Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) hi Phuresidente Cyril Ramaphosa, 6 Nyenyanyana 2025, EHolweni ya Dorobakulu ra Kapa
Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Mnn Thoko Didiza,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu (NCOP), Mnn Refilwe Mtshweni-Tsipane,
Xandla xa Phuresidente Shipokosa Paulus Mashatile,
Muavanyisinkulu Mandisa Maya na Presidente wa Vaavanyisi,
Khale ka Phuresidente Thabo Mbeki,
Khale ka Phuresidente Kgalema Motlanthe,
Khale ka Xandla xa Phuresidente David Mabuza,
Khale ka Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Mnn Baleka Mbete,
Khale ka Xandla xa Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Ttn Lechesa Tsenoli,
Khale ka Mutshamaxitulu wa NCOP, Ttn Amos Masondo,
Meyarankulu wa Dorobankulu ra Kapa, Ttn Geordin Hill-Lewis,
Mufambisinkulu wa Vuthu ra Xidipulomati, Mufambisinkulu wa Swifundzakulu na Tinhloko ta Varhumiwa,
Swirho swa Palamende,
MaAfrika-Dzonga varikwerhu.
Hi hlengeletana laha tanihileswi tiko ra hina ri rilaka ku lahlekeriwa ka xihluku na ku va ko onha swinene hi masocha ya 14 ya Afrika-Dzonga lawa a ya ri xiphemu xa ntirhokulu wo tisa ku rhula evuxeni bya Democratic Republic of the Congo (DRC).
Hi korhamisa tinhloko ta hina hi xixima:
• Sejeni wa Vatirhi William Eddie Cola
• Sejeni wa Vatirhi Molahlehi Ishmael Molahlehi
• Sejeni wa Vatirhi Shwahlane Theophilus Seepe
• Koporalintsongo Matome Justice Malesa
• Koporalintsongo Rinae Nemavhulani
• Mupakanisatibombontsongoo Itumeleng Macdonald Moreo
• Koporalintsongo Tseke Moffat Molapo
• Koporalintsongo Metse Stansly Raswiswi
• Mubaleseli Sebatane Richard Chokoe
• Mubaleseli Derrick Maluleke
• Mubaleseli Tshidiso Andries Mabele
• Mubaleseli Calvin Louis Moagi
• Mubaleseli Mokete Joseph Mobe
• Sochathwasana Peter Jacobus Strydom.
Etlhelo ka masocha yo huma ematikweni man’wana ya le Dzongeni wa Afrika, va lahlekeriwe hi vutomi bya vona hi ku sirhelela mfanelo ya nkoka ya vanhu va Congo ku hanya hi ku rhula na hi vuhlayiseki.
Va lahlekeriwe hi vutomi bya vona ku nga ri hi ku hlongorisa swipfuno, ndhawuvutifumi kumbe matimba.
Va lahlekeriwe hi vutomi bya vona leswaku swibamu leswi nga eka tikokulu ra hina swi ta miyetiwa hilaha ku nga heriki.
Hi losa masocha ya hina lama nga ni xivindzi.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
SoNA leyi yi humelela loko hi ri karhi hi tlangela malembe ya 70 kusukela loko ku amukeriwile Chatara ya Ntshunxeko eka Congress of the People eKliptown.
Tsalwa ra Ntshunxeko i ribyeyinhla ra xisekelo ra Vumbiwa ra hina ra xidemokirasi.
Yi veka xivono xa Afrika-Dzonga leyi nga na vun’we, leyi nga yiki hi rixakanghohe, leyi nga yiki hi rimbewu, ya xidemokirasi na ku humelela.
Yi veka xivono xa tiko lexi mfumo wu simekiweke eka xona eka ku navela ka vanhu, laha misava yi averiwaka exikarhi ka lava va yi tirhaka, laha vanhu va avelanaka rifuwo ra tiko naswona hinkwavo va ringanaka emahlweni ka nawu.
I xivono lexi xi yaka emahlweni xi hi letela loko hi ri karhi hi tirha ku aka rixaka leri hinkwerhu hi ri lavaka.
I moya wa Congress of the People lowu wu hi hlohlotelaka loko hi ri karhi hi tilulamisela N’wangulano wa Rixaka lowu eka wona vanhu va Afrika-Dzonga va tlhelaka va vitaniwa ku kuma ndlela leyintshwa eka tiko ra hina.
Hi fanele ku kuma ndlela leyi emisaveni leyi yi cincaka hi ku hatlisa.
I misava ya havumbirhi bya vudyelwana na mphikizano, ya ntirhisano na ntlimbo.
I misava ya tiphuphunyingi leyi eka yona matiko mantshwa ma humelelaka leswaku ma hoxa xandla swinene etimhakeni ta misava hinkwayo.
Hi le ku voneni ku tiyisiwa ka mphikizano eka mabindzu, thekinoloji na nkucetelo eka mihlangano ya misava hinkwayo.
Ku na ku cinca ka masungulo ka misava hinkwayo loku yaka emahlweni loku ku khumbaka xiphemu xin’wana na xin’wana xa vutomi bya vanhu – kusuka eka nkhumbo lowu kulaka wa ku cinca ka tlilayimete kuya eka mihluvuko ya xihatla eka Vutlhari bya Tikhomphyutara (AI), mikokelano ya swa tipolitiki ta misava na mitlimbo ya madzolonga.
Emahlweni ka mitlhontlho leyi, hi vona ku tlakuka ka vurhandzatiko na nsirhelelo, ku hlongorisa mitsakelo ya vanhu vatsongo na ku hunguteka ka xivangelo lexi fanaka.
Leyi i misava leyi hina, tanihi ikhonomi leya ha hluvukaka, sweswi hi bohekaka ku yi fambisa.
Kambe a hi karhalisiwi. A hi nge hetiwi matimba.
Hi vanhu lava tiyiselaka. A hi nge xanisiwi.
Hi ta yima swin’we tanihi rixaka leri nga na vun’we.
Hi ta vulavula hi rito rin’we ku sirhelela ku tsakela ka hina ka rixaka, vutifumi bya hina na xidemokirasi xa hina xa vumbiwa.
Hi ku tshama hi tshembekile eka mikhuvanene ya hina, hi ku tirhisa matimba ya hina lama fanaka ya ri woxe na tindzhaka ta hi ku vumba xikongomelo lexi fanaka, hi nga hundzula swiyimo leswo ringeta ku hi vuyerisa na ku yisa tiko ra hina emahlweni.
Tanihi vanhu va Afrika-Dzonga, hi yimela ku rhula na vululami, ndzingano na nkhomano. Hi yimela endlelo leri nga yiki hi rixakanghohe na xidemokirasi, ku tiyisela na ntwelavusiwana. Hi yimela timfanelo to ringana eka vavasati, ta vanhu lava nga na vulema na ta swirho swa vaaki va LGBTQIA+. Hi yimela vumunhu bya hina lebyi hi avelanaka byona, kungari ku pona ka lava nga ni matimba swinene.
Hikokwalaho, madyambu lawa, a hi vulavuleni hi rixaka leri hi ri lavaka, naswona a hi vulavuleni hi ntirho lowu hi faneleke ku wu endla – na ntirho lowu hi wu endlaka – ku aka rixaka rero.
Hi lava rixaka leri nga na vun’we eka ku hambana ka rona.
Eka mikarhi yo tala yo tika eka nkarhi wa hina lowu hundzeke, hi tirhe swin’we ku fikelela xikongomelo xin’we.
Hi ku tirhisana, hi tisile ku rhula na xidemokirasi etikweni ra hina.
Hi hlule mafumelo ya xihlawuhlawu, vugevenga byo lwisana na vumunhu lebyi a byi tsona vanhu timfanelo ta vona ta ximunhu, lebyi a byi va tsona misava na vutihanyisi bya vona naswona a byi lava ku va hluvula xindzhuti xa vona.
Hikwalaho ka xinakulobye, hi hlule ntungukulu lowu onhaka kutani hi aka tiko ra hina hi vuntshwa endzhaku ka ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi swiyenge swa le tlhelo.
Hi ri swin’we, hi akile mihlangano yo tiya leyi seketelaka xidemokirasi xa hina, ku sirhelela timfanelo ta hina ta nkoka na ku tlakusa vuhlayiseki bya vanhu va Afrika-Dzonga.
Hi akile swinakulobye swo tivikana exikarhi ka mfumo na mabindzu, vatirhi, vaaki na vatirhisani van’wana va vaaki ku fambisa ku kula na nhluvukiso; leswi swi yima tanihi swikombiso swa ntirhisano misaveni hinkwayo.
Vanhu va Afrika-Dzonga va ya emahlweni va tirhisana ku jamelana na mitlhontlho ya tiko ra hina na ku aka rixaka leri tirhelaka hinkwavo.
Hi ku leteriwa hi ku navela ka vanhu tanihilaha swi paluxiweke hakona eka mihlawulo ya lembe leri nga hundza, hi vumbile Mfumo wa Vun’we bya Rixaka (GNU) ku nyika mpaluxo ntolovelo wa hina wa ntirhisano.
Tanihi mavandla ya tipolitiki, hi vekile etlhelo ku hambana ka hina naswona hi pfumelelanile ku tirhisana swin’we ku pfuna vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo.
Eka vhiki leri nga hundza, hi amukerile Kungu ra Nhluvukiso wa Nkarhi wa le Xikarhi (MTDP), leri vekaka nongonoko lowu nga erivaleni na ku va na xikongomelo eka malembe ya ntlhanu lama taka.
Swiendlo leswi nga eka MTDP swi ta yisa emahlweni swirhangana swa hina swinharhu swa maqhinga ya nkoka:
Xosungula, ku fambisa ku kula loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxiwa ka mitirho;
Xavumbirhi, ku hunguta vusweti na ku tirhana na ku durha lokukulu ka ku hanya;
Xavunharhu, ku aka xiyimo lexi nga na vuswikoti, xa matikhomelonene na nhluvukiso.
Ntirho wa hina wa xihatla swinene i ku kurisa ikhonomi ya hina ku endlela leswaku hi kota ku tumbuluxa mitirho, ku hunguta vusweti na ku antswisa vutomi bya vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo.
Ku endla ntirho lowu, hi lava mfumo lowu tirhelaka vanhu.
Hi lava mfumo lowu nga na vuswikoti na vutivi, lowu seketeriwaka hi Vukorhokeri bya Mfumo bya xiphurofexinali.
Vanhu va Afrika-Dzonga va lava Mfumo lowu khomaka vanhu hinkwavo hi xindzhuti, ku titsongahata na xichavo.
Mfumo lowu nga na varhangeri lava tilulamiseleke ku tirhela vanhu va ka hina hi ku tinyiketela loku heleleke, na vatirhela mfumo lava nga na matikhomelonene, swikili na vutshila lebyi faneleke.
Ku fikelela swikongomelo leswi, hi le ku tiyiseni ka xiave xa Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo eku tholeni ka vanhu va nkoka lava va lawulaka timhaka ta Mfumo wa hina, vo tanihi Valawuri-Jenerela (tiDG), Swandla swa tiDG, Vaofisirinkulu va Vurhangekulu va mavandla lama nga ehansi ka vun’wini bya mfumo (tiSOE), swirho swa bodo na swivandla swin’wana swa le henhla.
Hi ta nghenisa xikimi xo thola lava thwaseke leswaku hi ta koka rinoko ra lava antswaka na lava tlhariheke eka vukorhokeri bya mfumo.
Mfumo lowu nga na vuswikoti wu boheka ku sungula laha vanhu va tshamaka na ku tirha kona.
Emadorobenikulu ni le madorobeni yo tala etikweni hinkwaro, magondzo a ma hlayisiwi, mphakelo wa mati ni gezi wu tala ku kavanyetiwa, thyaka a ri rhwaliwi naswona nkululo wu khuluka eswitarateni.
Hi xiphemu, leswi swi humelerile hikuva timasipala to tala ti pfumala vuswikoti bya xithekiniki na swipfuno leswi lavekaka ku fikelela swidingo swa vanhu.
Timasipala to tala a ti tlhelanga ti vekisa malinhlengeleto leyi ti yi kumaka eka vukorhokeri lebyi eka ku hlayisa switirhisiwakulu.
Kusukela lembe leri, hi ta tirha na timasipala ta hina ku simeka vukorhokeri bya vaaki lebyi lawuriwaka hi ndlela ya xiphurofexinali, lebyi hambanisiweke bya vukorhokeri bya mati na gezi ku tiyisisa leswaku ku va na vuvekisi lebyi ringaneleke na ku hlayisa.
Mitlhontlho yo tala eka timasipala yi tumbuluka eka dizayini ya sisiteme ya hina ya mfumo wa miganga.
Hikokwalaho hi ta endla miburisano yo angarhela ku tumbuluxa Papila ra Swibumabumelo swa Mfumo hi mayelana na Mfumo wa Miganga ku andlala sisiteme ya mfumo wa miganga ya ximanguvalawa na ku va leyi ringaneleke xikongomelo.
Hi ta langutisisa modele wa nyika timali eka timasipala, tanihileswi to tala ta tona ti nga riki na xisekelo xa malinhlengeleto lexi tirhaka kahle na ku va lexi yisekaka emahlweni.
Hi ta ya emahlweni hi tirha na varhangeri va ndhavuko eku tirhiseni ka minongonoko ya nhluvukiso wa miganga.
Hi ta ndlandlamuxa nseketelo wa hina eka timasipala leti lavaka mpfuneto, hi tirhisa tidyondzo ta Ntlawa wo Tirha wa eThekwini wa Phuresidente.
Hi vona nhluvuko lowukulu eThekwini, tanihileswi hi tirhisaka Modele wa Nhluvukiso wa Swifundzakulu, lowu endlaka leswaku vatekaxiave hinkwavo va nkoka eka mfumo, mabindzu, vatirhi na mihlangano leyi simekiweke emugangeni va tirhisana.
Loko hi ri karhi hi tirha ku pfuxeta Vukorhokeri bya Mfumo na ku aka vuswikoti bya Mfumo, hi ta tirhisa thekinoloji ku hundzula ndlela leyi mfumo wu tirhaka hayona.
Hi ta vekisa eka switirhisiwakulu swa mfumo swa xidijitali ku nyika vanhu va Afrika-Dzonga mfikelelo eka vukorhokeri bya mfumo nkarhi wihi na wihi, kun’wana na kun’wana hi ku tirhisa pulatifomo ya gov.za leyi simekiweke hi vuntshwa.
Eka mbilu ya ku cinca loku ku ta va ku tirhisiwa ka sisiteme ya vutitivisi ya xidijitali.
Magoza lawa ya ta hundzula vuxaka exikarhi ka vaakatiko na mfumo; na ku tumbuluxa mfumo wun’we lowu fikelelekaka eka munhu un’wana na un’wana hi ku khumba. Hi lava rixaka leri nga na ikhonomi leyi nyukaka leyi vuyerisaka hinkwavo.
Ku tumbuluxa ndzhendzeleko lowu nga na vunene wa vuvekisi, ku kula na mitirho, hi fanele ku tlakusa ku kula ka ikhonomi kuya ehenhla ka 3%.
Ku fikelela swiyimo swa le henhla swa ku kula ka ikhonomi, hi le ku endleni ka vuvekisi lebyikulu eka switirhisiwakulu swintshwa, loko hi ri karhi hi antswisa na ku hlayisa switirhisiwakulu leswi hi nga na swona.
Hi le ku tumbuluxeni ka tindlela ta vutumbuluxi ta ku nyikiwa ka timali ka switirhisiwakulu.
Hi le ku vulavurisaneni na mihlangano timali ya laha tikweni na ya matiko ya misava na vavekisi ku pfula R100 wa tibiliyoni eka ku nyikiwa ka timali ka switirhisiwakulu.
Fasitere ra tibidi ro lulamisela tiphurojeke ri simekiwile ku hatlisisa ku lungheka ka vuvekisi.
Leswi swi katsa swinawana leswi pfuxetiweke swa swinakulobye swa mfumo na leswi nga riki swa mfumo, leswi swi nga ta pfula vutivikulu na timali ta sekitara leyi nga riki ya mfumo.
Mfumo wu ta tirhisa mali yo tlula R940 wa tibiliyoni eka switirhisiwakulu eka malembe manharhu lama taka.
Leyi yi katsa R375 wa tibiliyoni eka matirhiselo ya mali hi tiSOE.
Mali leyi yi ta pfuxeta magondzo na mabuloho ya hina, yi aka madamu na tindlela ta mati, ku endla tihlaluko ta hina na timbala ta swihahampfhuka swi va swa ximanguvalawa, na ku nyika matimba eka ikhonomi ya hina.
Hi ku tirhisa Nkwama wa Switirhisiwakulu, 12 wa tiphurojeke ta timali leti pfanganisiweke leti durhaka kwalomu ka R38 wa tibiliyoni ti pasisiwile eka lembe leri nga hundza.
Leti i tiphurojeke eka mati na nkululo, vurhurhelo bya swichudeni, vutleketli, rihanyo na eneji.
Ku akiwa ka Buloho ra Mtentu ku ya emahlweni.
Buloho leri ri ta tlakuka ri va ehenhla ka nambu exikarhi ka Port Edward na Lusikisiki; naswona ri ta va buloho ro leha kutlula hinkwawo eAfrika.
Damu ra Polihlali ri ta phamela 490 wa timiliyoni ta tikhubikimitara ta mati hi lembe kusuka eLesotho Highlands kuya eka Sisiteme ya Nambu wa Vaal, ku tiyisisa mphakelo wa mati eka swifundzakulu swo hlaya eka malembe lama taka.
Hi ku tirha na vatirhisani va matiko ya misava, hi le ku pfuxeteni ka tihlaluko letitsongo na ku pfula swivandlanene swa ikhonomi eka miganga ya le ribuweni.
Hi ya hi susa swirhalanganyi swa ku kula ko tivikana na ko hatlisa.
Mipfuxeto ya ikhonomi lowu hi nga eku simekeni hi ku tirhisa Operation Vulindlela yi tumbuluxile ku titwa lokuntshwa ka navelo na ntshembo eka ikhonomi ya hina.
Hi khatsile ndzima eku akeni hi vuntshwa na ku vumba hi vuntshwa tiindhasitiri ta hina ta tinetiweke to hlayanyana.
Hi le ku voneni ka mivuyelo leyinene eka ku antswisiwa ka matirhelo ya tiindhasitiri ta hina ta tinetiweke xikan’we na swivandlanene swa vuvekisi leswi pfulekaka na ku tekiwa hi vavekisi, leswi vangaka ku tumbuluxiwa ka mitirho
Hi ku tirhisana na van’wamabindzu, vatirhi na vatirhisani van’wana va lava nga na xikongomelo xin’we sweswi hi boheka ku heta ntirho lowu.
Eka lembe leri taka, hi ta sungula gandlati ra vumbirhi ra mpfuxeto ku humesa ku kula loku hatlisaka swinene na loku katsaka hinkwavo.
Nkongomiso wa hina wa xihatla i ku endla leswaku Eskom, Transnet na tiSOE tin’wana leti nga ta nkoka eka ikhonomi ya hina ti tirha hi ndlela ya le henhla.
Hi le ku vekeni ka mavandla eka swiyimo swintshwa ku nyika switirhisiwakulu swa xiyimo xa misava loko hi ri karhi hi endla leswaku ku va na mphikizano eka matirhelo, hambi eka vuhumelerisi bya gezi, switimela swo rhwala nhundzu kumbe switichi swa le tihlalukweni.
Hi ya emahlweni na mpfuxeto wa masungulo wa tiSOE ta hina ku tiyisisa leswaku ti nga hetisisa hi ndlela leyi tirhaka kahle swilerisoximfumo swa tona swa vanhu na ikhonomi. Leswi swi katsa ntirho lowu nga eku endliweni ku veka modele wuntshwa ku tiyisisa mafumelo na ku angamela mavandla ya mfumo.
Hi ta tiyisisa vun’wini bya mfumo bya switirhisiwakulu swa maqhinga ku vuyerisa vaaki loko hi ri karhi hi kuma tindlela ta vutumbuluxi to koka rinoko ra vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo ku antswisa vukorhokeri na ku tiyisisa leswaku malinhlengeleto ya mfumo yi nga kongomisiwa eka mphakelo wa vukorhokeri bya mfumo.
Hi le ku simekeni ka Yuniti ya Mpfuxeto wa tiSOE leyi tinyiketeleke ku hlanganisa ntirho lowu.
Magoza lawa hi ma tirhiseke hi ku tirhisa Pulani ya Matirhelo ya Eneji ya hungutile ntikiso na mavuyelelelo ya mphakelo wa gezi hi ku siyerisana, hi masiku yo tlula 300 ku ri hava mphakelo wa gezi hi ku siyerisana kusukela hi Nyenyakulu 2024.
Loko ku vuya ka mphakelo wa gezi hi ku siyerisana eka masiku mambirhi vhiki leri nga hundza a ku ri xitsundzuxo xa leswaku mphakelo wa hina wa eneji wa ha ri na ntshikelelo, hi tshama hi ri eka ndlela leyinene.
Sweswi hi fanele ku veka nxungeto wa mphakelo wa gezi hi ku siyerisana endzhaku ka hina kan’we swi helela kwalaho hi ku hetisisa mpfuxeto wa sisiteme ya hina ya eneji ku tiyisisa vuhlayiseki bya eneji bya nkarhi wo leha.
Nawu wo Cinca wa Swinawana swa Gezi, lowu sunguleke ku tirha hi siku ra1 Sunguti, wu fungha masungulo ya nguva yintshwa.
Lembe leri, hi ta veka tibuloko to aka ta makete wa gezi lowu phikizanaka.
Hi ku famba ka nkarhi, leswi swi ta pfumelela mavandla to tala ya vuhumelerisi bya gezi ku humelela no phikizana.
Hi ta hlengeleta vuvekisi bya sekitara leyi nga riki ya mfumo eka netiweke ya hina ya vuhundzisi ku khomanisa eneji yo tala leyi pfuxetiwaka eka giridi.
Loko hi ri karhi hi pfuxeta sisiteme ya hina ya eneji, hi ya emahlweni hi aka swinakulobye swa matikonyingi leswi humelelaka eka matshalatshala ya misava hinkwayo ku yimisa nkucetelo lowu onhaka wa ku cinca ka tlilayimete.
Ncinco wa hina wa Eneji Leyinene wu le ku kumeni ka matimba.
Kutlula 13 wa tibiliyoni ta tidolara ta US ti tibohiwile hi vaaki va matiko ya misava naswona xumakulu lexi nga riki xa mpfumo xa nkoka xi le ku vekisiweni laha tikweni.
Hi tiyimiserile ku fikelela ku vutiboheleri bya hina bya ku hunguta khaboni naswona hi ta endla tano hi rivilo na xikalo lexi tiko ra hina ri nga xi kotaka.
Hi le ku pfuxeteni ka titheminali ta hina ta le tihlalukweni na tindlela ta swiporo hi ku tirhisa Kungu ra Vutleketli bya Nhundzu, ku ri karhi ku tirhisiwa xumakulu lexi nga riki xa mfumo ku ti vuyisela eka mipimo ya xiyimo xa misava.
Matirhelo ya Transnet ya tshamisekile naswona ya antswisiwa hi ndlela leyi yaka emahlweni.
Hi humesile Xitatimente xa Tinetiweke hi N’wendzamhala 2024 lexi, rosungula, xi nga ta endla leswaku vafambisi va switimela lava nga riki va mfumo va kota ku fikelela sisiteme ya switimela swa nhundzu
Mfikelelo lowu pfulekeke eka netiweke ya swiporo wu ta pfumelela tikhamphani leti tirhisaka switimela ku engetela vholomu ya nhundzu leyi fambisiwaka hi swiporo, loko switirhisiwakulu swa hina swa netiweke swi tshama swi ri swa mfumo.
Leswi swi ta tiyisisa leswaku swicelwa swa Afrika-Dzonga, mimovha na swihumelerisiwa swa vurimi swi fikelela timakete ta matiko ya misava, ku sirheleriwa mitirho na ku kuma malinhlengeleto leyi dingiwaka swinene eka nkwama ya hina.
Tikhireyini tintshwa na switirhisiwa swin’wana swa le tihlalukweni swi le ku tirhisiweni ku hatlisisa ku layicha na ku chichiwa ka nhundzu na ku hunguta mikarhi yo rindzela swikepe etihlalukweni ta hina.
Loko hi ri karhi hi ya emahlweni na ajenda ya mpfuxeto, xirhangana xa xihatla i ku tiyisisa mphakelo wa mati lowu sirhelelekeke na ku tshembeka etikweni hinkwaro.
Vanhu vo tala eka madorobakulu ya hina, emadorobeni na le migangeni va langutana na ku pfumaleka ka mati hi xitalo hikwalaho ka switirhisiwakulu swa mati leswi tsandzekaka.
A swi koteki ku hanya handle ka mati naswona a swi koteki leswaku ikhonomi yi kula handle ka mati.
Hikokwalaho hi teka nxaxamelo wa magoza yo tiyimisela ku lulamisa xiphiqo xa mati, ku endlela leswaku vanhu va ka hina va kota ku kuma mati laha va tshamaka kona, hambi ku ri emadorobeni kumbe etindhawini ta le makaya.
Hi vekisa ngopfu eka ku ndlandlamuxa swipfuno swa hina swa mati. Loko hi ya etindhawini to tala, hi kuma leswaku vadyuhari va vilela hi ku pfumaleka ka mati. Va hi byela hi ndlela leyi mati ma kayivelaka ha yona etindhawini ta ka vona. Va kombela mfumo leswaku wu va tisela mati. Ina, hi ta swi endla hinkwaswo sweswo. Tivani leswaku mati ma ta fika laha mi tshamaka kona. Mi ta ma kuma.
Kufikela sweswi, Nkwama wa Switirhisiwaku wu kumile R23 wa tibiliyoni eka tiphurojeke ta nkombo letikulu ta switirhisiwakulu swa mati.
Hi herisile ku hlwela eka tiphurojeke letikulu ta switirhisiwakulu swa mati ku fana na Xiyimo xa 2 xa Phurojeke ya Mati ya Lesotho Highlands na Damu ra uMkhomazi.
Ntirho wu le ku endliweni ku lulamisela ku akiwa ka Damu ra Ntabelanga eNambyeni wa uMzimvubu ku phakela mati yo engetela ku tirhisiwa emindyangwini na ku cheleta eKapa-Vuxa.
Eka lembe leri taka, hi ta hetisa ku simekiwa ka Ejensi ya Switirhisiwakulu swa Mati ya Rixaka ku pfula vuvekisi lebyikulu swinene eka tiphurojeke ta mati.
Hi ku tirhisa Nawumbisi wo Cinc wa Vukorhokeri bya Mati, hi ta sungula ku tirhisa sisiteme ya tilayisense eka vaphakeri va vukorhokeri va mati na ku susa tilayisense laha vaphakeri va nga fikeleriki mipimo swa mati yo nwa ya risima.
Tanihi xiphemu xa ajenda ya hina ya mpfuxeto, hi ta ya emahlweni hi ndlandlamuxa sisiteme ya hina ya tivhisa ku olovisela vanhu lava nga na swikili ku vekisa etikweni ra hina na ku kurisa vupfhumba.
Lembe leri, hi ta simeka Sisiteme ya Mpfumelelo wa Maendzo ya Xielekitironiki ku endlela leswaku ku va na phurosese yo endla swikombelo swa tivhisa ya xidijitali hi ku hetiseka, leyi sirhelelekeke.
Sisiteme leyi yi ta tirhisa AI na vutiendli ku hunguta vuanami byi vukungundzwana na ku kotisa mikarhi yo heta ntirho yo hatlisa yo cinca eka tivhisa ta vapfhumba.
Hi hetisile kutlula 90% wa swikombelo swa tivhisa leswi saleke endzhaku swa kutlula 300 000.
Ku cinca loku ku rhumela hungu ro tiya ra leswaku Afrika-Dzonga yi pfulekele mabindzu na vupfhumba.
Hi lava rixaka leri eka rona ku humelela na xivandlanene swi avelaniwaka hi hinkwavo.
Eka malembexikhume ikhonomi ya hina yi khomeletiwile hi ku nga katsiwi ka vunyingi lebyikulu bya vanhu va Afrika-Dzonga.
Vantima va Afrika-Dzonga a va tsoniwile misava, rifuwo, vutshila na swivandlanene.
Ikhonomi ya hina a yi sikisiwile hi vuswikoti bya vanhu va yona, naswona hi yona mhaka leyi hi faneleke ku hundzula ikhonomi ya hina na ku yi endla yi katsa hinkwavo.
Hi yona mhaka leyi nkongomo wa hina wu nga eka ku nyika matimba eka vantima, vavasati na vanhu lava nga na vutsoniwa hikuva a va katsiwangi hi vomu ku tlanga xiave xa nkoka eka ikhonomi ya tiko ra vona.
Hi ta simeka nkwama wa ku cinca lowu nga na nkoka wa R20 wa tibiliyoni hi lembe eka malembe ya ntlhanu lama taka, ku seketela mabindzu lama vini va wona ku nga vantima na mabindzu lamatsongo.
Hi ta hatlisisa swinawana swa Nawu wa Maxavelo ya Tinhundzu na Vukorhokeri wa Mfumo ku tiyisisa leswaku mabindzu lama nga ya vavasati, vantshwa na vanhu lava nga na vutsoniwa ya kuma swivandlanene swo ringana eka tikontiraka ta mfumo.
Hi ta ya emahlweni hi nyika vuleteri eka van’wamabindzu va vavasati ku va kota ku phikizana hi tithendara ta mfumo.
Hi Hukuri lembe leri nga hundza, hi simekile Nongonoko wa Vutsoniwa bya Nkwama wa Swikili wa Rixaka.
Eka xiyimo xa yona xo sungula, pfhumba lero cinca ri ta nyika matimba eka vanhu vo tlula 10 000 lava nga na vutsoniwa hi ku tirhisa minongonoko ya ndzetelo leyi lulamisiweke, swimalana na switirho swo hlawuleka.
Xiphemu lexi xa ntirho lowu hi bohekaka ku wu endla tanihi mabindzu, mfumo, vatirhi na vaaki lava nga na ku tsakela kun’we ku endlela leswaku vanhu lava nga na vutsoniwa va kota ku tlanga xiphemu xa nkoka eka ikhonomi ya tiko ra hina.
Hi ku tirhisa minongonoko leyi, a ho lulamisa ntsena xihoxo lexikulu xa matimu, hi tshunxa vuswikoti bya ikhonomi ya hina eka ku kula loku yisekaka emahlweni. Hi lava rixaka leri ku nga na ntirho wa hinkwavo, laha munhu un’wana na un’wana a nga kumaka vutihanyisi lebyi xiximekaka no lemuka vuswikoti bya yena.
Laha timfanelo ta vatirhi ti sirheleriweke na swiyimo swa matirhelo swi antswisiweke, laha vavasati na vavanuna va kumaka muholo wo ringana eka ntirho wa nkoka wo ringana.
Hi dinga ku tiyisisa leswaku ku kula ku tumbuluxa mitirho eka hinkwavo, ngopfungopfu eka vantshwa.
Ku humelela ka Xihlohloteri xa Mitirho xa Phuresidente swi kombisa hilaha minongonoko ya mitirho ya mfumo yi nga tumbuluxaka ntirho lowu tivikanaka lowu humesaka mbuyelo wo anama na ku hoxa xandla eka mitirho leyi yisekaka emahlweni.
Xihlohloteri xa mitirho xi tumbuluxile kwalomu ka 2.2 wa timiliyoni ta swivandlanene swa mitirho na vutihanyisi hi ku tirhisa timodele ta vutumbuluxi leti nyikaka ntirho wa risima ra le henhla eka vatekaxiave.
Nkwama wa Mitirho wa Vaaki wu tumbuluxile kutlula 80 000 wa mitirho lembe leri.
Yi seketerile ku tlula 12 000 wa vatekaxiave ku nghenela migingiriko ya vun’wamabindzu.
Eka lembe leri nga hundza, vantshwa va kumile 235 000 wa swivandlanene swa mitirho hi ku tirhisa Netiweke ya Malawulelo ya Tindlela ta Rixaka, leyi seketeriwaka hi pulatifomo ya SAYouth.mobi.
Sweswi hi dinga ku aka ehenhla ka minongonoko leya vutumbuluxi ku tumbuluxa mitirho ya vantshwa hi xikalo lexikulu swinene.
Ku tumbuluxa mitirho, hi boheka ku tirhisa matimba ya hina lama fanaka ma ri woxe na vuswikoti bya hina lebyi nga humelerisiwangiki ku aka tiindhasitiri ta nkarhi lowu taka – vumaki bya rihlaza, eneji leyi pfuxetiwaka, mimovha ya gezi na ikhonomi ya xidijitali.
Lembe leri, hi ta hetisisa pholisi ya tiindhasitiri ta ximanguvalawa na ku va leyi katsakanyaka leyi yi fambisaka ku kula ka ikhonomi.
Hi ta fikelela xikongomelo lexi hi ku kongomisa eka swivandlanene eka ku endliwa ka swa laha kaya, ku hambanisa, ku hundzuluxela eka xidijitali na ku hungutiwa ka khaboni.
Hi le ku tirheleni ka ku tirhisiwa ko hetiseka ka Ndhawu ya Mabindzu ya Nkaswipimelo ya Tikokulu ra Afrika, leyi nga ta hirimuxa swirhalanganyi swa mabindzu eka tikokulu ra hina.
Tanihi ikhonomi leyi nga na tiindhasitiri to kutlula hinkwato eAfrika, hi tiveka ku va hi ri exikarhi ka makete lowu wuntshwa na lowu kulaka.
Hi tirhisa dyambu na moya ku endla tiko ra hina ri va murhangeri eka eneji leyi pfuxetiwaka na vumaki bya rihlaza.
Hi ndzalo ya eneji ya rihlaza, yo chipa, hi nga humelerisa swikumiwa leswi phikizanaka kun’wana na kun’wana emisaveni na ku tumbuluxa madzana ya magidi ya mitirho leyintshwa eka endlelo.
Hi le ku endleni ka ntirhiso lowu yisekaka emahlweni ka ndzalo yo fuwa ya misava ya Afrika-Dzonga.
Hi ku seketela van’wamapurasi va hina, ku antswisa netiweke ya hina ya vutleketli na mikhulukelano ya mphakelo wa nhundzu na vukorhokeri wa le tindhawini ta le makaya, na ku pfula timakete letintshwa to rhumela ematikweni mambe ta swikumiwa, hi nga ndlandlamuxa hi ndlela yo tivikana sekitara ya hina ya vurimi.
Hi lava leswaku Afrika-Dzonga yi va yi rhangela eka vuhumelerisi bya mabindzu bya hempe na mbangi.
Hi hefemulela vutomi byintshwa eka indhasitiri ya vucelamigodi, leyi tshamaka yi ri yin’wana ya tindzhaka ta hina ta nkoka swinene.
Hi le ndleleni yo tirhisa sisiteme ya vucelamigodi yintshwa, ya ximanguvalawa na ku va ya nkavuciva lembe leri, leyi nga ta pfula vuvekisi eka mbalango na vuhumelerisi.
Hi ta veka pholisi leyi pfunaka na rimba ro lawula eka swicelwa swa nkoka.
Hi ku antswisa swicelwa leswi laha Afrika-Dzonga, hi nga tirhisa rifuwo leri nga tolovelekangiki leri nga ehansi ka misava ya hina ku vuyerisa vanhu va ka hina.
Lexi nga xa nkoka swinene kutlula rifuwo ra hina ra ntumbuluko i ku hambana, matimba na talenta swa vanhu va Afrika-Dzonga.
Sekitara ya vukorhokeri sweswi i xiphemu lexikulu xa ikhonomi ya hina, yi nava kusuka eka vukorhokeri bya swa timali ku ya eka vuxavisi, malwandla, vupfhumba na indhasitiri ya vutumbuluxi leyi hluvukaka.
Sekitara ya vupfhumba yi kula hi ku hatlisa, laha kwalomu ka kaye wa timiliyoni ta vapfhumba va endzeleke tiko ra hina lembe leri nga hundza.
Hi ta kurisa vupfhumba hi ku tirhisa mipfuxeto ya hina ya tivhisa, hi ku engetela nhlayo ya swihahampfhuka ku ya eka tindhawu ta nkoka, na ku maketa Afrika-Dzonga tanihi tiko lerinene emisaveni ku ri endzela.
Hi tlhele hi vona ku kula lokukulu eka vukorhokeri bya xidijitali na manyikelo ya tikontiraka ta mabindzu, leswi nga tumbuluxa mitirho eka vantshwa.
Ku seketela ku kula loku, hi le vekiseni eka nhluvukiso wa swikili eka tiindhasitiri ta nkarhi lowu taka.
Nkwama wo Nyika Matimba eka Mitirho wu sungurile modele wuntshwa lowu hlanganisaka ku nyikiwa ka mali ya swikili leswi lavekaka na ku vekiwa eka xivandla xa ntirho loku humelelaka na ku thoriwa ka vantshwa.
Hi le ku ndlandlamuxeni ka nseketelo wa hina eka mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi na le ka ikhonomi leyi nga riki ya ximfumo, leyi kondletelaka timiliyoni ta mitirho na vutihanyisi etikweni ra hina hinkwaro.
Leswi swi katsa ku olovisa mali eka mabindzu lamatsongo, ku pfula xumakulu xa miringeto eka mabindzu lama sungulaka lama kulaka swinene, na ku tumbuluxa mbangu wo lawula lowu wu endlaka leswaku ku va na mabindzu lama nga riki ya ximfumo ematshanweni yo ma sivela.
Ku aka ikhonomi ya vutumbuluxi, Ndzawulo ya Sayense, Thekinoloji na Vutumbuluxi yi ta simeka Nkwama wa Vutumbuluxi ku nyika xumakulu xa miringeto eka mabindzu lama sunguriwaka ya thekinoloji lama humaka eka mihlangano ya hina ya dyondzo ya le henhla.
Hi kombela mabindzu ku tirhisa pulatifomo ya SA Youth.mobi, leyi nga na kwalomu ka 4.5 wa timiliyoni ta vantshwa lava tsarisiweke, eka ku thoriwa ka vona.
Hi kombela mabindzu ku seketela Vukorhokeri bya Mitirho ya Vantshwa na ku ndlandlamuxa swivandlanene swa ntokoto wa le ntirhweni eka lembe leri taka.
Hi lava rixaka leri ku nga riki na munhu loyi a dlayaka ndlala.
Ku ringana malembe ya 30, kusukela ekusunguleni ka xidemokirasi, hi tirhisanile ku hunguta vusweti.
Namuntlha, hi tirhisa kwalomu ka 60% wa mpimanyeto wa hina wa rixaka eka miholo ya vaaki, rihanyo, dyondzo, nsirhelelo wa vanhu, nhluvukiso wa miganga na minongonoko ya mitirho ya mfumo.
Ku tlula 28 wa timiliyoni ya vanhu lava nga tirhiki na lava nga sirhelelekangiki va kuma timalimpfuneto ta vanhu.
Kutlula 10.5 wa timiliyoni ta vadyondzi va ya eswikolweni swa mfumo laha va nga bohekiki ku hakela mali.
Lembe leri nga hundza, kutlula 900 000 wa swichudeni leswi humaka eka mindyangu ya lava nga swela na ya vatirhi swi kumile mali yo dyondza etiyunivhesiti na le tikholichi.
Hi ku tirhisa minongonoko leyi, hi le ku hunguteni ka switandzhaku swo biha swinene swa vusweti.
Hi le ku nyikeni ka tindlela leti vanhu va Afrika-Dzonga va nga tlakukaka hatona ehenhla ka vusweti lebyi nga hundziseriwa kusuka eka rixaka rin’wana kuya eka rin’wana.
Kambe hi fanele hi endla swo tala swinene loko hi lava ku herisa vusweti.
Hi boheka ku endla swo tala ku tiyisisa leswaku vavasati ngopfungopfu, a va ha langutani na ku kayakaya loku nga riki na ntshembo ku phamela na ku ambexa vana va vona.
Hambileswi mfumo wu ri karhi wu vekisa mali yo tala leswaku wu seketela vanhu lava nga swela na lava nga tirhiki, minongonoko leyi yi hambanile naswona mikarhi yin’wana swa tika ku yi fikelela.
Hikwalaho hi le ku akeni ka sisiteme leyi pfanganisiweke ya nseketelo eka vanhu lava nga swela na lava nga tirhiki.
Hi le ku tiyisiseni ka minongonoko leyi nga kona kusuka eka nseketelo wo lava mitirho ku ya eka mitirho ya mfumo na ku tiyisisa leswaku swin’we, yi nyika vanhu tindlela to huma evuswetini.
Ematshan’wini yo langutela leswaku lava dingaka ku ya eka tiejensi to hlayanyana ta mfumo hi ku hambana, muakatiko u fanele ku kota ku ya endhawini yin’we ku ya kuma nseketelo hinkwawo lowu a wu dingaka.
Ku sirhelela ku vuyeriwa loku hi ku endleke kusukela hi 1994 eku yiseni emahlweni timfanelo ta vana, kungari khale hi ta amukela Qhinga ra Rixaka ro Hatlisisa Goza ra Vana, leri kongomisaka eka 10 ra swirhangana swa nkoka ku katsa na ku hungutiwa ka vusweti, nsirhelelo wa vana na ku ololoxiwa ka nsiko.
Malimpfuneto wa Mphalalo wa Vanhu wa Ntshikelelo yi tanihi endlelo ra nkoka ro hunguta vusweti lebyikulu.
Hi ta tirhisa malimpfuneto leyi tanihi xisekelo xo sungula ku tirhisa xivumbeko lexi yisekaka emahlweni xa nseketelo wa malinghena eka vanhu lava nga tirhiki.
Exikarhi ka matshalatshala ya hina ku herisa vusweti na ku hluvukisa ikhonomi ya hina i ku nyika dyondzo ya risima, leyi xiximekaka, eka muntshwa un’wana na un’wana wa Afrika-Dzonga.
Hi tinyungubyisa swinene hi ku humelela ka Tlilasi ya Matiriki ya 2024, leyi yi fikeleleke mpimo wa le henhlahenhla wa ku pasa eka matimu ya tiko ra hina.
Makhumenhungunkombo wa tiphesente ta vadyondzi lava nga tsala swikambelo swa vona swa matiriki va pasile
I rosungula ematin’wini ya tiko ra hina, kwalomu ka hafu ya vadyondzi lava va fikelerile mapaselo ya Bachelara.
A ku na nchumu lowu nga hungutaka ku tinyungubyisa ka hina eka ntirho wa matimba vadyondzi lava na nseketelo lowu tiyeke wa vadyondzisi va vona, vatswari na vaakandhawu hi ku angarhela.
Nkongomo wa hina wa xihatla i ku ndlandlamuxa mfikelelo wa nhluvukiso wa tindzumulo (ECD) eka n’wana un’wana na un’wana.
Leswi swi ta fikeleriwa hi ku tsarisa na ku endla ti va ta ximfumo tisenthara ta ECD leti nga kona na ku tiyisisa leswaku ti na switirhisiwa, vuleteri na timatheriyali leswi ti swi dingaka ku nyika ku dyondza ka le masungulweni ka risima.
Hi ta kongomisa eka ku tiyisisa leswaku n’wana un’wana na un’wana u kota ku hlaya ku kuma nhlamuselo eka Xiyimo xa Masungulo ku va lulamisela ku humelela eka malembe lama nga ta landzela.
Ku fikelela leswi, hi le ku tirhisa dyondzo ya tindzimi timbirhi leyi simekiweke eka ririmi ra manana ku antswisa mivuyelo ya litheresi na nyumeresi na ku hangalasa tipulani ta tidyondzotsongo, tibuku to hlaya na miphalalo yin’wana leyi tikombeke yi tirha.
Xikimi xa Tibasari xa Funza Lushaka xi ta ya emahlweni xi rhangisa swichudeni leswi lavaka ku hlongorisa ntirhovutomi wa vudyondzisi eka Xiyimo xa Masungulo.
Lembe leri nga hundza, hi sayinile Nawu wo Cinca wa Milawu ya Dyondzo ya Masungulo, lowu nga wa nkoka swinene eka ku tiyisisa leswaku dyondzo ya fikeleleka no katsa vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga.
Lembe leri, Holobye wa Dyondzo ya Masungulo u ta sungula ku tirhisa pholisi ya rixaka, mitolovelo na mipimo na milawu ku nyika matimba eka vatirhisani hinkwavo eka dyondzo ya masungulo ku seketela ku tirhisiwa ka Nawu lowu.
Ku tiyisisa leswaku ikhonomi yi na swikili leswi yi swi dingaka, hi le ku engeteleni ka vuhumelerisi bya vatirhi va mavoko hi ku tirhisa tikholichi ta Dyondzo na Vuleteri bya Xithekiniki na Mitirho ya Mavoko.
Lexi i xiphemu xa ku cinca loku hi ku endlaka ku ya eka dyondzo na nhluvukiso wa swikili leswi hlanganisaka dyondzo ya ximfumo na vuleteri bya ntirho.
Hi ku tirhisa timodele leti tikombiseke ti humelerile swinene ematikweni man’wana, hi kombela sekitara ya leyi nga riki ya mfumo ku nyika vantshwa swivandlanene swo dyondza hi ntokoto loko va ri karhi va endla tidyondzo ta vona. Hi tirhisa Xiyimo xa 1 xa Modele wo Nyikiwa ka Mali ka Swichudeni wo Katsakanya eka Dyondzo ya le Henhla ku lulamisa swidingo swa "va le xikarhi lava kayivelaka".
Leswi swi ta seketela kwalomu ka 10 000 wa swichudeni eka lembe ro sungula.
Hi lava rixaka leri eka rona ku nga na nhlayiso wa rihanyo wa risima eka hinkwavo.
Lembe leri, hi ta ya emahlweni na ntirho wo lulamisela ku simekiwa ka Ndzindzakhombo wa Rihanyo wa Rixaka (NHI).
Leswi swi katsa ku tumbuluxa xiyimo xo sungula xa rhekodo yin’we ya rihanyo ya xielekitironiki, ntirho wo lulamisela ku simeka Tikomiti ta Vutsundzuxi bya Vaholobye hi mayelana na thekinoloji ya rihanyo na mivuyelo ya nhlayiso wa rihanyo, na rimba ra mpfumelelo eka vaphakeri va vukorhokeri bya rihanyo.
NHI yi ta hunguta nkandzingano eka nhlayiso wa rihanyo hi ku tiyisisa leswaku un’wana na un’wana u kuma vutshunguri lebyi faneleke.
NHI yi ta ponisa vutomi byo tala hi ku nyika phakeji ya vukorhokeri lebyi katsaka, tanihi xikombiso, nhlayiso wa vamanana na vana lava ha ku velekiwaka na vukorhokeri eka vanhu lava hanyaka na HIV na AIDS, rifuva (TB) na lava nga na mavabyi lama nga tluleriki ku fana na mavabyi ya mbilu, mfukuzani na vuvabyi bya chukela.
Nchumu wa nkoka xirhangana xa hina xa xihatla swinene i ku tiyisisa sisiteme ya rihanyo na ku antswisa risima ra nhlayiso.
Xiphemu xa nkoka xa leswi i ku endliwa ka ximanguvalawa, ku antswisiwa na ku hlayisiwa ka miako ya rihanyo leyi nga kona na ku akiwa ka swibedhlele swintshwa na titliliniki tintshwa.
Swibedhlele swo hlayanyana swi le ku akiweni kumbe swi le ku pfuxetiweni. Leswi swi katsa xibedlhele xa Limpopo Central na Xibedhlele xa Xifundzatsongo xa Siloam eLimpopo, Xibedhlele xa Xifundzakulu xa Dihlabeng eFree State, Xibedhlele xa Xifundzatsongo xa Bambisana na Xibedhlele xa Xifundzatsongo xa Zithulele eKapa-Vuxa, na Xibedhlele xa Miehleketo xa Bophelong eN’walungu-Vupeladyambu.
Tiphurojeke tin’wana ti le ka swiyimo swo hambanahambana swa dizayini na nhluvukiso. Leswi swi katsa ku siviwa ka swibedlhele swa le xikarhi swinharhu swa khale leswi nga kona, swibedlhele swinharhu swintshwa swa le xikarhi, ntlhanu wa swibedlhele swa swifundzatsongo swintshwa, ntlhanu wa tisenthara ta rihanyo ta vaaki na xibedlhele xintshwa xa vutshunguri bya miehleketo.
Ku antswisa ntokoto wa vavabyi, hi veka ntshikelelo lowukulu eka ku hunguta mikarhi yo rindzela, ku basa na maehleketelelo ya vatirhi eka miako ya rihanyo ra vaaki.
Hi khutaziwa hi ndzima leyikulu leyi tiko ri yi khatseke eku heriseni ka HIV na AIDS tanihi nxungeto wa rihanyo ra vaaki.
Ekuheleni ka Nyenyakulu 2024, 96% wa vanhu lava hanyaka na HIV a va tiva xiyimo xa vona, 79% wa lava a va ri eka vutshunguri bya antirhetirovhayirali naswona 94% wa lava a va ri eka vutshunguri a va nga tshikileriwile hi xitsongwatsongwana.
Ku tiyisisa leswaku hi fikelela mpakani ya hina ya 95-95-95, lembe leri hi ta sungula pfhumba lerikulu ro lava vanhu vo engetela va 1.1 wa timiliyoni lava nga riki eka vutshunguri.
Hi vilerisiwa hi nkhumbo lowu nga vaka kona wa xiboho lexi tekiweke hi mfumo wa United States ku yimisa nkarhinyana yin’wana ya timali ta wona eka minongonoko ya HIV na TB ematikweni ya Afrika ku ringana masiku ya 90. Mali leyi yi endla kwalomu ka 17% wa matirhiselo ya mali ya tiko ra hina ya HIV. Hi kotile ku nyika mali kusuka eka nkwama wa hina eka minongonoko ya hina ya HIV na TB eka malembe lawa ya hundzeke. Hi le ku languteni ka miphalalo yo hambanahambana ku lulamisa swidingo swa xihatla na ku tiyisisa ku ya emahlweni ka vukorhokeri bya nkoka.
Ku lwisana na ku pfumaleka ka ndzingano, hi dinga ku tlhantlha mapulanelo ya tindhawu bya xihlawuhlawu, lama nga na swivati eka madorobakulu ya hina na ku sindzisa vanhu vo tala ku tshama ekule na tindhawu ta ntirho na xivandlanene.
Hi phakerile timiliyoni ta swivandlanene swa tindlu kusukela hi 1994, hi nyika vuhlayiseki na xindzhuti eka mindyangu leyi pfumalaka, hambiswiritano mukhuva wo aka nhluvukiso wa tindlu emakumu ka tisenthara ta madoroba wu hlanganyetile nkandzingano na ku hangalaka ka madoroba.
Ku ya emahlweni, hi ta aka tindlu to tala eka tisenthara ta madorobakulu ya hina na le kusuhi na swivandlanene swa mitirho na mabindzu.
Hi le ku dizayineni hi vuntshwa malimpfuneto ya hina ya tindlu na ku kongomisa mali yo tala eka minongonoko leyi endlaka leswaku vanhu va kota ku xava kumbe ku hirha yindlu eka ndhawu leyi va yi hlawulaka.
Hi ta humesa miako ya Mfumo leyi tirhisiwaka hi mpimo wa le hansi swinene eka nhluvukiso wa tindlu to fikeleleka.
Hi tirhisana na swifundzakulu na madorobakulu ku vuyisa miako leyi nga tlhakisiwa eka tisenthara ta madorobakulu na ku yi kongomisa vuntshwa leswaku yi tirhisiwa hi vaaki.
Hi ta nyika 300 000 wa switandi leswi nga na vukorhokeri eka vavuyeriwa lava faneleke ku endla leswaku ku va na nhluvukiso wa tindlu eka miganga leyi khomanisiweke, leyi kunguhatiweke kahle, swin’we na tindlelakulu ta nhluvukiso.
Hi ta tirha hi heta leswi saleke endzhaku swa mapapila ya vun’wini bya tindlu leti pfuniwaka hi timali, hi hundzula makaya ma va rifuwo ra miti.
Hi ta kambisisa swinawana swa ntirhiso wa misava, swa ku aka na swin’wana ku endlela leswaku ku va na nhluvukiso wa miako ya ndhurho wa le hansi, ku katsa na tindlu ta le ndzhaku.
Leswi swi yimela ku ehleketa nakambe ka masungulo ka hilaha mfumo wu phakelaka tindlu hakona hi xikalo xo ringanela loko wu ri karhi wu hundzula madoroba ya hina ku va tinjhini ta ku kula na xivandlanene.
Eku endleni ka leswaku madorobakulu ya hina ya tirhela vaaki va wona, hi ta vuyisela tindlela na switichi swa switimela swa vakhandziyi leswi saleke eka vukorhokeri lebyi hetisekeke. Kutlula 80% ta tindlela ta swiporo swa vakhandziyi ti tlheriseriwe entirhweni.
Ejensi ya Switimela swa Vakhandziyi ya Afrika-Dzonga (PRASA) yi sungule ku tirhisa kutlula 200 wa switimela leswi humelerisiwaka laha tikweni, swa ximanguvalawa, eka netiweke ya yona ku nyika xihlawuriwa xa ndhurho wa le hansi eka vutleketli bya mani na mani.
Eka malembe ya ntlhanu lama taka, hi ta vuyisela sisiteme ya magandlati yo kombisa ya PRASA ku endlela leswaku hi kota ku endla switimela swa hina hinkwaswo leswintshwa swi tirha naswona vafambi va nga tshembisiwa leswaku va nga fika entirhweni hi ku hlayiseka, hi ku fikelelaka ka tihakelo na hi nkarhi.
Hi lava tiko leri eka rona un’wana ni un’wana a hlayisekeke.
Maphorisa ya ya emahlweni ya tirhisana na tiejensi tin’wana to sindzisa nawu ku herisa mitlawa ya vugevenga leyi lulamisiweke na ku hunguta na vugevenga bya timali na bya madzolonga.
Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga byi vumbile xinakulobye na timasipala ta madorobakulu naswona byi tirhisa na miganga ku lwisana na vugevenga eka swifundzakulu leswi rhangaka emahlweni laha vugevenga byi nga ehenhla ngopfu.
Hi le ku tiyisiseni ka Operation Shanela, leyi nga humelela eka ku khoma vaehleketeleriwa, ku kuma swibamu na ku tekela mimovha leyi yiviweke.
Hi boheka ku lwisana na ndzhukano wa madzolonga ya swibamu lama karhataka vaaki va hina ku ringana makume ya malembe.
Ndzi komberile Holobye na Khomixinara wa Maphorisa wa Rixaka ku rhangisa emahlweni ku hunguta vugevenga na madzolonga leswi fambelanaka na swibamu, leswi swi katsa ku sivela ku hambukisiwa ka swibamu kuya eka makete lowu nga riki enawini na ku vuyisa swibamu leswi nga riki enawini leswi tirhisiwaka.
Ha swi tiva eka vumbhoni bya matiko ya misava na ntokoto wa hina vini leswaku leyi i ndlela leyi tirhaka swinene yo hunguta vugevenga bya madzolonga hi ku angarhela.
Vukorhokeri bya Mafokisi, lebyi nga bya nkoka swinene ku ololoxa milandzu, byi ta ndlandlamuxiwa hi vatirhi va 4 000 hi ku tirhisa maendlelo ya ku thoriwa ka le ndzeni.
Hi le ku tirheni ku amukela switshunxo swa vuvekatihlo bya ehleketeleriwa, vuxopaxopi na vuphorisa byo tirhisa thekinoloji eka ku sindzisiwa ka nawu wa manguva lawa.
Hi vone nkoka wa thekinoloji eku lwisaneni na vugevenga.
Hi ku tirhisa AI eka ntirho wa yona wa vuthumbi na vutiyisisi bya mixungeto ya, Vukorhokeri bya Xibalo bya Afrika-Dzonga byi sivele mpfuto wa mali yo tlula R95 wa tibiliyoni eka ku tlheriseriwa mali leyi nga pfumeleriwangiki, yi vuyiserile R20 wa tibiliyoni ta malinhlengeleto na ku tlhantlha xikimi xa fole na nsuku lexi nga riki enawini.
Hi ya emahlweni hi tirha eka vaaki hinkwavo ku herisa madzolonga lama hlanganyetiwaka ehenhla ka vavasati.
Hi pasisile Nawu wa Huvo ya Rixaka hi mayelana na Madzolonga lama Sekeriweke eka Rimbewu na ku Dlayeteriwa ka Vavasati, ku simeka xivumbeko xa rixaka ku angamela angulo lowu hlanganisiweke eka xiphiqo lexi.
Hi ta tiyisisa leswaku huvo yi tirha hi ku hetiseka naswona yi na swipfuno leswi faneleke.
Hi ya emahlweni hi tiyisa nseketelo eka vaxanisiwa va madzolonga lama simekiweke eka rimbewu (GBV).
Sweswi ku na 65 wa Tisenthara ta Nhlayiso ta Thuthuzela etikweni hinkwaro.
Ehenhla ka swifundzatsongo swa 52 etikweni, 44 swi na vutumbelo bya GBV.
Switichi hinkwaswo swa maphorisa etikweni swi na vukorhokeri bya xinghana na vaxanisiwa, naswona tikhoto tin’wana ta 16 ta milandzu ya masangu ti ta simekiwa eka lembeximali leri taka.
Hi lava rixaka leri nga riki na vukungundzwana.
Lembe leri nga hundza, hi simekile Ndzawulotsongo yo Lavisisa Ehenhla Vukungundzwana tanihi vandla ra nkarhi hinkwawo endzeni ka Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka, lebyi tinyiketeleke ku lavisisa na ku chuchisa milandzu ya vukungundzwana ya xiyimo xa le henhla.
Hi ta tiyisisa leswaku ndzawulotsongo leyi yi na swipfuno hi ku hetiseka naswona yi na mfikelelo eka vuxokoxoko lebyi yi byi dingaka ku chuchisa milandzu ya ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi swiyenge swa le tlhelo na ku endla leswaku lava nga na vutihlamuleri va tihlamulela.
Hi le ku simekeni ka laboretari ya forensiki ya xidijitali ya xiyimo xa misava ku seketela vulavisisi bya vukungundzwana lebyi rharhanganeke na vugevenga bya swa timali hi switirhisiwa swa xiyimo xa le henhla na vutivikulu.
Hi le ku khatseni ka ndzima leyi yaka emahlweni eku tirhiseni ka switsundzuxo swa Khomixini ya ku Tekiwa ka Vulawuri bya Mfumo hi Swiyenge swa le Tlhelo, ku katsa na ku sayina ku va nawu mipfuxeto ya milawu yo hlayanyana.
Yuniti yo Lavisisa yo Hlawuleka na Yuniti yo Tekela Nhundzu ti vika leswaku kutlula R10 wa tibiliyoni ti vuyiseriwile eka milandzu leyi fambelanaka na ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo hi swiyenge swa le tlhelo.
Lembe leri, Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa yi ta vika hi ku kambisisiwa ka xivumbeko xo lwisana na vukungundzwana hi Khansele ya Vutsundzuxi yo Lwisana na Vukungundzwana ya Rixaka. Leswi swi languteriwile ku olovisa milawu, ku herisa ku phindhaphindhiwa ka swilerisoximfumo na ku kondletela ntirhisano lowukulu exikarhi ka tiejensi to sindzisa nawu.
Hi ta hetisisa Rimba ra Nsirhelelo wa Valumandleve na ku tivisa Nawumbisi wa Nsirhelelo wa Valumandleve ePalamende eka lembeximali leri.
Lembe leri, hi ta tiyisa sisiteme ya Afrika-Dzonga ku lwisana na ku tumbetiwa ka swihlovo swa mali na ku nyikiwa ka timali ka vutherorisi hi ku antswisiwa kun’wana ka milawu na sisiteme.
Ku tiyisa ku susiwa ka hina eka ku nxaxamelo lowu vekiweke tihlo hi wa Vuthu ra Ntirho wa Matirhelo ya swa Timali wa matiko ya misava, hi khatsile ndzima yo tivikana eku lulamiseni ka ku tsana loku kumiweke eka sisiteme ya hina ya ku sindzisa nawu, laha 16 ehenhla ka 22 wa swilo leswi faneleke ku endliwa swi lulamisiwile hi ku hetiseka.
Hi lava tiko leri nga ni ku rhula na misava.
Hi ya emahlweni hi ku tirhisa vuxaka bya hina bya matiko ya misava, ku yisa emahlweni vuhlayiseki bya vanhu va Afrika-Dzonga loko hi ri karhi hi lava ku yisa emahlweni vuhlayiseki bya rixaka ra vanhu.
Hi ta tirha ku tiyisa vuxaka bya hina bya mabindzu emisaveni hinkwayo na ku tirhisa mitwanano ya hina ya misava hinkwayo yo tiya na ku hambana ku endla leswaku ikhonomi ya hina yi tiyisela swinene.
Tiphuphu ta nkoka ta pholisi ya hina ya matiko mambe ti tshama ti ri ku tlakusiwa ka timfanelo ta ximunhu, ku rhula na vunghana na ku tiyisiwa ka vuxaka bya mabindzu na vuvekisi lebyi lulameke na matiko man’wana.
Leyi i misinya leyi letelaka vuphuresidente bya hina bya G20 lembe leri.
Hi hlawurile nkongomelo wa “Nkhomano, Ndzingano na Nhluvukiso lowu Yisekaka Emahlweni”, ku seketela xidingo xa ntirhisano na xinakulobye exikarhi ka matiko ya misava.
I rosungula eka matimu ya yona, G20 yi rhurheriwa etikwenikulu ra Afrika endzhaku ka ku amukeriwa ka Nhlangano wa Afrika (AU) tanihi xirho.
I xivandlanene xo veka swidingo swa Afrika na Matiko lama nga Swela hi ndlela yo tiya swinene eka ajenda ya nhluvukiso wa matiko ya misava.
Vuphuresidente bya hina bya G20 i xivandlanene xa nkoka eka Afrika-Dzonga ku yisa emahlweni matshalatshala eka ku kula lokukulu ka ikhonomi ya misava hinkwayo na nhluvukiso lowu yisekaka emahlweni.
Afrika yi tshama yi ri exikarhi ka pholisi ya hina ya matiko mambe.
Hi ya emahlweni hi tirha ku tiyisa AU ku seketela ku fikeleriwa ka ku rhula, nhluvukiso na ku hlanganisiwa ka ikhonomi eka tikokulu.
Ha swi tiva leswaku ku humelela ka hina ka nkarhi lowu taka ku boheleriwile hi ndlela leyi nga hambanisiwiki na ku humelela ka tikokulu ra Afrika.
Leswaku Afrika yi humelela, hi boheka ku miyeta swibamu eka tikokulu.
Kusukelaloko ku fike xidemokirasi, hi vile na xiave lexikulu eku vuyiseni ka ntshamiseko ematikweni yo fana na Côte d’Ivoire, Burundi, South Sudan na Lesotho.
Sweswinyana, hi vile xiphemu xa ntirhokulu wa ku hlayisa ku rhula bya Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) eMozambique lowu tiseke ku rhula loku ringanaka na ntshamiseko eka xifundzakulu xa Cabo Delgado.
Vukona bya vahlayisi va ku rhula va Afrika-Dzonga evuxeni bya DRC i vumbhoni bya vutiboheleri bya hina lebyi yaka emahlweni eka xitshunxo xa ku ku rhula xa yin’wana ya mitlimbo yo tika swinene ku tirhana na yona ya misava, leyi yi nga koxa timiliyoni ta vutomi na ku rhurhisa timiliyoni ya vanhu.
Hi kombela mavandla hinkwawo ku amukela matshalatshala ya sweswi ya xidipulomati ku kuma xitshunxo xo rhula, ku katsa na ku xixima Phurosese ya Luanda.
Hi ta nghenela Samiti ya Nhlanganelo exikarhi ka SADC na Muganga wa Afrika-Vuxa leyi kungahatiweke ku va kona eTanzania mahelo ya vhiki lawa, laha hi nga ta vuyelela xikombelo xa hina xa ku yimisiwanyana ka nyimpi na ku sunguriwa nakambe ka mivulavurisano ku kuma xitshunxo lexinene na lowu nga heriki.
Hi tshama hi tshemba leswaku ntshunxeko lowu hi wu kumeke – na nkhomano wa matiko ya misava lowu hi vuyeriweke eka wona – swi veka ntirho eka hina ku seketela tinyimpi ta lava va yaka emahlweni va hlangana na vukoloni na ntshikilelo.
Afrika-Dzonga yi ya emahlweni yi yima yi khomanile na vanhu va Palestina, lava, hi ku tiyisela malembexikhume ya ku phanghiwa ka misava loku nga riki enawini, sweswi va langutaneke na ku xaniseka loku nga hlamuselekiki.
Afrika-Dzonga ri tirhile hi ku landza miboheko ya rona ehansi ka Ntwanano wa ku Dlayeteriwa ka Rixaka hi ku sungula milandzu ya xinawu ehenhla ka Israel eka Khoto ya Vululami ya Matiko ya Misava.
Hi tibohile hi ku hetiseka eka tiatikili ta Chatara ya Vun’we bya Tinxaka (UN), ku katsa na nsinya wa nawu wa leswaku swirho hinkwaswo swi ta lulamisa mikwetlembetano ya swona ya matiko ya misava hi tindlela to rhula.
Hi seketela nsinya wa nawu wa ku xixima vutshembeki bya ndhawu na vutifumi bya matiko hinkwawo na vanhu.
Hi ya emahlweni hi teka xiave eka maendlelo yo hambana ya ku rhula lama lavaka ku tisa ku rhula loku lulameke na loku nga heriki eUkraine.
Varhumiwa va Afrika-Dzonga va vile na xiave lexikulu eku tumbuluxeni ka rimba ra mikanerisano kuya eka ku rhula loku lulameke eUkraine loku simekiweke eka Chatara ya UN na nawu wa matiko ya misava.
Afrika-Dzonga yi ya emahlweni yi yisa emahlweni ajenda ya rona ya ntirhisano na vutekaxiave bya mifumonyingi hi ku tirhisa vuxirho bya yona eka UN, AU, Nhlangano lowu nga Tihlanganisiki na ntlawa wa matiko ya BRICS.
Tanihiloko rixaka ra vanhu ri langutana na mitlhontlho leyi nga si tshamaka yi va kona, hi tiyimisele leswaku UN leyi pfuxetiweke na ku yimela yi boheka ku va exikarhi ka timhaka ta misava hinkwayo.
Hi ta ya emahlweni hi susumeta ku kuma nhluvuko eka mpfuxeto wa Khansele ya Vuhlayiseki ya Matiko ya Misava ku va huvo leyi katsaka hinkwavo, leyi tirhaka swinene leyi kotaka ku tiyisisa leswaku ku va na ku rhula na vuhlayiseki.
Ntirho lowu hi wu endlaka na leswi hi yimelaka swona swi dinga ku hlamuseriwa eka vatlangi vo tala va nkoka, ngopfungopfu eka vatirhisani va hina va mabindzu na matiko yo tala na varhangeri lava hi tirhisanaka na vona eka xiteji xa misava hinkwayo.
Hi xikongomelo xo hlamusela swiyimo swo tala leswi hi swi tekeke, naswona ngopfungopfu swikongomelo leswi hi navelaka ku swi fikelela hi nkarhi wa vuphuresidente bya hina bya G20, ndzi tekile xiboho xo rhumela vurhumiwa bya mfumo na varhangeri van’wana eka mitsindza yo hambana eka tikokulu ra hina na le misaveni hinkwayo.
Vurhumiwa lebyi byi ta n’wangulana na vatekaxiave va nkoka vo hambana eka timhaka to hambana leti khumbaka ku tsakela ka Afrika-Dzonga.
MaAfrika-Dzonga varikwerhu,
Swilo leswi hinkwaswo leswi hi vulavulaka haswona swa koteka.
Tanihi vanhu va Afrika-Dzonga, hi tiva matimba ya ntirhisano, ya leswi swi kotekaka loko vanhu va midavuko yo hambana, tinxakanghohe, mifuwo, tindzimi, mitlawandzimi na vukhongeri va hlangana endzhaku ka xikongomelo xo avelana.
Ku vumbiwa ka GNU swi hi nyika xivandlanene xo kombisa nakambe, leswi hi nga swi fikelelaka hi ku tirhisana.
Ndzi kombela vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo, lava hi nga na vun’we eka ku hambana ka hina, ku hlangana kun’we eka N’wangulano wa Rixaka ku hlamusela xivono xa tiko ra hina eka malembe ya 30 lama taka.
N’wangulano wa Rixaka wu boheka ku va ndhawu leyi munhu un’wana na un’wana a nga na rito.
Wu boheka ku va ndhawu yo kuma switshunxo leswi endlaka ku hambana ka xiviri evuton’wini bya vanhu.
N’wangulano wa Rixaka wu boheka ku tiyisisa nakambe leswaku un’wana na un’wana wa hina u na xiave xo xi endla eku akeni ka rixaka leri hi ri lavaka.
Hambileswi hi nga ha hambanaka eka timhaka to tala, hi pfumelelana eka xilo xin’we: leswaku hi dinga ku aka Afrika-Dzonga yo antswa na ku antswisa vuhlayiseki bya vanhu va ka hina.
Nakona, loko hi nghena eka nguva leyintshwa emisaveni na le tikweni ra hina, a hi vulavuleni hi ntwelavusiwana na tintswalo leti hi nga na tona eka un’wana na un’wana.
A hi vulavuleni hi vutinyungubyisi lebyi hi nga na byona hi tiko ra hina na hinkwaswo leswi hi swi fikeleleke.
A hi vulavuleni hi ku tiyimisela loku hi kumeleke ntshunxeko na loku hi susumetelaka emahlweni sweswi kuya eka vumundzuku byo antswa.
Hi ku tiyimisela loku, hi ta tirhisana ku endla leswaku nguva leyi yi va ya ku kula, nhluvuko na ku cinca.
Hi ta tirhisana ku aka rixaka leri hi ri lavaka.
Hi ta tirhisana ku aka rixaka leri tirhelaka hinkwavo.
Ndza khensa.
