MaAfrika-Dzonga va rikwerhu,
Ndzi vulavula na n’wina eka madyambu lawa hi mbilu yo vava swinene.
Eka masiku ni vusiku byi nga ri byingani lebyi hundzeke, ku vile ni swendlo swa madzolonga hi rixaka swa muxaka wo ka wu nga tolovelekanga ku voniwa eka matimu ya xidemokirasi xa hina.
Nhundzu yi onhiwile ni ku tshoviwa.
Mavhengele ya phanghiwile.
Vaakatiko lava xiximaka nawu va xungetiwiwile ni ku chavisiwa.
Vatirhi va chava leswaku swi nga ha endleka va nga ha tlheleli emitirhweni.
Vanhu va file.
Hi nkarhi lowu, ku ni mindyangu yo hlaya etikweni ra hina leyi nga ekurileni.
Ndzi vulavula hi mindyangu ya Nkosikhona Chiza, Ndumiso Shezi, Khaya Mkhize, Zethembe Ndwandwe, Lindani Bhengu na Lindokuhle Gumede eGauteng.
Ndzi vulavula hi mindyangu ya Bhekani Ndlovu, Themba Mthembu, Aphiwe Gama na Cebo Dlamini eKwaZulu-Natal.
Hambiloko hi tiva ku onha ka xiyimo xa le henhla ka madzolonga lawa eka nhundzu, eka tindlela ta vanhu to tihanyisa ni le ka mabindzu, ku lahleka ka vutomi bya munhu i ku onha lokukulu ku tlula hinkwaswo.
Tanihi rixaka miehleketo ni swikhongelo swa hina swi ni mindyangu leyi.
MaAfrika-Dzonga vo tala eka nkarhi lowu va le ku hlayeleni ka ku onha eka tindlela ta vona to tihanyisa ni nhundzu, eka mavhengele na mabindzu ya vona, eka ku hlayiseka ni ku sirheleleka ka vona.
MaAfrika-Dzonga vo tala va teriwa hi ku vilela ni ku chava.
Swiphemu swin’wana swa tiko swi le ku tsekatsekeni hikwalaho ka madzolonga ya vaakatiko eka masiku ni vusiku byo hlaya, ku onhiwa ka nhundzu ni ku phanga ka muxaka wo ka wu nga tolovelekanga lowu nga si tshamaka wu voniwa eka matimu ya xidemokirasi xa hina.
Swi sungule hi ku hisiwa ka tilori eMooi River eKwaZulu-Natal hi Muqgivela lowu nga hundza kutani swi landzeriwa hi ku pfariwa ka mapatu eka swiphemu swa n’walungu swa xifundzhankulu na ku phangiwa ka mavhengele ya le Ethekwini na le Pietermaritzburg.
Eka masiku mambirhi lama hundzeke, Gauteng ri vonile ku pfariwa ka mapatu, ku phanga, ku onhiwa ka nhundzu ni ku hisiwa ka tilori.
Hi nkhensa ntirho wa valawuri va hina va swa nawu hikuva 166 wa vaehleketeleriwa va khomiwile eKwaZulu-Natal na 323 wa vaehleketeleriwa a va khomiwile eGauteng mayelana ni migingiriko leyi.
Hambiswiritano, madzolonga ma ya emahlweni eka tindhawu to tala.
Van’wana va hlamusela migingiriko leyi tanihi maendlelo yo kombisa ku vilela hi swa tipolitiki.
Hakunene i ntiyiso leswaku rimitsu ra madzolonga lawa ri nga va ri sukela eka mavulavulelo ni migingiriko ya vanhu lava nga na swikongomelo swa tipolitiki, ni ku kombisa ku hela matimba ni ku hlundzuka.
Ekusunguleni ka nkalantshamiseko lowu, ku nga va ku vile ni vanhu vo karhi lava a va lava ku hlohlotela madzolonga ni mpfilupfilu hi ku ya hi tinxaka. Ha swi tiva leswaku vanhu va hina vo tala va arile ku hlohloteriwa mayelana ni xiyimo lexi.
Hambiswiritano, leswi hi swi vonaka sweswi i swendlo swo tirhisa nkarhi lowu kuendla vugevenga, laha mitlawa ya vanhu yi hlohlotelaka mpfilumpfilu ku fihla manyala ya ku phanga ni vukhamba.
A ku na xivilelo, kumbe xivangelo xihi ni xihi xa swa tipolitiki, lexi nga yimeleleka madzolonga ni ku onha loku hi ku voneke eka swiphemu swa KwaZulu-Natal na Gauteng.
Vumbiwa ra hina ri tiyisisa mfanelo ya mani na mani yo kombisa ku vilela, ku lulamisa, ni ku tinghenelerisa eka ntshunxeko wo humesa mavonelo ni ntshunxeko wo nghenelela eka nhlangano.
Ri nyika mani na mani mfanelo leyi ringaneke yo sirheleriwa emahlweni ka nawu, ni ku hundzisela vutihlamuleri byo xixima ni ku hlayisa timfanelo ta van’wana.
Vumbiwa ra hina i masungulo ya mafumeleya nawu etikweni ra hina.
Hi wona mafumele ya nawu lama sirhelelaka ehenhla ka matirhiselo yo biha ya matimba, lama sirhelelaka swisiwana ni lava nga sirhelelekangiki, leswi endlaka leswaku rixaka ra hina ri kota ku tirha ni ku hluvukisa ikhonomi ya hina.
Vatwisiwa ku vava va madzolonga lama hi ma vonaka sweswi – vatirhi, vachayeri va tilori, vinyi va mabindzu, vantswari na mindyangu ya lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona – a va endlanga nchumu xo biha.
Hambiloko leswi swi nga va swi ri swendlo swo tirhisa nkarhi lowu ku phanga loku susumetiwaka hi ku pfumala na vusweti, swisiwana na lava tekeriwaka ehansi va rhwala mpingu wa ku onha loku.
Mavhengele ma phangiwile na miako yi onhiwile.
Leswi swi vula leswaku vavabyi va hina va nge swi koti ku kuma mirhi etikhemisi, swakudya a swi swikoti ku fika emavhengeleni, naswona vatirhi va swa rihanyu va nge swi koti ku ya emitirhweni.
Nongonoko wa hina wa swa ntlhavelo wu kavanyetiwile swinene hi nkarhi lowu a wu sungula ku famba hi matimba. Leswi swi ta va ni switandzhaku swa nkarhi wo leha eka vuswikoti bya hina byo hlanganisa ku humelela loku se hi ku voneke eka mpfuxelelo wa ikhonomi ya hina.
Mikavanyeto leyi yi ta koxa vutomi hi ku tsema nandzelelano wa miphakelo leyi hlayisaka swakudya, rihanyu ni tisisteme ta vuhumelerisi.
Ndlela ya madzolonga, ku phanga ni ku onha, swi hi kongomisa eka ku nyanyisa madzolonga ni ku onha.
Swi hi kongomisa eka ku nyanyisa vusiwana, ku pfumaleka ka mitirho, ni ku nyanyisa ku lahleka ka vutomi bya vanhu vo pfumala nandzu.
Leswi a hi swona leswi hi nga xiswona tanihi vanhu.
Hi nkarhi ni nkarhi, hi hlawule ndlela yo hambana, ndlela yo rhula ni ya xidemokirasi.
Hi hlawule ku landzelela ndlela yo njhekanjhekisana ni ku kombisa ku vilela ku tlula madzolonga ni mpfilupfilu.
Un’wana ni un’wana wa hina, swi nga yi hi xiyimo kumbe matshamelo ya hina, u ni ntsakelo wo hlayisa mafumele ya nawu.
Hikokwalaho swi ni nkoka lowukulu ku tlherisela ku rhula ni ntshamiseko eka swiphemu hinkwaswo swa tiko ra hina hi xihatla.
Swi ni nkoka leswaku hi sivela ku lahlekeriwa ka vutomi ku ya emahlweni kumbe ku vaviseka.
Swi ni nkoka leswaku hi sirhelela nhundzu ni ku hlayisa switirhisiwa swa vanhu ni swa ikhonomi.
Hikokwalaho hi hlengeleta switirhisiwa hinkwaswo leswi nga kona ni vuswikoti ku tisa ntshamiseko.
Tanihi Mufambisinkulu wa Vuthu ra swa Vusirheleri ra Afrika-Dzonga, namuntlha ndzi nyikile mpfumelelo wa ku rhumeriwa ka vatirhi va Vuthu ra Vusirheleri ku seketela migingiriko ya Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga.
Ntirho wa Nhlanganelo wa Tiko na Xiyimisiwa xa Vunhlori – leswi tivekaka tanihi NatJOINTS – swi tiyisisile ku rhumeriwa eka tindhawu hinkwato leti khumbekeke eKwaZulu-Natal ni le Gauteng.
Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga byi lulamisa magoza yo vitana swirho leswi nga elivhini ni le ka masiku yo wisa ku engetela vukona bya vatirhi va vulawuri bya nawu etindhawini.
NatJOINTS yi kuma nseketelo eka Komiti ya Vuhlanganisi bya swa Vunhlori, leswi katsaka Vunhlori bya swa Vugevenga bya SAPS, Vunhlori bya Vuthu ni Vusirheleri bya Tiko.
Ku tlhandlekela eka ku vonaka lokukulu ni vukona bya vufambisi bya vunhlori eka tindhawu leti nga hlaseriwaka, hi ta rhangisa emahlweni ku tengisiwa ka vaehleketeleriwa lava khumbekaka hi ku nghenelela eka madzolonga lawa.
Huvo ya Vusirheleri ya Tiko, leyi ndzi yi fambisaka tanihi Mufambisinkulu wa Vuthu, yi ta hlangana kambirhi hi siku ku lulamisa magoza hinkwawo lama faneleke ku vuyelerisa ntshamiseko.
Mo ndzi swi veka erivaleni: hi ta teka magoza ku sirhelela munhu un’wana ni un’wana etikweni leri eka nxungeto wa madzolonga, ku chavisiwa, vukhamba na ku phanga.
A hi nga kanakani ku khoma ni ku tengisa vahlohloteri va swendlo leswi naswona hi ta tiyisisa leswaku va langutana ni matimba ya nawu hi ku hetiseka.
Hi ta vuyelerisa ku rhula ni ntshamiseko leswaku hi ta kota ku yisa emahlweni ntirho wo aka tiko leri hi vuntshwa ni ku antswisa vutomi bya vanhu va rona.
Ku hundza ka nkarhi a swi sulanga ku tsundzuka masiku yo tika lama hundzeke laha vakavanyeti va tshiveleleke malangavi ya madzolonga emigangeni ya hina ku ringeta ku hi lwisa hi xihina. Ha ha hanya ni switsundzuxo leswi.
Nakambe hi tlhela hi tsundzuka leswaku loko ha ha lulamisa ku cinca ka xidemokirasi – hi hlanganile swin’we tanihi rixaka ku herisa madzolonga lawa a ma hangalakile emigangeni yotala.
Loko ha ha langutana ni tlhonthlo lowu, hi fanele ku tsundzuka leswaku – eka nkarhi wun’wana eka matimu ya hina, loko ha ha lulamisela ku cinca ka xidemokirasi – hi hlanganile tanihi rixaka ku herisa madzolonga lama a ma hangalakile emigangeni yotala.
Hi hlanganile – tanihi varhangeri va swa vukhongeri, varhangeri va swa ndhavuko, mihlangano ya vatirhi, mabindzu, mihlangano ya miganga, mihlangano ya swa tipolitiki, tiNGO na van’wana – ku tisa ku rhula eka rixaka ra hina.
Swseswi hi fanele ku hlangana nakambe, leswaku un’wana ni un’wana wa hina a teka xiave eka ku vuyelerisa ku rhula eka tindhawu leti nga khumbeka eka madzolonga; leswaku un’wana ni un’wana wa hina a yimela ku tlherisela mafumele ya nawu ni ku tisa switshunxo swo rhula swo herisa nkwetlembetano.
Nhlekanhi lowu, Vaholobye ni varhangeri lavakulu eka mitlawa ya swa ikhonomi ni swa vusirheleri va hlanganile na Nhlangano wa swa Mabindzu wa Afrika-Dzonga ku kambisisa xiyimo ni ku languta magoza lama nga tekiwaka.
Hi twananile ku tirha swin’we ku tiyisisa vuhlayiseki bya vachayeri, vahakerisi, vavabyi na vaxavi.
Hi twananile ku avelana mahungu ni switirhisiwa ku tiyisisa leswaku hi tlherisela nandzelelano wa miphakelo ya nkoka eka vanhu.
Hi karhi ha lulamisa ku va varhangeri va mfumo ni vayimeri va vanhu tanihi xiphemu xa vutihlamuleri bya vona va hlangana na varhangeri emigangeni yo hambanahambana ku hlohlotela ntshamiseko.
Tanihi xiphemu xa hina xa ku yisa emahlweni ku hlangana ni mitlawa ya nkoka ya vaaki, ndzi ta va ndzi hlangana ni varhangeri va mihlangano ya swa tipolitiki ku burisana hi xiyimo lexi nga kona.
Ha rhambiwa – kwihi ni kwihi lomu hi nga kona – ku tshama hi yisa mimoya ehansi, ku ringeta ku tikhoma, ni ku alana ni ku ringeta kwihi ni kwihi ko hlohlotela madzolonga, ku tisa nchavo kumbe ku hlohlotela ku avana.
Hambi hi ri varhangeri va mihlangano ya swa tipolitiki, mihlangano ya swa mathekisi, mihlangano ya swa mabindzu kumbe mihlangano yo yimela vatirhi, hi fanele ku endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka ku tisa ntshamiseko.
Hi fanela hi tshika ku rhumela ni ku hangalasa mahungu lama hlohlotelaka ku hambana eka swihangalasamahungu ya le ka inthanete, ni ku hangalasa mavarivari kumbe swiviko swa vunwa leswi nga tumbuluxaka nchavo ku ya emahlweni.
Ku nga vi ni loyi a titekelaka nawu a wu veka emavokweni ya yena.
Swi nga ha antswa, hi tihlanganisa ni vanhu na vaaki lava tirhaka ni maphorisa ku sivela ku phanga, ni vaakatiko lava lumaka ndleve mayelana ni migingiriko ya swa vugevenga.
Ndzi tsakela ku khensa swirho hinkwaswo swa matirhelo na vakhomandara va SAPS ni swiyenge swin’wana ku va va hlamurile eka swendlo swa madzolonga ni ku pfukana, leswi nga pfuna ku sivela ku halaka ka ngati ni ku hunguta ku lahleka ka vutomi.
Hi navelela ku hola hi xihatla ka swirho swa mune swa SAPS leswi nga vaviseka hi nkarhi wa madzolonga: Phorisa Sangweni, loyi a nga duvuriwa ni ku vavisiwa eAlexandra; vatirhikulobye va yena vambirhi, Sejeni Maraheni na Lefuthenete Kolonele Nefolovhodwe, lava biweke hi switina; na Phorisa Seloane, loyi a nga duvuriwa ni ku vavisiwa eDaveyton.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Madzolonga ni ku onha loku ku va kona hi nkarhi lowu ku nga ni ntungu lowo chavisa.
Ku ni khombo ra leswaku swendlo leswi swi nga andzisa ku tluletiwa lokukulu, kutani swi veka vutomi lebyo tala ekhombyeni ni ku tisa ntshikelelo lowukulu eka switirhisiwa ni vatirhi va swa rihanyu.
Ku ni khombo ra leswaku nongonoko wa hina wa ntlhavelo eka tindhawu tin’wana wu ta kavanyeteka hi nkarhi lowu hi lavaka ku ndlandlamuxa ku wu yisa emahlweni hi ku hetiseka.
Leswi hi nga ka hi nga swi pfumeleli leswaku swi humelela.
Leswi a hi nga swi pfumeleli leswaku swi humelela.
Nkarhi lowu wu humesele erivaleni leswi hi swi tivaka: swa leswaku xiyimo xa ku pfumaleka ka mitirho, vusweti ni ku nga ringani erixakeni ka hina a swa ha koteki.
Hi nga ka hi nga languteli ku rhula loku hetisekeke loko hi nga tumbuluxi mitirho ni ku aka rixaka leri nga na vululami ni ku ringana laha MaAfrika-Dzonga hinkwavo va nga nghenelelaka va tshunxekile hi ku ringana.
Hikokwalaho a hi fanelenga ku tinyiketela eka ku rhula ntsena, kambe ni le ka nkateko lowukulu wa swa iknonomi eka hinkwavo.
Sweswi hi huma eka nkarhi wo leha wo kanakana ni ku yima eka ndhawu yin’we.
Hi vonile leswi vangiwaka hi vukungundzwani ni ku hlakata tiko, ni switandzhaku swo chavisa swa matirhiselo yo biha ya matimba ni ku honisa ku tirha.
Hi sungule ndlela yo horisa, ku aka hi vuntshwa ni ku pfuxelela.
Hi veke tiko ra hina eka ndlela ya ku humelela ni ku pfuxelela.
Hi nga ka hi nga pfumeleli vanhu vatsongo exikarhi ka hina ku xungeta matimba lawa ya vun’we.
Hi ta sirhelela vumbiwa ra hina ra xidemokirasi, leswaku hi kota ku hlengeleta mbuyelo wa hina.
Hi ta alana ni madzolonga ni mpfilumpfilu, leswaku hi kota ku ya emahlweni.
Mi nge ndzi vula nakambe: hi le ku akeni, ku nga ri ku faya.
Hi nga ka hi nga tsandzekisiwi, tanihi MaAfrika-Dzonga, eka ntirho lowu hi langutaneke na wona.
Tanihi mikarhi yotala leyi nga hundza, hi langutanile ni nkarhi wa ntlhontlho lowukulu ni switshembiso leswikulu.
A hi hlawuleni ndlela yo rhula ni mpfuxelelo.
A hi yimeni hi nga ninginiki ni ku humelela hi tiyile.
Swin’we, hi ta hlula lava rhandzaka ku tisa nkalantshamiseko etikweni ra hina, lava rhandzaka ku tlherisela mbuyelo wa hina endzhaku.
Hi ta yima swin’we, hi va nyandza yin’we ku lwa ni madzolonga, hi twanana eka ku tinyiketela ka hina eka ku rhula ni le ka mafumele ya nawu.
Ndza khensa.
