi matshalatshala yo kondletela ku ndlandlamuka ka vundzeni bya tifeme ta Gezi ra Dyambu leri Tiyisiweke (CSP) ehansi ka REIPPP – tanihi goza ro sungula ro fikelela mhaka leyi – Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji (DST) yi tumbuluxile xitirhisiwa xo ringetela xa eneji ya dyambu leyi tiyisiweke lexi nga endliwa hi ndlela yo hlawuleka, naswona lexi tirhisaka switleketli swa dyambu leswintsongo, swo tlhariha ni ku endliwa hi swiphemu swo hambana hi xikongomelo xo lwa na mintlhotlho ya minxavo.   
• Enkarhini lowu, hi fikelerile ntirho wa tindlela to hlawula vaphakeri lava lavekaka va Tiphurogireme ta Vahumelerisi va Gezi lava Tiyimelaka hi Voxe va Tiphurojeke Letintsongo (1 – 5 MW), leti kongomisiweke ku pfuna vatumbuluxi lavantsongo leswaku va kuma ntokoto wa nhluvukiso wa tiphurojeke ni ku tlakusa nkwama lowu lavekaka wa tiphurojeke to fana. 
• Enkarhini lowu, 21 284 wa mindyangu a yi hlanganisiwile na mbita ya gezi naswona 2 761 a yi hlanganisiwile na thekinoloji leyi nga humeki embiteni.  
• DST yi le ku hetiseni atlilasi ya eneji ya swibyariwa leswi feke leyi kombaka eneji leyi nga tumbuluxiwaka hi ku tirhisa masalelwa ya swibyariwa/swihlahla/tifeme ta vusahi bya timhandzi na masalelwa ya swibyariwa etikweni hinkwaro. Pholisi leyi na swiboho swa vuvekisi swi lava ku antswisa vusirheleri bya eneji na ku tlakusa vufikeleri bya eneji, naswona swi ta simekiwa ku nga si hela lembe ximali leri. Atlilasi leyi yi tisa ku titwa onge switirhisiwa swa eneji ya swibyariwa leswi feke, eka switirhisiwa swa eneji na le ka tindhawu leti nga riki na vufikeleri bya eneji hi ku hetiseka. Yi tlhela yi komba tindlela ta vutumbuluxi bya mintirho eku tshoveleni na ku hundzuluxa swibyariwa na swiharhi eka eneji.    
• Ku akiwa ka Tisenthara ta Eneji leti Tirhisanaka (tiIEC) eBushbuckridge na le Nkomazi eMpumalanga swi le ka xiyimo xa nkunguhato naswona ti ta hetiwa ku akiwa hi Nyenyankulu 2016.
• Hi nhlayoxikarhi, IEC yi nga thola ku fika eka 30 wa vatirhi va nkarhi hinkwawo, lava nga tiyisisiwaka hi vatirhi lava nga riki va nkarhi hinkwavo. Vatirhi lavo ka va nga ri va nkarhi hinkwavo na lava nkarhi hinkwavo lava thoriweke hi nkarhi wa ku akiwa ka tisenthara leti va ta va na nkarhi wo kuma vuleteri lebyi endlaka leswaku va thoriwa emakete leyikulu ya vatirhi.    

Magoza lawa ya fikeleriweke yo pfuxeta vurimi, vuhumelerisi bya vurimi na vuhundzuluxi bya misava.

• Kungu ra Migingiriko ra Pholisi ya Vurimi ri langutisisiwile ku tiyisisa leswaku ri hundzuka xitumbuluxi xa mintirho na ku tlakusa ndlandlamuko, mintirho, miholo ya le matikoxikaya, vuvekisi, vuhumelerisi, vuxavisi bya matikomambe, na nhluvukiso wa rhijini ya Afrika.   
• Ntirho wo hluvukisa Tiphaka ta Vurimi ta 44 eswifundzheninkulu hinkwaswo wu ya emahlweni. Phaka ya Vurimi yin’we yi lulamerile ku simekiwa eN’walungu Vupeladyambu. Makungu ya vuhumelerisi ya tumbuluxiwile naswona ya karhi ya humelerisiwa etikweni hinkwaro ku tiyisisa vutumbuluxi lebyi ndlandlamukeke etimhakeni leti seketelaka Tiphaka ta Vurimi. DST yi le ku endleni ka ndzavisiso wa masungulo eka tihabu ta vurimi byintshwa leti nga ta seketela nhluvukiso na vuhangalasi bya tithekinoloji leti nga ta tirhisiwa eka Tiphaka ta Vurimii leti faneleke. 
• Ntsengo wa 12 221 wa vahumelerisi lavantsongo va seketeriwile hi ku tirhisa vukorhokeri bya vutsundzuxi, vuleteri, nseketelo wa xithekiniki na switirhisiwa ku sukela hi Dzivamisoko ku fikela hi Khotavuxika 2015. Ku engetelela, 36 wa mapurasi yo engetela ya le ku seketeriweni ehansi ka Phurogireme ya Nhluvukiso na ku Aka hi Vuntshwa. 
• DST yi le ku tirheni hi matimba ku tumbuluxa ndzhawu yo tumbuluxa koroni ku seketela nhluvuko na mabindzu ya thekinoloji yintshwa ya van’wamapurasi va mabindzu lava ha humelelaka. Swibyariwa swintshwa swi ta tumbuluxiwa loko ku ta fika 2020 ku seketela vuhumelerisi lebyi ndlandlamukeke na vusirheleri bya swakudya. DST yi tlhela yi seketela Phurojeke ya Eucalyptus Genome, ku nga ndzhawu ya laha kaya ya vulavisisi bya swivumbekondzeni swa minsinya eAfrika-Dzonga. Phurojeke leyi yi languta ku xopaxopa swihlawulekisi leswi lavekaka leswi nga ta hatlisisa na ku pfumelela vufuwi lebyi hetisekeke. Phurojeke leyi yi na matimba yo ngetelela ndlandlamuxo wa matimba ya swa vumaki hi ku landzelela swihlawulekisi swa xivumbekondzeni na xivumbekohandle xa mapulangi ni ku antswisa nsihalalo eka vuvabyi ku seketela swihlahla, swa vumaki bya maphepha na switirhisiwa swa maphepha, hi xikongomelo xo kurisa ikhonomi na ku tumbuluxa mintirho. 
• Kungu ra Vulawuri Byintshwa ro tirhana na tindzhawu ta minsinya ya Kapa Vupeladyambu yi pasisiwile ku vuyisela 22 000 wa tihekitara (ha) ta ndzhawu ya swihlahla swa mfumo leswaku yi tirhisiwa tanihi bindzu nakambe. Mbuyelo wa kona wu katsa ku tumbuluxiwa ka mintirho, ku hluvukisiwa ka ikhonomi na ku antswisiwa ka mphakelo wa tikapa na timbalele.   
• Hi ku ya hi ndzavisiso wa LHA lowu simekiweke hi Ndzawulo ya Vurimi, Swihlala na Tinhlampfi na Khophorexeni ya Nhluvukiso leyi Tiyimelaka hi Yoxe, ku simekiwa hi vuntshwa ka ndzhawu ya swibyariwa eKapa Vuhumadyambu swi ta thola 350 wa vatirhi va nkarhi hinkwawo enkarhini wa malembe ya ntlhanu. Nhlayo leyi yi ta tlakuka yi ya eka 1 500 loko swibyariwa leswi swi sungula ku tswala mihandzu.  
• Hi matshalatshala yo tlakusa mphikizano eka xiyenge xa vurimi hi ku tirhisa vulavisisi, nhluvukiso na maendlelo yantshwa, mfumo – kun’we na mabindzu lawa ya nga ri ki ya mfumo, va vekisile ku tlula R100 miliyoni  ku humelerisa tiphurogireme ta matimba ta ntshovelo wa swibyariwa, swibyariwa swa le matini, wayeni, swiyenge swa swibyariwa swa xilamula na swihlahla.    
• Ku tlakusa ntsengo wa ndzhawu leyi cheletiwaka, ntsengo wo ringana 74.6 wa tihekitara ti pfuxetiwile hi nkarhi wa kotara yo sungula ya lembe ximali leri, naswona ntlhanu wa tilayisense to tirhisa mati ti nyikiwile vanhu lava a va siyiwile ehandle enkarhini lowu hundzeke, leswi endlaka 3.79 miliyoni ya tivholumu ta m3 ta mati lawa ya nga tirhisiwa ku cheleta swibyariwa. Kwalomuya ka 15 wa van’wamapurasi lava pfumalaka switirhisiwa va kumile nseketelo wo kuma mati yo vuhumelerisi. 
• Hi ti 30 Khotavuxika 2015, Khomixini yo Tlherisela Timfanelo ta Misava (CRLR) yi ahlurile ku tlula 78 138 wa swikoxo swa misava, leswi vuyeriseke ku tlula 1,9 miliyoni wa vanhu ku suka eka 385 691 wa mindyangu ku suka eka 3 231 787 wa tihekitara ta misava ya nxavo wa R18.7 biliyoni. CRLR ku fika sweswi yi hakerile ku tlula R9.1 biliyoni eka vavuyeriwa lava tsakeleke ku riheriwa hi mali. Mali yo engetelela yo ringana R4.1 biliyoni yi hakeriwile vavuyeriwa lava tsakeleke ku nyikiwa misava tanihi ndzhawu ya mpfuneto wa nhluvukiso.   

Afrika-Dzonga ri le ku yiseni emahlweni ku hluta swicelwa ni ku nyika matimba eka rifuwo ra swicelwa leswi; switumbuluxi swa mintirho eka ikhonomi. 

• Operation Phakisa eka xiyenge xa le migodini yi endliwile ku pfula vuvekisi, ku ndlandlamuxa matimba ya tiko eka vuhumelerisi na ku hlohlotela ku nghenelela eka swiyenge swa swicelwa.  
• Ku na makungu yo hlayisa mintirho na ku kuma tindlela tin’wana to lwa na nxungeto wa ku lahleka ka mintirho eka xiyenge xa migodi hi ti 31 Mhawuri 2015 ku hlayisa mintirho leswaku ku hungutiwa matimba ya ku lahleka ka mintirho eka xiyenge lexi. 

• Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki yi seketerile hi 100kW wa sele ya mafurha yo yima ndzhawu yin’we leyi kumekaka eka pulatinamu na gasi ya ntumbuluko leswi simekiweke etihofisini ta Nhlangano wa Migodi eJoni.   
• Ku burisana ku le ndleleni na mabindzu ya mfumo na lawa ya nga ri ki ya mfumo ku tlakusa nhluvuko wa timakete, ku amukeriwa ka thekinoloji ka ha ri na nkarhi na tifeme ta vumaki eAfrika-Dzonga. 
• Hi ku tirhisa xinakulobye xa mfumo na lexi nga ri ki xa mfumo, DST yi kondleterile ku simekiwa ka tiyuniti tinharhu ta 5kW ta tisele ta mafurha ya hayidirojeni eswikolweni swinharhu exifundzheni xa Comfimvaba eKapa Vupeladyambu, na yuniti yin’wana ya 5kW ya sele ya mafurha etliliniki eVuhumadyambu bya Windsor, eJoni, eGauteng. Handle ka ku phakela vufikeleri bya eneji lebyi seketelaka mphakelo wa dyondzo na rihanyo, thekinoloji leyi yi andlala masungulo ya ndlandlamuko wa xiyenge xintshwa lexi simekiwaka ehenhla ka pulatinamu tanihi switirhisiwa swa Afrika-Dzonga.  

Hi le ku tshuneleni ekusuhi na vuhumelerisi lebyi hetisekeke bya Kungu ra Migingiriko ya Pholisi ya Vumaki leyi nga na matimba (IPAP).

• Phuresidente u tivisile hi nkarhi wa ntiviso wa vuhumelerisi hi SoNA ya le Xikarhi ka Lembe enhlengeletanini ya van’wamahungu leswaku ku humelela ka karhi ka endliwa eka timhaka to humelerisa IPAP, leyi ku nga yin’wana ya switumbuluxi swa mintirho eka ikhonomi.   
• Mfumo wu ya emahlweni wu tumbuluxa ndzhawu ya kahle yo koka rinoko eka vavekisi va laha kaya na va matikomambe. Leswi swi nga kota ku fikeleriwa hi mpfuno wa timali eka vumaki leswi katsaka nseketelo wa mabindzu lama nga tumbuluxaka na ku hlayisa mintirho ya nkarhi hinkwawo.   
• Hi ku tirhisa Phurogireme ya Ndlandlamuko wa Mphikizano eka Vumaki, mfumo wu pasisile 161 wa mabindzu lama nga ta kuma mpfuno wa timali na vuvekisi bya switirhisiwa bya R5.8 biliyoni leswi katsaka mintirho ya 28 212 ya nkarhi hinkwawo.  
• Xikimi xa Timali ta Swifambo xi pasisile 13 wa mabindzu lama nga kuma mpfuno wa timali na vuvekisi bya switirhisiwa bya R1.5 biliyoni. 
• Mfumo wu tiyimiserile ku hundzuluxa ikhonomi hi ku tiyisisa leswaku mintlawa leyi a yi siyiwile ehandle enkarhini lowu hundzuke yi kota ku nghenelela hi ku hetiseka eka ikhonomi. Leswi swi tisile mpfapfarhuto wa Nawu wa Pholisi ya Vamaki va Vantima, leyi yisiweke eka Ntlawa wa ESEID na Komiti ya Khabinete hi Mawuwani 2015. 
• Ku humelela ka nkoka ku le ku endliweni hi ku ya hi ku koka rinoko eka vuvekisi eka Tizoni ta Nhluvukiso wa swa Vumaki (tiIDZ). Xikombiso, eka IDZ ya Coega, 12 wa vavekisi vantshwa lava nga ni vuvekisi bya ntikelo wo tlula R8 biliyoni va sayiniwile, ntlhanu wa vavekisi lava nga ni vuvekisi bya ntikelo wo tlula R140 miliyoni va sayiniwile eka IDZ ya le East London naswona IDZ ya le Richards Bay yi sayinile vavekisi va ntlhanu va vantshwa lava nga na ntikelo wa vuvekisi bya ntikelo wo tlula R2.8 biliyoni.   

Mfumo wu le ku landzeleriseni xiphemu xa wona xo ololoxa ntlimbo wa le mintirhweni.

• Mi ta lemuka leswaku Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u rhangela ntirhisano exikarhi ka van’wamabindzu ni vatirhi ku antswisa vuxaka bya vatirhi.  
• Ntwanano mayelana ni nhlamuselo ya matirhelo ya Muholo wa le Hansi wa Rixaka wu fikeleriwile eka Khansele ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rixaka na Vatirhi   
• Tindlela tin’wana to hunguta ntlimbo wa le mintirhweni ti katsa Milawa ya Matikhomelo eka switereko, ku pfaleriwa ehandle ka vatirhi na vuololoxi bya swiphiqo lebyi bohaka hi Khomixini ya Ndzivalelano, Vungheneleri na vulamuri lebyi bohaka hi Khomixini yo Khongotela, Xintshuxo na Vulamuri.
• Vaaki va Afrika-Dzonga i vaakatiko vo rhandza ku rhula na ku landzelela milawu. Hi fanele herisa migingiriko ya vugevenga na madzolonga hi nkarhi wo kombisa ku vilela na switereko swa vatirhi.   
• Ndzi rhandza ku tshikelela leswaku ku burisana hi ku rhula i ndlela yo antswa yo lwa na minkwetlembetano na swiphiqo. 

Ku pfula tinyangwa ta mabindzu lamantsongo, ma le xikarhi na lamakulu (tiSMME), tikhooparethivhi, mabindzu ya le malokhixini na matikoxikaya tanihi swifambisi swa mintirho eka ikhonomi. 

• 620 wa van’wamabindzu lavo ka va nga ri va ximfumo va leteriwile eswifundzheninkulu swa nkaye hinkwaswo hi ku tirhisa phurojeke ya Ntlakuso yo ringetela ya Ntlakuso wa Mabindzu ya Rixaka lawa yo ka ya nga ri ya Ximfumo hi ku tirhisa xinakulobye na Nhlangano wa Dyondzo na Vuleteri bya Xiyenge xa Vuxavisi na Holiseli. Vuleteri lebyi byi kongomisiwile eka vutumbuluxabindzu, ku maketa bindzu ra wena, vuhlayisi bya tikhasimende, vufambisi bya timali, vutshila bya vuxavi, vulandzerisi bya milawu na vulawuri, rihanyo na vuhlayiseki bya swakudya, makhomelo ya nhundzu, na vuxavisela tikhasimende.   
• 489 wa mabindzu na tikhooparethivhi ti seketeriwile hi ku tirhisa nhluvukiso wa ndzhawu ya matikoxikaya, mapfhumba ya swiyenge swa mbango na vupfhumba. Makete ya swibyariwa leswa ha ku tshoveriwaka yi tumbuluxiwile exifundzheni xa Masipala wa Thungulu eKwaZulu-Natal.
• Ku seketela ku hluvukisiwa ka xiyenge xa ikhonomi ya xiyenge xa swibyariwa leyi hisekaka, Senthara ya Nhluvukiso wa Vumaki na Vutumbuluxi bya Swibyariwa leyi tumbuluxiweke eka Khansele ya Sayense na Vulavisisi bya Swimakiwa sweswi yi seketela 17 wa mabindzu lamantsongo lama tirhisaka maendlelo na michini ya manguvalawa.  
• Ku seketela ku hluvukisiwa ka vumaki bya vutumbuluxi bya switirhisiwa swintshwa matimba leswi nga tshameki eka ndzhawu yin’we, laborethari ya swintshuxo leyo ka yi nga tshami ndzhawu yin’we (mLab eDzongeni wa Afrika) yi tumbuluxiwile eThe Innovation Hub naswona senthara leyi yi seketela 11 wa mabindzu lamantsongo na ntlhanu wa mabindzu ya le xikarhi ya vutumbuluxi bya switirhisiwa leswo ka swi nga tshami ndzhawu yin’we. 
• Tanihi xiphemu xo kondletela vufikeleri bya timali ta tiSMME na tikhooparethivhi, Phurogireme ya Nhluvukiso wa Mphakelo wa Mabindzu ya Vantima ya Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo yi seketerile 376 wa mabindzu hi ku tlula R95 miliyoni. Leswi swi seketerile 10 399 wa mintirho.
• Ejensi ya Mpfuno wa swa Timali ta Mabindzu Lamantsongo (SEFA) yi nyikile R334 miliyoni eka tiSMME ta 24 711. Yi tlhele yi endla mpfuno wa timali eka 5 305 wa mabindzu ya vantshwa, 22 296 lawa vinyi va wona ku nga vantima,
  21 940 lawa vinyi va wona ku nga vavasati, 22 620 wa tiSMME na tikhooparethivhi eswifundzheninkulu swa swirhangana. I swa nkoka ku lemuka leswaku 43% wa mintsengo yi avanyiseriwile swiyenge swa swirhangana – leswi swi katsa vuaki, thekinoloji ya mahungu na vuhlanganisi (ICT), migodi, vuhumelerisi, vurimi na vupfhumba – tanihilaha swi hlamuseriweke hakona eka Ndlela Leyintshwa ya Ndlandlamuxo na IPAP.   
• Swa hlohlotela leswaku 98% wa nseketelo wu kongomisiwile eka mabindzu yo ka ya nga ri ya ximfumo. Leswi swi famba ku fana na Kungu ra Tindlela ta Nkaye leri tivisiweke hi Phuresidente hi nkarhi wa SoNA ya 2015. I swa nkoka ku lemuka leswaku mali ya ntsengo wa le henhla yo lombiwa ya SEFA a yi seketeriwangi hi nhundzu ya nseketelo. 
• Netiweke ya Ejensi ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo ya 48 wa michini yo hlayisa mandza yi seketela 2 236 wa tikhasimende. Ntsengo wa 535 wa mintirho ya nkarhi hinkwawo yi tumbuluxiwile hi mabindzu lamantsongo lawa ya tirhisaka michini yo hlayisa mandza, ngopfungopfu eka swiyenge swa vurimi na vuaki.

Ku humelela ku vi le kona etindzhawini ku aka hi vuntshwa, ku ndlandlamuxa na ku kurisa ikhonomi. Swi endliwile ku seketela swirhangana swo nghenelela swa nkaye. 
Vuhlanganisi bya tiqingho

• Ndzawulo ya Vuhlanganisi bya Tiqingho na Vukorhokeri bya Tiposo yi sungurile tindlela to fikelela vukorhokeri bya nhlanganiso wa burodibende eka nhungu wa swifundzha eswifundzheninkulu laha phurogireme ya Ndzindzakhombo wa Rihanyo ra Rixaka yi nga eku ringetiweni, ku katsa na ku thoriwa ka muphakeri wa vukorhokeri ku hlanganisa switirhisiwa . Ku engetela, ku hluvukisiwa ka kungu ra vuhlanganisi bya le swikolweni eka nhungu wa swifundzha swi le ku teni.  
• 380 wa swikolo swi hlanganisiwile hi ku tirhisa Swiboho swa Vukorhokeri bya Misava leswi bohiweke hi Nhlangano wa Vulawuri bya Vuhlanganisi lowu Tiyimeleke Woxe wa Afrika-Dzonga. Maendlele ya ta katsa ku avanyisiwa ka swikolo hi mintlawa hi ku ya hi vusuhi bya swona na switirhisiwa swa netiweke. Nhlayo ya 1 938 wa swikolo swi nyikiwile switirhisiwa na tikamara ta tikhomphyutara, naswona nhlayo ya 131 ya miganga ya le matikoxikaya yi nyikiwile switirhisiwa na vukorhokeri bya ICT. Ku sunguriwa ka burodibende na tiICT swi ta tisa nyanyulo eka nhluvukiso wa ikhonomi ya laha kaya na ku tlakusa nkarhi na ndzhawu ya ikhonomi eka vantshwa. 

Mati na nkululo

• 27 200 wa mindyangu enkarhini wa sweswi yi fikelerile mphakelo wa mati yo nwa layo tenga. Tiphurojeke timbirhi ta mati leti kumaka timali ku suka eka Mpfuno wa Timali ta Switirhisiwa swa Ntalo wa Rhijini ti herile ku endliwa eka Masipala wa Muganga wa Masilonyana eFree State, na ku akiwa ka 15 wa swikimi swa switirhisiwa swa ntalo swi le ka swiyenge swo hambanahambana. 
• Xiyenge 1 xa Phurojeke yo Ngetelela ya Mati ya Mokolo Crocodile xi herile naswona xi fikelerile swilaveko swa mati swa nkarhinyana etindzhawini ta Waterberg. Leswi swi ta fikelela swilaveko swa mati swa switichi swa gezi swa Medupi na Matimba. 
• 3 978 wa mindyangu sweswinyana yi fikelerile mphakelo wa nkululo hi ku tirhisa Mpfuno wa Switirhisiwa swa Mindyangu ya le Matikoxikaya naswona 3 822 wa mabakiti etindzhawini ta ximfumo ya susiwile ya siviwa hi vukorhokeri bya nkululo lebyi faneleke. 

Vutleketli, xiporo na magondzo

• Switirhisiwa swa vutleketli swi seketela swirhangana swa vungheneleri lebyin’wana hinkwabyo bya nkaye naswona i switumbuluxi swa nkoka swa ndlandlamuko wa ikhonomi.   
• Phurogireme ya Mpfuxeto wa Swifambo ya Rolling Stock ya Ejensi ya Swiporo ya Vakhandziyi va Afrika-Dzonga yi sungurile, naswona xin’wana xa switimele leswi swi le ku endliweni eBrazil naswona swi ta va swi lunghekile ku rhumeriwa hi ti 30 Hukuri 2015.  
• Hi matshalatshala yo endla leswaku magondzo ya swifundzhankulu ya tshama ya ri eka xiyimo lexi amukelakaka, 19.24km wa wona ya pfuxetiwile, 62km ya cheriwile xikontiri nakambe, 18km ya cheriwile misava, 821km ya lulamisiwile, naswona 227 628 xikwere hi mitara wa magoji ya pfariwile. Netiweke ya magondzo ya swifundzhankulu yi kuma mpfuno wa timali ku suka eka Mpfuno wa Mpfuxeto wa Magondzo ya Swifundzhankulu (PRMG). Nxaxamelo wa magondzo lawa wu le ka Tafula B5 ra Nawu wa Miavanyiso ya Swibalo: nxaxamelo wa tiphurojeke ta Switirhisiwa swa Magondzo ya Swifundzhankulu lowu kumaka mpfuno ku suka eka PRMG.
• Ku akiwa ka mabiloho yanharhu swi le ka swiyenge swo hambanahambana eMbombela, Bushbuckridge na Nkomazi eMpumalanga (ku akiwa hi vuntshwa ka mabiloho lama onhiweke hi ndhambhi).
• Vutleketli bya Xihatla bya Mabazi byi ya emahlweni byi akiwa emadorobeni yo hambana eAfrika-Dzonga:
  
  • eDorobeni ra Kapa, MyCiTi yi tleketla nhlayoxikarhi ya vanhu vo ringana 42 522 loko ku fananisiwa ni nhlayo leyi ku nga kongomisiwa eka yona ya 50 000 siku rin’wana na rin’wana ra vhiki.
  • Rea Vaya eJoni yi tleketla nhlayoxikarhi ya vanhu vo ringana 33 670 loko ku fananisiwa ni nhlayo leyi ku nga kongomisiwa eka yona ya 40 000 siku rin’wana ni rin’wana ra vhiki.
  • ePitori, A Re Yeng yi tleketla nhlayoxikarhi ya vanhu vo ringana 3 000 loko ku fananisiwa ni nhlayo leyi ku nga kongomisiwa eka yona ya 10 000 siku rin’wana ni rin’wana ra vhiki.
  • Go George yi tleketla nhlayoxikarhi ya vanhu vo ringana 7 630 loko ku fananisiwa ni nhlayo leyi ku nga kongomisiwa eka yona ya 10 000 siku rin’wana ni rin’wana ra vhiki eGeorge.

• Ku akiwa ku ya emahlweni ku ndlandlamuxa mfikelelo wa maendlelo eka madorobankulu na laha ku nga boxiwa laha henhla hi ku ya hi swilaveko swa ku sunguriwa ni vukona bya timali. 

• Ejensi ya Magondzo ya Rixaka ya Afrika-Dzonga yi sungurile ku endla xivumbeko na milunghiso yin’wana yo pfuxeta Gondzo ra Moloto. 
• Ndzavisiso wo sungula wa ku akiwa ka feme ya swiporo eEkurhuleni wu pasisiwile. Feme leyi yi ta humelerisa 580 wa matorokisi na ku tumbuluxa kwalomuya ka 33 000 wa mintirho leyi nga rivaleni na leyi nga tumbela. 
• Ku tumbuluxiwa ka pholisi ya vutleketli bya tinhundzu yo seketela phurogireme ya Ikhonomi ya le Lwandle ya Operation Phakisa swi le kusuhi no fika emakumu.
• Mpfapfarhuto wa rimba ra nghenelelo wa mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo eka swiyenge swa switichi swa swikepe na swa swiporo wu tumbuluxiwile naswona yi ta fikisiwa emakumu ku nga ri khale. 

Minghenelelo ya Kungu ra Tindlela ta Nkaye ri tumbuluxiwile ku nyanyula ikhonomi hi swiphemuphemu enkarhini wo leha. Xikongomiso xin’wana na xin’wana xo nghenelela a xi tirhi xi ri xoxe kambe i xiphemu xa tshalatshala ra rixaka leri hlanganisiweke. I tshalatshala ra rixaka leri ya ka eka nkulo wa ikhonomi leyi katsiweke. Ku nyikiwa ka matimba ya ikhonomi eka vavasati i swa nkoka leswaku Afrika-Dzonga ri fikelela nhluvukiso wa ikhonomi na nkulo. Minghenelelo ya Kungu ra Tindlela ta Nkaye ro nghenelela yi ta tswala mihandzu eminkarhini yo hambahambana enkarhini wa sweswi, wa le xikarhi na nkarhi lowu leha.  

Hi tshembha leswaku minghenelelo ya swikongomiso yi ta pfuna ku ndlandlamuxa ikhonomi ya Afrika-Dzonga na ku ololoxa mintlhotlho ya ku pfumaleka ka mintirho, vusweti na ku pfumaleka ka ndzingano loko hinkwerhu hi tirha swin’we. Ikhonomi i vutihlamuleri bya un’wana ni un’wana. 

Swin’we a hi yiseni tiko leri emahlweni.

Inkomu