TSHIGWADA TSHA SEKITHARA DZA IKONOMI, MVELEDZISO YA MISHUMO NA THEMAMVELEDZISO TSHIṰATAMENNDE TSHA NYANḒADZAMAFHUNGO

Dziminisiṱa na Vhafarisa Dziminisiṱa
Vhalanguli Vhahulwane
Miraḓo ya Nyanḓadzamafhungo
Vhanna na vhafumakadzi 

Ndi matsheloni na uri vho ṱanganedzwa kha mushumo wa nyeṱulo ya Nyanḓadzamafhungo ya Tshigwada tsha Sekithara dza Ikonomi, Mveledziso ya  Mishumo na Themamveledziso (ESEID).

Afrika Tshipembe ḽo ṱanganedza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) na Bono ḽa 2030 u itela u sika vhutshilo ha khwine ha vhadzulapo vhaḽo vhoṱhe kha lushaka lu katelelaho vhoṱhe. Ho no fhela ṅwaha ro thoma u shuma nga NDP sa nḓila ya u ṱavhanyisa nyaluwo ya ikonomi na u tandulula khaedu tharu dzine dza vha  u shaea ha mishumo, vhushai na u sa lingana.

Vha ḓo zwi elelwa uri Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha Mulaedza wa Lushaka (SoNA), nga ḽa 11 Luhuhi 2015, vho ḓivhadza Pulane ya Mbuno dza Ṱahe u itela u kuṱedza nyaluwo na u sika mishumo.  Muphuresidennde Vho Zuma vho dovha vha ṋetshedza muvhigo nga SoNA ya Vhukati ha Ṅwaha nga ḽa 11 Ṱhangule 2015 nga ha zwine Pulane ya Mbuno dza Ṱahe ya khou tshimbilisa zwone he vha vhudza vha nyanḓadzamafhungo uri ho no swikiwa gai kha u shuma hu khou itwaho.  

Pulane ya Mbuno dza Ṱahe ine vhuvhekanyandeme hayo ha vha zwi vhilaedzisaho Kiḽasiṱa ya Ikonomi, yo olwa nga nḓila ya u ṱavhanyisa nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo, vhukati ha zwiṅwe, u shandukisa ikonomi na u alusa vhubindudzi. Mifuda miraru ya vhudzheneleli – zwisika mishumo, khonadziso ya u vha hone ha mishumo na vhudzheneleli vhu fhungudzaho u ḓurelwa- zwo olwa u itela uri zwi shume zwoṱhe u itela u alusa ikonomi.  

Khii khulwane ya Pulane ya Mbuno dza Ṱahe kha u fhungudza u ḓurelwa ndi u fhaṱa vhuḽedzani ho khwaṱhaho nahone ha tshoṱhe na sekithara dza phuraivethe. 

U amba hohu na nyanḓadzamafhungo zwi ḓadzisa kha muvhigo nga Muphuresidennde nga u ṋetshedza mafhungo nga vhuḓalo a uri ho no swikelwa zwifhio na u ṋea tshikhala tsha u ita nyambedzano nga ha mashumisele a vhudzheneleli  ha ndeme ha ṱahe.  

NYIMELE YA VHUPO VHUNE IKONOMI YA KHOU SHUMA KHAHO

Ikonomi ya ḽifhasi ḽothe i khou bvela phanḓa na u fuḓwa nga ḓumbu. Ikonomi ya ḽifhasi ḽothe yo aluwa nga 3.4% nga 2014. Vhaḽedzani vha vhambadzelanaho na Afrika Tshipembe vha na tshenzhemo ya nyaluwo ya ikonomi yo fhambanaho. European Union yo aluwa nga 0.9% fhedzi, ngeno Japan yo tsa nga 0.1%. Fhedziha, Sub-Saharan Africa yo aluwa nga 5% ngeno United States yo aluwa nga huhulu nga 2.4%.  Ikonomi ya China i khou bvela phanḓa na fhungudza nyaluwo hune yo ima nga nḓila i takadzaho kha 7.4%. Mitengo ya zwibveledzwa ya ngweḓi, malasha, puḽatinamu na ole i kha ḓi vha fhasi ha zwe ya vha i zwone musi yo tsela fhasi nga 2008. U wa hungafha ha mutengo wa ole ḽifhasini ḽothe ho vhuedza Afrika Tshipembe naho hu tshi ḓo fhungudza nyaluwo ya kha mashango a Afrika a bveledzaho ole ane ndi one mahulwane ane zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe zwa rengiselwa khao.

Nga u angaredza, mbonelo ya ḽifhasi ḽothe i kha ḓi timatimisa na ngauri nyanganyelo ya zwibveledzwa guṱe i khou vusuludzwa i tshi ya fhasi nga Tshikwama tsha Vhulavhelesi tsha Dzitshakatshaka. Afrika Tshipembe ḽi nga si tou ḓitika nga nyaluwo ya ḽifhasi fhedzi u itela u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi yapo. Mbonalo ya ikonomi ya ḽifhasi yo tsikeledza fhulufhelo ḽa mabindu na vharengi kha ikonomi yapo.

Afrika Tshipembe ḽi bvela phanḓa na u livhana na zwikonḓisi zwa ikonomi ya ḽifhasi ḽothe. Fhedziha, muvhuso u khou tenda fhedzi u tshi khou ṱhogomela uri ikonomi i ḓo dovha ya aluwa nga huhulu nga murahu ha mbonalo ya khwiniso ya nḓisedzo ya muḓagasi na u lwisa huhulu nga muvhuso kha u alusa tshiimo tsha vhubindudzi.

Muvhuso wo dovha wa takalela u vhona Muvhigo wa Vhuṱaṱisani ha Ḽifhasi ha Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi, ine ya khou sumbedza uri Afrika Tshipembe yo gonya nga zwikhala zwa sumbe u ya kha vhuimo ha vhu 49 kha mashango a 140 kha Indekisi ya Vhuṱaṱisani ha Ḽifhasi.

Nga Ṱhangule 2015, Muphuresidennde Vho Zuma vho ṱanganedza Muvhigo wa Tshiimo tsha Vhafumakadzi kha Ikonomi ya Afrika Tshipembe. Muvhigo u sumbedza ṱhoḓea ya u dzhenelela nga vhuḓiimiseli kha u ṱuṱuwedza u manḓafhadzwa ha vhafumakadzi u ya kha shango ḽothe nga vhuphara, hu tshi khou thomiwa nga zwo thomiwaho thangeli dza Pulane ya Mbuno dza Ṱahe na Operation Phakisa.

Muvhigo u khou shuma sa mutheo wa u manḓafhadza vhafumakadzi kha zwa matshilisano a ikonomi na ndinganyiso ya mbeu, khathihi na nyaluso ya pfanelo dza vhathu.

Muvhuso u khou sedzesa kha maanḓa a vhubindudzi ha sekithara dza phuraivethe kha mbekanyamushumo ya u fhaṱa themamveledziso, sekithara ya vhubveledzi na Ikonomi ya zwa Maḓanzhe nga fhasi ha vhulavhelesi ha Operation Phakisa. 

Operation Phakisa ndi mashumele a vhuṱali na ṱhuṱhuwedzo ane a kona u pindula pulane dzo ṱanḓavhuwaho kha u vha mvelele dzi vhonalaho nga kha nḓisedzo ya vho ḓiimiselaho vha dovha vha shuma vhoṱhe.

ZWO SWIKELWAHO KHA U SHUMA NGA PULANE YA MBUNO DZA ṰAHE.

Muvhuso u khou shuma wo sedza nḓisedzo ya muḓagasi ine wa nga ḓitika ngayo u itela u vha na vhuṱanzi ha uri muḓagasi u hone zwino na kha tshifhinga tshiḓaho; khonadziso ya nyaluwo ya ikonomi.

• Nga ḽa 30 Ṱhangule 2015, Muphuresidennde Vho Zuma vho vula lwa tshi ofisi nthihi ya yunithi dza rathi dza u bveledza muḓagasi ngei Tshiṱitshini tsha Muḓagasi tsha Medupi, hune ha vha Lephalale kha ḽa Limpopo, tshine tshi ṋetshedza megawathi (MW) dzi ṱoḓaho u lingana 800 kha giridi. 
• Musi Tshiṱitshi tsha Muḓagasi tsha Medupi tsho no fhela, tshi ḓo ṋetshedza 4 764 MW kha giridi ya Eskom, na uri tshi ḓo vha tshiṅwe tsha zwiṱitshi zwihulwanesa tshi kuṱedzwaho nga malasha. Tshi dovha tsha vha tshiṱitshi tsha vhuṋa tshine tshi kona u bveledza fulufulu ḽi fushaho ṱhoḓea tshine tsha ḓo fhaṱiwaho nga Eskom kha miṅwaha ya 20 nga murahu ha musi ho no fhaṱiwa tshiṱitshi tsha Kendal, Majuba na Matimba.
• Thandela ya Kouga ya R2 biḽioni ye ya thomiwa i ḓo ṋetshedza fulufulu ḽo bikululwaho ḽine ḽa nga kona u ṋetshedza muḓagasi kha miḓi i swikaho 50 000, zwi tshi khou ḓadzisa nḓisedzo ya fulufulu ḽi ḓiswaho kha giridi ḽa masana a ḓuvha na ḽa muya. Muḓagasi u ṋetshedzwaho nga kha thandela dza 37 dza Vhabveledzi vho themendelwaho vha Mbekanyamushumo ya Vhabveledzi vha Muḓagasi na Fulufulu ḽo Bikululwaho vho Ḓiimisaho (REIPPP), na wone u khou bvela phanḓa na u alusa nḓisedzo i fhiraho 1500 MW kha giridi. Kha u lwisa u engedza zwi re hone zwapo zwa ḽimagani ḽa Concentrated Solar Power (CSP) nga fhasi ha REIPPP - sa ḽiga ḽa u thoma uya kha izwi – Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi, wo thoma tshiimiswa tsha u edzisa tsha 100 kiḽowathi (kW) dza fulufulu ḽinzhi ḽa masana a ḓuvha tshine tsha vha na kuolelwe ku sa fani na zwiṅwe, tsha dovha tsha shumisa dziheḽiositati (zwikuvhanganyi zwa masana a ḓuvha) ṱhukhu, dzi shumaho nga maitele a vhuṱali dza dovha dza ṱumana u itela u fhenya khaedu dza u ḓurelwa.
• Zwazwino ro fhedza mushumo wa u nanga vharengi vha tshumelo vha khou takalelwaho vha Mbekhanyamushumo ya Thandela Ṱhukhu dza Vhabveledzi vha Muḓagasi vho Ḓiimisaho (1 – 5 MW), ine i sedza kha u thusa u ṋea tshenzhemo vhabveledzi vhaṱuku kha mveledziso ya thandela na u kuvhanganya masheleni a khou ṱoḓeaho u itela thandela dzi fanaho na dzenedzo.
• Zwenezwino miḓi ya 21 284 yo wana nḓisedzo ya muḓagasi u bva kha giridi, ngeno ya 2 761 yo wana nḓisedo i sa bvi kha giridi ya thekhinoḽodzhi.
• Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi u khou vhina pulane dza fulufulu ḽi bvaho kha zwimela ine i sumbedza khonadzeo ya fulufulu ḽine ḽa nga bveledzwa hu tshi khou shumiswa vhulimi/maḓaka/zwo salelaho zwa matanda o saiwaho na malaṱwa a zwimela u ya kha shango ḽoṱhe. Hei mbekanyamaitele na tshishumiswa tsha thikhedzo tsheo ya vhubindudzi zwi khou lwela u khwinisa zwa u kuvhanganya fulufulu na u alusa zwikhala zwa u ḽi swikela, na uri zwi ḓo ḓivhadziwa ṅwaha wa muvhalelano u saathu fhela. Pulane i ṋetshedza uri ri ḓivhe uri zwiko zwa themamveledziso ya  fulufulu zwi tsini hani na fhethu hune fulufulu ḽo kalea. I dovha hafhu ya sumbedzisa khonadzeo ya mishumo ine ya nga sikwa kha u kaṋa na u shandukisa bayomasi i tshi ya kha fulufulu. 
• U fhaṱhiwa ha Senthara mbili dza Fulufulu dzo Ṱanganyiswaho (IECs) ngei Bushbuckridge na Nkomazi ngei Mpumalanga zwi khou pulaniwa na uri zwi ḓo fhelela nga Ṱhafamuhwe 2016.  
• Ho shumiswa mbalotshikati, IEC i nga thola vhashumi vha tshoṱhe vha swikaho 30, vha ḓadziswa nga vhashumi vha tshifhinganyana. Vhashumi vha tshifhinganyana na vhashumi vha tshoṱhe vhane vha ḓo tholiwa nga tshifhinga tsha u fhaṱa, vha ḓo kona u pfumbudzwa lune zwi vha fha tshikhala tsha khwine tsha u tholea mishumoni.

Ho no swikelwa zwinzhi kha u vusuludza vhulimi, muduba wa zwibveledzwa zwa mitshelo na mbuedzedzo ya mavu.

• Pulane ya Nyito ya Mbekanyamaitele ya zwa Vhulimi yo sedzuluswa u itela uri i vhe i sikaho mishumo na u alusa nyaluwo, u tholwa, mbuelo dza vhupo ha mahayani, vhubindudzi, zwibveledzwa, thengiso ya nnḓa na mveledziso kha dzingu ḽa Afrika.
• Mushumo u khou bvela phanḓa kha mveledziso ya dzi Agri-Parks dza 44 u ya kha mavunḓu oṱhe a ṱahe. Agri-Park nthihi i tsini na u vulwa ngei Devhula Vhukovhela. Pulane dza u bveledzisa dzo no dzudzanyiwa na uri dzi khou shumiswa kha shango ḽothe u itela u vha na vhuṱanzi ha nyaluwo ya zwibveledzwa kha zwipiḓa zwine zwa khou tikedza dziAgri-Parks. Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi u kati na u ita ngundo dza zwiko zwa u shumisa maitele maswa a zwibveledzwa zwa mitshelo zwine zwa ḓo tikedza mveledziso na phaḓaladzo ya thekhinoḽodzhi dzo teaho dzine dza ḓo shumiswa kha dzi Agri-Parks.
• Mbalo i swikaho 12 221 ya vhabveledzi vhaṱuku vho vha vha tshi khou tikedzwa nga kha tshumelo dza ngeletshedzo, vhupfumbudzi, thikhedzo ya thekhiniki na themamveledziso u bva nga Lambamai u swika nga Fulwi 2015. U ḓadzisa izwo, mabulasi maṅwe hafhu a 36 a khou tikedzwa nga fhasi ha Mbekanyamushumo ya Mveledziso na u Dzudzanyululwa.
• Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi u kati na u bveledza luvhanḓe lwa u ṱavha goroi u itela u tikedza mveledziso na u ḓo rengisa thekhinoḽodzhi ntswa dza u sima u itela vhalimi vha khou bvelelaho na vhane vha khou itela u rengisa. Zwimela zwiṱanu zwo fhambanaho zwi ḓo bveledziwa nga 2020 u itela u tikedza zwibveledzwa na u kuvhanganyiwa ha zwiḽiwa. Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi u dovha wa tikedza Thandela ya Eucalyptus Genome, luvhanḓe lwa ṱhoḓisiso ya dzhinomikisi ya miri Afrika Tshipembe. Thandela i sedza kha u topola maitele a ndeme ane a ṱavhanyisa a dovha a tendela kusimele kwae. Thandela i na khonadzeo ya u engedza nyaluwo ya vhuṱaṱisani kha nḓowetshumo zwo ḓitika nga khwiniso ya zwine khuni ya vha zwone na khemikhaḽa dzayo khathihi na khwiniso ya ulwa na malwadze u itela u tikedza maḓaka, tshivhumbabammbiri na nḓowetshumo ya mabammbiri, ngeno zwi tshi khou alusa ikonomi na u sika zwikhala zwa mishumo.    
• Maano a Vhuṱali a u Dovha u Tendeliwa ha Kapa Vhukovhela  kha zwa maḓaka o phasisiwa uri i dovhe i dzhie mavu a maḓaka a muvhuso a hekithara (ha) dza 22 000 uri a dovhe a shume sa maḓaka a zwa vhubindudzi. Mbuelo dzine dza ḓo vha hone dzi thoma kha u sika mishumo, mveledziso ya ikonomi yapo na khwiniso ya nḓisedzo ya matanda kha zwifhinga zwi ḓaho.
• U ya nga LHA, ngudo dzo itwaho nga Muhasho wa zwa Vhulimi, Vhusimamiri na Vhufuwakhovhe  na Koporasi ya Mveledziso yo Ḓiimisaho, u dovha u tendeliwa u shumisa  tsimu dza Kapa Vhukovhela hu ḓo thola vhashumi vha tshoṱhe vha 350 lwa miṅwaha miṱanu. Hei mbalo i ḓo aluwa u ya kha 1 500 musi tsimu dzi tshi vho thoma u bveledza tshoṱhe.
• Kha u lwisa ha u ṱoḓa u alusa vhuṱaṱisani kha sekithara ya vhulimi nga kha ṱhoḓisiso, mveledziso na tshanduko, muvhuso na sekithara ya phuraivethe – vho ṋetshedza masheleni a fhiraho R100 miḽioni u itela u thoma mbekanyamushumo dza tshanduko kha sekithara dza zwibveledzwa zwitete, zwa zwi tshilaho maḓini, veini, maswiri na maḓaka.   
• U engedza mavu ane a khou limiwa, 74.6 wa hekithara dzi ḓo vusuludzwa kha kotara ya u thoma ya ṅwaha wonoyu wa muvhalelano na ḽaisentse ṱhanu dza thendelo ya u shumisa maḓi dzo ṋetshedziwa kha avho vhe vha vha vho sielwa nnḓa, zwi swikaho kha 3.79 miḽioni na voḽumu ya m3 ya maḓi ane a ḓo shumiswa kha tsheledzo. Vhaṅwe vha vhalimi vha shayaho vha 15 vho tikedzwa uri vha kone u wana maḓi a zwiliṅwa.
• Nga ḽa 30 Fulwi 2015, Khomishini ya Pfanelo dza Mbuedzedzo dza Mavu (CRLR) yo vha yo no badela mbilo dza mavu dza 78 138, zwe zwa vhuedza vhathu vha fhiraho 1.9 miḽioni u bva kha miṱa ya 385 691 u bva kha u avhelwa egere dza 3 231 787 dza mavu dze dza badelelwa R9.1 biḽioni kha vhaṅwe vhaṅwe vhavhili vhe vha nanga ndiliso ya masheleni. Iṅwe R4.1 biḽioni yo ṋetshedzwa vhavhili vhe vha nanga u thusiwa kha mveledziso ya mavu. 

Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa kha u vhuedza na u engedza ndeme ya lupfumo lwa miniraḽa; tshisika mushumo kha ikonomi.   .

• Operation Phakisa kha nḓowetshumo ya migodini yo oliwa u honolola vhubindudzi, u ḓadzisa vhukoni ha u bveledza na u ṱuṱuwedza u shela mulenzhe kha zwihulwane zwa muduba wa mishumo ḽimagani.
• Pulane dzo vhekanyiwa u itela u vhulunga mishumo na u wana dziṅwe nḓila dza u thivhela tshutshedzo ya u xelelwa nga mishumo kha sekhithara ya migodini. Vhoṱhe vha kwameho vho saina mulevho nga ḽa 31 Ṱhangule 2015 u itela u vhulunga mishimo na u fhungudza masiandoitwa a u xelelwa nga mishumo kha hei nḓowetshumo.

• Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo wo ṋethsedza thikhedzo ya 100kw ya tshivhaswa tsha sele isa dzinginyei tshine tsha tshimbila kha puḽatinamu na gese ya mupo ye ya dzhenisiwa kha ofisi dza Nnḓu ya zwa Migodi ngei Johannesburg.
• Nyambedzano na sekithara dza phuraivethe na dza nnyi na nnyi dzi nḓilani u itela u alusa mveledziso ya makete, u ṱavhanya u shumisa thekhinoḽodzhi na mamaga a zwa vhubveledzi Afrika Tshipembe.
• Nga kha vhufarisani ha phuraivethe na ha nnyi na nnyi, Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi wo ṱuṱuwedza u isiwa ha yunithi tharu dza 5kw haiḓirodzheni ya tshiluḓi tsha seḽe zwikoloni ngei tshiṱirikini tsha Cofimvaba kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha na dziṅwe yunithi dza 5kw haidirodzheni ya tshivhaswa tsha seḽe dzo iswaho kiḽiniki ya Windsor East, Johannesburg, Gauteng. Nga nnḓa ha u ṋetshedza tswikelo ya tshumelo dza mutakalo na pfunzo, thekhinoḽodzhi i khou vhea mutheo wa nyaluwo ya nḓowetshumo ntswa zwo ḓisendekaho nga zwiko zwa puḽatinamu ya Afrika Tshipembe.  .

Ri khou ya kha mashumisele a vhuedzaho ya mbuelo i pfadzaho ya Pulane ya Nyito ya Mbekanyamaitele a Nḓowetshumo (IPAP).

• Muphuresidennde vho ḓivhadza nyanḓadzamafhungo  nga tshifhinga tsha Mulaedza wa Lushaka SoNA ya vhukati ha ṅwaha zwo no swikelwaho kha mashumisele a IPAP,  ine ya vha inwe ya tshisiki tsha mushumo kha ikonomi.
• Muvhuso u khou bvela phanḓa na u bveledza vhupo vhu shumeaho u itela u kunga vhabindudzi vhapo na vhannḓa. Hezwi zwi khou swikelwa nga kha ndambedzo ya nḓowetshumo ine ya katela u ṋetshedza thikhedzo kha mabindu ane a nga kona u sika na u vhulunga mishumo. 
• Nga kha Mbekanyamushumo Nyaluso ya Vhuṱaṱisani, Muvhuso wo phasisa ndambedzo ya mabindu a 161 na u dzhiela nṱha nga maanḓa vhubindudzi ha R5.8 biḽioni hune mishumo ya 28 212 i ḓo vhulungea.
• Tshikimu tsha Ṱhuthuwedzo tsha zwa Dzigoloi tsho phasisa ndambedzo ya mabindu a 13 na u dzhiela nṱha nga maanḓa vhubindudzi ha R1.5 biḽioni.
• Muvhuso wo ḓivhofha kha u shandukisa ikonomi nga u vhona uri izwo zwigwada zwe zwa vha zwo sielwa nnḓa zwi shele mulenzhe nga nḓila i vhuedzaho kha ikonomi. Hezwi zwo livhisa kha mvetomveto ya Muhanga wa Mbekanyamaitele a Vhanḓowetshumo ya Vharema, ine yo no ṋekedziwa Kiḽasita ya ESEID na Khomithi ya Khabinethe nga Fulwana 2015.  
• Hu khou vha na mvelaphanḓa khulwane kha u kunga vhabindudzi kha Zounu ya Mveledziso ya Nḓowetshumo (IDZ). Sa tsumbo, kha IDZ ya Coega, vhabindudzi vhaswa vha 12 vhane ndeme ya vhubindudzi ya fhira R8 biḽioni vho no sainiswa, vhabindudzi vhaṱanu vhane ndeme ya vhubindudzi ya fhira R140 miḽioni kha IDZ ya East London, na uri kha IDZ ya Richards Bay ho no sainiswa vhabindudzi vhaswa vhaṱanu vhane ndeme ya vhubindudzi ya fhira R2.8 biḽioni.

Muvhuso u khou ita mushumo wawo u itela u dzimedza phambano dza mushumoni.

• Vha nga vha vha tshi zwi ḓivha uri Mufarisa Phuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ranga phanḓa muṱangano vhukati ha mabindu na vhashumi u itela u dzikisa vhushaka ha mishumo.
• Thendelano ya u ṱanḓavhudza Tshikalo tsha Muholo tsha Lushaka yo swikelwa kha Khoro ya Mishumo na Mveledziso ya Ikonomi ya Lushaka.  .
• Dzinwe nḓila dza u fhungudza phambano mishumoni dzi katela Mulayo wa Vhuḓifari kha migwalabo, u valeliwa nnḓa na Khomishini ya Vhupfumedzani, Vhukonanyi na Vhulamukanyi.  
• MaAfrika Tshipembe nga mvele ndi vhadzulapo vha funaho mulalo na u ṱhompha mulayo. Ri tea u fhelisa maitele oṱhe a vhugevhenga na dzikhakhathi nga zwifhinga zwa zwiṱereke na migwalabo.
• Ndi khou ṱoḓa u ombodzela uri nyambedzano dza mulalo ndi  thandululo dza vhuḓisa dza u shumana na phambano na thaidzo.

U honolola vhukoni ha mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane (dziSMME), koporasi, mabindu a zwikolobulasi na mahayani sa zwisiki zwa  mishumo kha ikonomi.

• Vha vhambadzi zwavho vha 620 vho pfumbudziwa kha mavunḓu oṱhe a ṱahe nga kha thandela ya u edzisa ya u Takula Mabindu Zwao a Lushaka nga vhuḽedzani kha thandela ya Ndangulo ya Sekithara ya Pfunzo na Vhupfumbudzi kha Dziholosele na Mabindu Maṱuku . U pfumbudzwa ho sedzesa kha zwa mabindu, u maketa, kufarele kwa murengi, ndaulo ya masheleni, zwikili zwa u renga, kulangele na ṱhompho ya milayo yo vhewaho, ngudamutakalo na tsireledzo ya zwiḽiwa, tshiṱoko na u rengisa.  
• Mabindu na koporasi dza 489 zwo tikedziwa nga kha kha zwo thomiwaho nga sekithara ya mveledziso ya mahayani, mupo na vhuendelamashango. Makete wa zwibveledzwa zwitete wo thomiwa ngei Masipala wa Tshiṱiriki tsha uThungulu, ngei Kwazulu Natal..
• U itela u tikedza mveledziso ya sekithara ya nḓowetshumo ya ikonomi ya zwibveledzwa zwa zwimela zwi tshilaho, Senthara ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Zwibveledzwa zwa zwimela ye ya thomiwa nga Khoro ya zwa Saintsi na Ṱhoḓisiso ya Nḓowetshumo zwazwino i khou tikedza mabindu a thekhinoḽodzhi ya nṱha maṱuku na a vhukati a 17.
• U itela u tikedza mveledziso ya nḓowetshumo ya tshanduko ya vhuṱaṱisani thendeleki, ḽebo thendeleki ya thandululo  (mLab ya Tshipembe ha Afrika) yo ḓivhadzwa kha  Innovation Hub na uri zwino i khou tikedza mabindu maṱuku na a vhukati a 11 a vhuṱaṱisani thendeleki.
• Sa tshipiḓa tsha u thusa dziSMME na dzikoporasi uri dzi wane ndambedzo ya masheleni, Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Thengiselo ya Mabindu a Vharema i re fhasi ha Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku yo tikedza mabindu a 376 he ha shumiswa R95 miḽioni. Hezwi zwo tikedza mishumo ya 10 399. 
• Zhendedzi ḽa Ndambedzo ya Mabindu Maṱuku (SEFA), ḽo shumisa R344 miḽioni kha dziSMME dza 24 711. Ḽo dovha ḽa lambedza mabindu a vhaswa a 5 305, 22 296 a vharema, 21 940 a vhafumakadzi, 22 620 a dziSMME na dzikoporasi kha mavunḓu u ya nga ṱhoḓea. Ndi zwa ndeme u dzhiela nṱha uri 43% ya mukovho yo vha i kha  sekithara dza ndeme sa u fhaṱa, thekhinoḽodzhi ya mafhungo na vhudavhidzani (ICT), migodini, vhubveledzi, vhuendelamashango na vhulimi – sa zwine zwa ambiswa zwone kha Nḓila Ntswa ya Nyaluwo na IPAP.
• Zwi a ṱuṱuwedza uri 98% ya thikhedzo yo livhiswa kha mabindu zwao. Hezwi zwi tshimbilelana na Pulane ya Mbuno dza Ṱahe sa zwe zwa vheiswa zwone nga Muphuresidennde kha SoNA ya 2015. Ndi zwa ndeme u ḓivha uri vhunzhi ha khadzimiso dza SEFA a dzi ṱoḓi tshiga na khadzimiso.
• Nethiweke ya Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku o kuvhatedzwaho a 48 i tikedza vha khou shumiwaho navho vha 2 236. Tshivhalo tsha mishumo ya tshoṱhe ya 535 yo sikiwa nga mabindu maṱuku o kuvhatedzwaho, nga maanḓa kha sekithara dza vhulimi na vhufhaṱi.

Zwo no swikelwaho na zwone zwo vhigiwa kha masia oṱhe a u vhuedzedza, u alusa na u navhisa ikonomi. Zwo oliwa nga nḓila ya u tikedza vhuṅwe vhudzheneleli ha ndeme dza ṱahe.

Vhudavhidzani ha ṱhingo

• Muhasho wa Vhudavhidzani ha Ṱhingo na Tshumelo ya Poswo wo thoma u ṋetshedza tshumelo ya vhuṱumanyi ha burodobende kha zwiṱiriki zwa malo mavunḓuni ane ha khou lingedziwa Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI), ho katelwa na u tholiwa ha muṋetshedzi wa tshumelo ane u ḓo ita vhuṱumekanyi ha zwishumiswa. Nṱha ha zwenezwo, u bveledzisiwa ha pulani ya vhuṱumanyi ha zwikolo kha zwiṱiriki zwa malo zwo nangiwaho hu nḓilani.  
• Zwikolo zwa 380 zwo wana vhuṱumanyi nga kha Universal Service Obligations i kombetshedzwaho nga Ndangulo yo Ḓiimisaho ya Vhudavhidzani ya Afrika Tshipembe. Maitele a ḓo katela u khethakanyiwa ha zwikolo ho sedzwa vhutsini ha themamveledziso ya nethiweke.  Zwikolo zwi swikaho 1 938 zwo shomedzwa nga zwishumiswa na phera dza khomphyutha, na zwiṅwe zwitshavha hafhu zwa 131 zwo ṋetshedzwa tshumelo na tshomedzo dza ICT. U phaḓaladziwa ha burodobennde na ICT zwi ḓo ṱuṱula mveledziso ya ikonomi na u alusa zwikhala zwa ikonomi u itela vhaswa.

Maḓi na vhuthathatshili

• Miḓi ya 27 200 i kha ḓi tou bva u wana maḓi o kunaho ane o lugela u nwa. Thandela mbili dza maḓi dzo lambedzwaho nga Gavhelo ḽa Themamveledziso Nnzhi dza Dzingu dzo fhela ngei Masipala Wapo wa Masilonyana, kha ḽa Free State, na uri u fhaṱiwa ha zwikimu zwa thandela nnzhi zwa 15 zwo no swikaho kha nṱha dzo fhambanaho.  
•  Luṱa lwa u thoma lwa Thandela ya Mokolo Crocodile Water Augmentation lwo no fhela na uri lwo swikela ṱhoḓea dzoṱhe dza maḓi dza tshifhinga nyana kha vhupo ha Waterberg. Hezwi zwi ḓo thusa kha ṱhoḓea dza maḓi dza zwiṱitshi zwa muḓagasi zwa Medupi na Matimba.  
• Miṱa i swikaho 3 978 i kha ḓi bva u wana tshampungane nga kha Gavhelo ḽa Themamveledziso ya Miṱa ya vhupo ha Mahayani na uri mabakete a 3 822 kha vhupo he ha vha ho no topolwa o bvisiwa ha ṋetshedzwa tshumelo ya tshampungane.

Vhuendi, zwiporo na dzibada

• Themamveledziso ya vhuendi i tikedza vhudzheneleli ha ndeme ha ṱahe na uri ndi ha ndeme kha khoniso ya nyaluwo ya ikonomi.   
• Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ya Tshiṱoko tsha Zwidimela zwi khou phaḓaladzwaho ya Zhendedzi ḽa Vhanameli vha Zwidimela ḽa Afrika Tshipembe i nḓilani, na uri tshiṅwe tsha zwidimela tshi khou fhaṱiwa Brazil hune tsha ḓo vha tsho lugela u ḓisiwa nga ḽa 30 Ḽara 2015.
• Kha u lwisa u londola bada dza mavunḓu, 19.24km dzo vusuludzwa, 62km dza shatiwa hafhu, 18km ya vha giravhulo, 821km dzo khuriwa na uri 227 628 m² ya migodi yo thivhiwa. Nethiweke ya bada dza mavunḓu i khou lambedzwa nga Gavhelo ḽa Ndondolo ya Dzibada dza Mavunḓu (PRMG). Mutevhe wa hedzi bada wo ṋetshedzwa kha Table B5 ya Mulayo wa Mukovho wa Mbuelo: Mutevhe wa thandela dza Themamveledziso ya Dzibada dza Mavunḓu yo lambedzwa nga PRMG.
• U fhaṱiwa ha buroho tharu ho no swika kha zwiimo zwo fhambanaho ngei Mbombela, Bushbuckridge na Nkomazi, Mpumalanga (u fhaṱululiwa ha buroho dzo tshinyadzwaho nga miḓalo).
• Zwa Vhuendi vhu Ṱavhanyaho ha Mabisi zwi khou bvela phanḓa na u shuma kha dzi ḓorobo dzo fhambanaho Afrika Tshipembe:
  
  • Kha Ḓorobo ya Kapa, MyCiTi  i khou endedza mbalotshikati ya vhathu vha 42 522 hu tshi vhambedzwa na 50 000 ye ya vha yo anganyelwa nga ḓuvha, vhukati ha vhege.
  • Rea Vaya ngei Johannesburg i khou endedza mbalotshikati ya vhathu vha 33 670 hu tshi vhambedzwa na 40 000 ye ya vha yo anganyelwa nga ḓuvha, vhukati ha vhege.
  • Pretoria, A Re Yeng i khou endedza mbalotshikati ya vhathu vha 3 000 hu tshi vhambedzwa na 10 000 ye ya vha yo anganyelwa nga ḓuvha, vhukati ha vhege.
  • Go George i khou endedza mbalotshikati ya vhathu vha 7 630 hu tshi vhambedzwa na 10 000 ye ya vha yo anganyelwa nga ḓuvha, vhukati ha vhege. U fhaṱiwa ho bvela phanḓa na u phaḓaladza sisiṱeme u itela u swikela ḓorobo dzo fhambanaho zwi tshi ya nga ṱhoḓea dza kuphaḓaladzele na ndambedzo i re hone.   
• U fhaṱiwa ho bvela phanḓa na u phaḓaladza sisiṱeme u itela u swikela ḓorobo dzo buliwaho afho nṱha na dziṅwevho zwi tshi ya nga ṱhoḓea dza kuphaḓaladzele na ndambedzo i re hone.
• Zhendedzi ḽa Dzibadani ḽa Lushaka ḽa Afrika Tshipembe ḽo no thoma na ndugiselo dza miolo khathihi na ndugiselo ya mushumo u itela u alusiwa ha Bada ya Moloto.
• Ngudo dzo itwaho dza ḽimaga ḽa u fhata zwiporo ngei Ekhuruleni dzo no phasisiwa. He ḽa ḽimaga ḽi ḓo bveledza maṱirokisi a 580 khathihi na mishumo thwii kana isa faniho na iyo i ṱoḓaho u lingana 33 000.
• Mveledziso ya mbekanyamaitele ya u endedzwa ha vhathu kana thundu u itela u tikedza mbekanyamushumo ya Ikonomi dza Maḓenzhe na Operation Phakisa i tsini na u fhela.
• Mvetomveto ya muhanga wa u shela mulenzhe ha sekithara dza phuraivethe yo bveledzwa hu tshi itelwa sekhithara dza vhukavhangalavha na dza vhuendi

Vhudzheneleli ha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe ho itelwa u ṱuṱuwedza ikonomi nga luṱa nga luṱa lwa tshifhinga tshilapfu. Vhudzheneleli vhuṅwe na vhuṅwe ha ndeme a si muimawoga, fhedzi i tou vha tshipiḓa tsha u lwisa ho ṱanganelanaho ha lushaka. Ndi u lwisa ha lushaka ho livhaho kha zwo katelaho nyaluwo ya ikonomi. U manḓafhadzwa ha vhafumakadzi kha zwa ikonomi ndi zwa ndeme u itela uri Afrika Tshipembe ḽi kone u swikela mveledziso na nyaluwo ya ikonomi ya vhukuma. Vhudzheneleli  ha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe vhu ḓo vhuisa mvelelo nga zwifhinga zwo fhambanaho, hu nga vha nga u ṱavhanya, tshikhala tsha vhukati kana zwa dzhia tshifhinga tshilapfu.

Ri na vhuḓifulufheli ha u ri vhudzheneleli hovhu ha ndeme vhu ḓo thusa kha nyaluwo ya ikonomi Afrika Tshipembe na u tandulula khaedu dza tshaeo ya mishumo, vhushai na u sa lingana arali ra nga shuma roṱhe. Ikonomi ndi vhuḓifhinduleli ha muṅwe na muṅwe. 

Roṱhe kha ri takulele shango ḽashu phanḓa.

Ndi a livhuwa.