Mulaedza wa Tshiimo tsha Lushaka (SoNA) nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa, 6 Luhuhi 2025, Holoni ya Ḓorobo khulwane ya Cape Town
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka, Vho Thoko Didiza,
Mudzulatshidulo wa Khoro ya Mavundu ya Lushaka (NCOP),
Vho Refilwe Mtshweni-Tsipane, Muthusaphresidennde Vho Shipokosa Paulus Mashatile,
Muhaṱuli Muhulwane Vho Mandisa Maya na Vhahaṱuli Phresidennde,
Phresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki,
Phresidennde wa kale Vho Kgalema Motlanthe,
Muthusaphresidennde wa kale Vho David Mabuza,
Mulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka wa kale, Vho Baleka Mbete,
Muthusamulangadzulo wa Buthano ḽa Lushaka wa kale, Vho Lechesa Tsenoli,
Mudzulatshidulo wa kale wa NCOP, Vho Amos Masondo,
Ṋeḓorobo wa Masipala wa Ḓorobo khulwane ya Cape Town, Vho Geordin Hill-Lewis,
Dini dza Vhurumelwa ha zwa Vhudipulomati, Dini dza Madzingu na Vharangaphanḓa vha Dziembasi,
Miraḓo ya Phalamennde,
Vhahashu.
Ro kuvhangana fhano nga tshifhinga tsha musi shango ḽashu ḽi kha tshililo tsha makhaulambilu a u lovha ha maswole a ḽa Afrika Tshipembe vha swikaho 14 vhe vha vha vhe tshipiḓa tsha mushumo wa u bveledza mulalo fhaḽa kha tshipiḓa tsha vhubvaḓuvha ha shango ḽa Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo (DRC).
Ri kotamisa zwifhaṱuwo zwashu ri tshi elelwa:
-
Staff Sergeant Vho William Eddie Cola
-
Staff Sergeant Vho Molahlehi Ishmael Molahlehi
-
Staff Sergeant Vho Shwahlane Theophilus Seepe
-
Corporal Vho Matome Justice Malesa
-
Corporal Vho Rinae Nemavhulani
-
Lance Vho Bombardier Itumeleng Macdonald Moreo
-
Lance Corporal Vho Tseke Moffat Molapo
-
Lance Corporal Vho Metse Stansly Raswiswi
-
Rifleman Vho Sebatane Richard Chokoe
-
Rifleman Vho Derrick Maluleke
-
Rifleman Vho Tshidiso Andries Mabele
-
Rifleman Vho Calvin Louis Moagi
-
Rifleman Vho Mokete Joseph Mobe
-
Private Vho Peter Jacobus Strydom.
Havha ndi vhe khathihi na maṅwe maswole a maṅwe mashango a Tshipembe ha Afrika, vha lovha musi vha tshi khou tsireledza pfanelo dza ndeme dza vhathu vha shango ḽa Congo uri na vhone vha tshile nga mulalo nahone vho tsireledzea.
A vho ngo lovha vha tshi khou ṱoḓa zwiko zwa minerala, shango kana maanḓa.
Vho lovha vha tshi khou itela uri hu kone u fhumudzwa zwigidi lwa tshoṱhe fhano kha dzhango ḽashu.
Ri bvulela muṅwadzi avha vhahali vha maswole ashu.
Vhahashu,
Heino SoNA i khou vha hone nga tshifhinga tsha musi ri tshi khou pembelela u fhela ha miṅwaha ya 70 u tou bva tshe ha ṱanganedzwa Thendelanomviswa ya Mbofholowo nga tshifhinga tsha muṱangano we wa ḓivhiwa sa Guvhangano ḽa Vhathu fhaḽa Kliptown.
Thendelanomviswa ya Mbofholowo ndi yone thikho ya Ndayotewa yashu ya demokirasi.
I bvisela khagala bono ḽa u bveledzwa ha shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa demokirasi, ḽi bvelaho phanḓa, ḽine ḽa vha na vhuthihi nahone ḽi sa sedzi muvhala na mbeu ya muthu.
I bvisela khagala bono ḽa u bveledzwa ha shango ḽine muvhuso waḽo wo vhumbwa hu tshi tevhedzwa lutamo lwa vhathu, ḽine mavu aḽo a kovhanywa vhukati ha avho vhane vha a lima, hune vhathu vha kovhana lupfumo lwa shango nahone vhoṱhe vha lingana nga fhasi ha mulayo.
Ndi ḽeneḽi bono ḽine ḽa bvela phanḓa na u ri sumbedza nḓila zwenezwo musi ri tshi khou shuma ro livha kha u fhaṱa lushaka lune roṱhe ra lu ṱoḓa.
Ndi vhuḓiimiseli he ha sumbedziswa nga tshifhinga tsha Guvhangano ḽa Vhathu vhune ha khou ri ṱuṱuwedza musi ri tshi khou dzudzanya Nyambedzano dza Lushaka dzine khadzo vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha khou dovha hafhu vha itelwa khuwelelo ya uri vha lingedze u wana nḓila ntswa vha tshi itela shango ḽashu.
Ri tea u wana iyi nḓila ntswa kha ḽifhasi ḽine ḽa khou shanduka nga u ṱavhanya.
Ḽino ndi ḽifhasi ḽa thikhedzano na phikhisano, ḽa tshumisano na khuḓano.
Ndi ḽifhasi ḽine khaḽo ha vha na u kovhana vhuḓifhinduleli lune ha vho bvelela mashango maswa ane a shela mulenzhe muhulwane vhukuma kha zwa mafhungo a ḽifhasi.
Ri khou vhona hu tshi khou vha na phikhisano khulwane vhukuma kha zwa mbambadzo, thekhinoḽodzhi na ṱhuṱhuwedzo kha zwiimiswa zwa ḽifhasi.
Hu khou vha na tshanduko khulwane vhukuma dzine dza khou bvelela ḽifhasini dzine dza kwama tshiteṅwa tshiṅwe na tshiṅwe tsha vhutshilo ha vhathu, u tou bva kha masiandaitwa ane a khou endelela a tshanduko ya kilima u ya kha mvelaphanḓa ya tshihaḓu ya Artificial Intelligence (AI), khuḓano dza u lwela ndangulo ya vhupo na zwiko khathihi na khuḓano dza dzikhakhathi.
Musi khaedu dzenedzi dzi tshi khou ḓi bvela phanḓa, ri khou vhona hu tshi khou vha na u engedzea ha zwiito zwa vhufunashango na vhutsireledzashango ḽau nga u engedza mithelo kha zwiṱunḓwa, zwa u tevhela kuhumbulele kwa vha si gathi khathihi na u fhungudzea ha kuhumbulele ku fanaho.
Heḽi ndi ḽifhasi ḽine riṋe sa shango ḽine ḽa khou bvela phanḓa, ra khou tea u tshila khaḽo.
Fhedzi a ri nga neti. A ri nga ḓo tenda u kulwa nungo.
Ri vhathu vhane vha kona u konḓelela. A ri nga ḓo tenda u tambudzwa.
Ri ḓo ima roṱhe ro khwaṱha sa lushaka.
Ri ḓo amba nga ipfi ḽithihi ri tshi tsireledza madzangalelo a lushaka lwashu, vhuḓilangi hashu khathihi na demokirasi yashu yo ḓitikaho nga ndayotewa.
Nga u dzula ri tshi tevhedza mikhwa na maitele ashu, nga u ṱanganya nungo dzashu dzo khetheaho na masheleni ane ra vha nao khathihi na u ṱuṱuwedza zwa u vha na tshipikwa tshithihi, ri nga kona u shandukisa hedzi nyimele dzi konḓaho ngaurali dza vho vha zwivhuya khathihi na u bveledza shango ḽashu phanḓa.
Sa vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe, ri tikedza mulalo na vhulamukanyi, ndinganelo na vhuthihi. Ri tikedza maitele a u sa sedza muvhala khathihi na demokirasi, u konḓelelana na u vhavhalelana. Ri tikedza pfanelo dzi linganaho dza vhafumakadzi, dza vhathu vha re na vhuholefhali khathihi na miraḓo ya zwitshavha zwa LGBTQIA+. Ri tikedza zwa vhuthu vhu eḓanaho, hu si izwo zwa uri hu ḓo tshila avho vha re na nungo fhedzi.
Ngauralo, madekwana ano, kha ri ambe nga ha lushaka lune ra tama u lu bveledza, ri dovhe hafhu ri ambe nga ha mushumo une ra tea u ita khathihi na mushumo une ra khou ita zwazwino u tela u fhaṱa lwonolwo lushaka lune ra tama u lu bveledza.
Ri tama u bveledza lushaka lwo vhumbanaho lwa vha tshithu tshithihi naho ro fhambana u ya nga mvelele dzashu.
Kha zwifhinga zwinzhi zwi konḓaho zwa tshifhinga tsha kale, ro shuma roṱhe ro livha kha tshipikwa tshithihi.
Nga kha vhushaka ha tshumisano, ro kona u bveledza mulalo na demokirasi fhano kha shango ḽashu.
Ro kunda maitele a khethululo nga muvhala, ane a vha vhugevhenga vhu itelwaho vhathu nga u vha dzhiela pfanelo dzavho dza vhuthu, maitele e a dzhiela vhathu mavu avho na nḓila dzavho dza u ḓitshidza khathihi na u vha bvula tshirunzi.
Nga kha vhushaka ha tshumisano, ro kona u kunda dwadze ḽe ḽa vhanga tshinyalelo khulwane vhukuma ra dovha hafhu ra kona u vusulusa shango ḽashu nga murahu ha zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha zwa ndangulo ya muvhuso.
Nga tshumisano roṱhe, ro kona u fhaṱa zwiimiswa zwo khwaṱhaho zwine zwa tikedza demokirasi yashu, zwa tsireledza pfanelo dzashu dza vhuthu khathihi na u tikedza matshilo a khwine a vhathu vha Afrika Tshipembe.
Ro vhumba vhushaka havhuḓi ha tshumisano vhukati ha muvhuso na mabindu, vhashumi na zwitshavha zwa vhadzulapo hu tshi katelwa na vhaṅwe vhashumisani kha zwa matshilele u itela u ṱuṱuwedza nyaluwo na mvelaphanḓa; hezwi zwi tou vha tsumbo dzavhuḓi dza tshumisano kha ḽifhasi ḽoṱhe nga u angaredza.
Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha khou bvela phanḓa na u shumisana vha tshi itela u tandulula thaidzo dza shango ḽashu khathihi na u fhaṱa lushaka lune lwa shumela vhathu vhoṱhe.
Ri tshi ṱuṱuwedzwa nga lutamo lwa vhathu, sa zwe zwa sumbedziswa kha khetho dza ṅwaha wo fhelaho, ro vhumba Muvhuso wa Vhuthihi ha Lushaka (GNU) uri u vhe wone une wa ḓo sumbedzisa maitele ashu a tshumisano.
Sa mahoro a zwa polotiki, ro thudzela thungo thaidzo dzashu ra fhedza nga u tendelana uri ri ḓo shuma roṱhe ri tshi itela u vhuedza vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe.
Vhege yo fhelaho, ro ṱanganedza Pulane ya Mveledziso ya Vhukati ha Ṅwaha (MTDP), ine ya bvisela khagala mbekanyamushumo khulwane ya mashumele kha miṅwaha miṱanu i ḓaho.
Mishumo ine ya vha ngomu ha iyi MTDP i ḓo thusa u bveledza zwipikwa zwashu zwiraru zwa ndeme zwi tevhelaho:
Tsha u thoma, u ṱuṱuwedza nyaluwo i katelaho vhoṱhe khathihi na u sika mishumo;
Tsha vhuvhili, u fhungudza vhushai khathihi na u lwa na mitengo i re nṱha ya zwirengwa;
Tsha vhurau, u bveledza shango ḽi konaho, ḽi re na mikhwa yavhuḓi nahone ḽi bvelaho phanḓa.
Mushumo washu muhulwane wa u thoma, ndi u alusa ikonomi yashu u itela uri ri kone u sika mishumo, u fhungudza vhushai na u khwinifhadza matshilo a vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe.
U itela u kona u ita uyu mushumo, ri tea u vha na muvhuso une wa shumela vhathu.
Ri tea u vha na muvhuso une wa kona nahone une wa shuma zwavhuḓi, une wa tikedzwa nga Tshumelo ya Muvhuso ya phrofeshinaḽa.
Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha ṱoḓa sShango ḽine ḽa fara vhathu vhaḽo nga nḓila ya tshirunzi, u ḓiṱukufhadza na ṱhonifho.
Shango ḽine ḽa vha na vharangaphanḓa vhane vho ḓiimisela u shumela vhathu vhashu nga vhuḓiimiseli ho fhelelaho na vhashumeli vha muvhuso vhane vha vha na mikhwa na vhuḓifari havhuḓi, vha re na vhukoni na ndalukano dzo teaho.
U itela uri ri kone u swikela zwipikwa izwi, ri khou khwaṱhisa vhuḓifhinduleli ha Khomishini ya Tshumelo dza Muvhuso nga u tholwa ha vhathu vha maimo a nṱha vhane vha tshimbidza mafhungo a Shango ḽashu, u fana na Vhalangi Vhahulwane (DGs), Vhathusavhalangi Vhahulwane, Vhaofisiri Vhahulwane vha zwiimiswa zwa muvhuso (dziSOE), miraḓo ya bodo khathihi na maṅwe maimo a nṱha.
Ri ḓo thoma tshikimu tsha u thola avho vhane vha kha ḓi tou bva u khunyeledza pfunzo dzavho dza nṱha u itela u kunga avho vha khwinesa nahone vho ṱalifhaho kha tshumelo dza muvhuso.
Muvhuso une wa kona, u tea u thoma afho hune vhathu vha dzula na u shuma hone.
Kha vhunzhi ha dziḓorobo khulwane na ṱhukhu u mona na shango ḽoṱhe, bada a dzi khou ṱhogomelwa, nḓisedzo ya maḓi na muḓagasi kanzhi i dzulela u thithisea, mathukhwi ha khou hwalwa nahone tshampungane tshi khou elela zwiṱaraṱani.
Tshiṅwe tsha zwiitisi izwi, ho vha thaidzo ya uri vhunzhi ha mimasipala a i na zwikili zwa thekiniki khathihi na zwiko zwine zwa ṱoḓea u itela u kona u swikela ṱhoḓea dza vhathu.
Vhunzhi ha mimasipala a yo ngo shumisa hafhu murahu masheleni e ya a wana u bva kha tshumelo idzi kha u ṱhogomela themamveledziso dzayo.
U thoma uno ṅwaha, ri ḓo shumisana na mimasipala yashu kha u vhumba zwiimiswa zwa tshumelo dza maḓi na muḓagasi zwi langwaho nga nḓila ya phrofeshinaḽa nahone zwine zwa ḓo salwa murahu u itela u vhona uri hu khou vha na vhubindudzi khathihi na ṱhogomelo yo teaho.
Vhunzhi ha khaedu dzine dza vha hone kha mimasipala dzo vhangwa nga kudzudzanyelwe kwa sisteme yashu ya mivhuso yapo.
Ngauralo, ri ḓo ita uri hu vhe na vhukwamani ho angalalaho ri tshi itela u bveledza Nḓivhadzamulayotibe ya nga ha Muvhuso Wapo u itela u ḓivhadza sisteme ya muvhusowapo ya musalauno nahone ine ya shuma nga nḓila yo teaho.
Ri ḓo sengulusa maitele a u ṋetshedza masheleni kha mimasipala, sa izwi vhunzhi hayo i si na nḓila dzo khwaṱhaho dza u kuvhanganya mbuelo.
Ri ḓo bvela phanḓa na u shumisana na vharangaphanḓa vha sialala musi ri tshi thoma u shumisa mbekanyamushumo dza mveledziso yapo.
Ri ḓo engedza thikhedzo yashu kha mimasipala ine ya ṱoḓa thuso, ri tshi khou guda kha zwe ra zwi vhona kha Tshigwada tsha u Shuma tsha Phresidennde tsha fhaḽa eThekwini.
Ri khou vhona hu na mvelaphanḓa khulwane fhaḽa eThekwini, musi ri tshi thoma u shumisa Ḽiedza ḽa Mveledziso ya Tshiṱiriki, ḽine ḽa vha ḽone ḽi itaho uri vhashelamulenzhe vhoṱhe vha muvhuso, mabindu, vhashumi na madzangano a zwitshavha vha kone u shuma vhoṱhe.
Zwenezo musi ri tshi khou lingedza u khwinifhadza Tshumelo dza Muvhuso, ri ḓo shumisa thekhinoḽodzhi kha u shandukisa nḓila ine muvhuso wa shuma ngayo.
Ri ḓo bindudza kha themamveledziso ya muvhuso ya didzhithaḽa u itela u ṋea vhadzulapo vha Afrika Tshipembe tswikelo ya tshumelo dza muvhuso tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe, huṅwe na huṅwe hune vha vha hone nga kha puḽatifomo ya gov.za ine ya kha ḓi bva u rwelwa ṱari hafhu.
Tshidziki tsha tshandukiso iyi tshi ḓo vha u thoma u shumiswa ha sisteme ya ṱhalusavhuṋe ya didzhithaḽa.
Maga aya a ḓo shandukisa vhushaka vhune ha vha hone vhukati ha vhadzulapo na muvhuso; nahone a ḓo ita uri hu vhumbwe muvhuso muthihi une wa swikelea nga vhathu vhoṱhe nga u tou puṱedza fhedzi. Ri khou ṱoḓa u bveledza lushaka lune lwa vha na ikonomi ine ya khou tshimbila zwavhuḓi nahone ine ya vhuedza vhathu vhoṱhe.
U itela u bveledza vhubindudzi uvhu ha thevhekano yavhuḓi ngaurali, nyaluwo na u sika mishumo, ri tea u engedza nyaluwo ya ikonomi uri i swike 3%.
U itela u swikela maimo aya a nyaluwo ya nṱhesa ya ikonomi, ri khou ita vhubindudzi vhuhulwane vhukuma kha themamveledziso ntswa, ngeno nga thungo ri tshi khou vusulusa na u ṱhogomela themamveledziso ine ra vha nayo.
Ri khou bveledza nḓila ntswa dza u wana masheleni a u shumisa kha zwa themamveledziso.
Ri khou davhidzana na zwiimiswa zwapo zwa masheleni na zwa dzitshaka khathihi na vhabindudzi u itela u wana masheleni a lswikaho R100 biḽioni ane a ḓo shumiswa kha zwa themamveledziso.
Ho vulwa tshikhala tsha nzudzanyo ya thandela ya khwevhophikhisano hu tshi itelwa u ṱavhanyedza zwa u lugela vhubindudzi.
Hezwi zwi katela milayo yo khwinifhadzwaho ya vhushaka ha tshumisano ya vhukati ha zwiimiswa zwa phuraivethe na muvhuso, vhune ha ḓo ita uri hu vhe na u vulea ha nḓivho na masheleni kha sekhithara ya phuraivethe.
Muvhuso u ḓo shumisa masheleni a swikaho R940 biḽioni kha themamveledziso kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru i ḓaho.
Hezwi zwi katela masheleni a swikaho R375 biḽioni ane a ḓo shumiswa kha dziSOE.
Masheleni aya a ḓo shumiswa kha u vusulusa bada na maburoho ashu, u fhaṱa madamu na milambo, u khwinifhadza vhuimangalavha hashu na vhukavhamabufho, khathihi na maanḓafhadza ikonomi yashu.
Nga kha Tshikwama tsha zwa Themamveledziso, ho ṋewa thendelo ya thandela dza zwa masheleni dza 12 dza mutengo u swikaho R38 biḽioni ṅwaha wo fhelaho.
Hedzi ndi thandela dza zwa maḓi na tshampungane, vhudzulo ha matshudeni, vhuendi, mutakalo na fulufulu.
Mushumo wa u fhaṱwa ha Buroho ya Mtentu u khou bvela phanḓa.
Buroho iyi i ḓo fhaṱwa nga nṱha ha mulambo vhukati ha vhupo ha Port Edward na Lusikisiki; nahone i ḓo vha yone buroho yo lapfesaho kha ḽoṱhe ḽa Afrika.
Damu ḽa Polihlali ḽi ḓo ṋetshedza maḓi a swikaho 490 million cubic metres kha Sisteme ya Mulambo wa Vaal u bva kha ya Lesotho Highlands nga ṅwaha zwine hezwi zwa ḓo ita uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi kha mavunḓu o fhambanaho lwa miṅwaha minzhi i ḓaho.
Nga tshumisano na vhashumisani na riṋe vha dzitshaka, ri khou vusulusa vhuimangalavha vhuṱuku khathihi na u bvukulula zwikhala zwa ikonomi hu tshi itelwa zwitshavha zwi wanalaho kha vhupo ha lwanzheni.
Nga zwiṱuku, ri khou bvisa zwikhukhulisi zwa nyaluwo i pfadzaho nahone ya tshihaḓu.
Tshanduko dza zwa ikonomi ine ra vha kati nayo nga kha Operation Vulindlela yo bveledza vhuḓipfi ha fulufhelo na u vhona zwithu nga nḓila yavhuḓi kha ikonomi yashu.
Ro vha na mvelaphanḓa yavhuḓi kha u fhaṱa hafhu nga huswa khathihi na u vusulusa vhunzhi ha nḓowetshumo dzashu dza mishumo i elanaho.
Ri khou vhona hu tshi khou vha na mvelelo dzavhuḓi kha zwa khwinifhadzo ya mashumele a nḓowetshumo dzashu dza mishumo i elanaho hu tshi katelwa na zwikhala zwa vhubindzi zwine zwa khou vulea nahone zwine zwa khou dzhiiwa nga vhabindudzi, zwa fhedza nga u ita uri hu vhe na u sikwa ha mishumo.
Nga tshumisano na vha mabindu, vhashumi khathihi na vhaṅwe vhashumisani vha zwa matshilisano, zwazwino ri tea u khunyeledza mushumo uyu.
Kha miṅwaha i ḓaho, ri ḓo thoma luṱa lwa vhuvhili lwa tshanduko u itela uri hu kone u vha na iṅwe nyaluwo ya tshihaḓu nahone i katelaho.
Tshipikwa tshashu tsha ndeme ndi u ita uri Eskom, Transnet khathihi na dziṅwe SOE dzine dza vha dza ndeme kha ikonomi yashu dzi shume nga nḓila yo fhelelaho.
Ri khou vhuedzedza hafhu zwiimiswa izwi kha nḓila ine zwa ḓo kona u ṋetshedza themamveledziso ya maimo a nṱha nga thungo zwi tshi khou ita uri hu vhe na phikhisano kha mashumele, hu nga vha kha sia ḽa u bveledza muḓagasi, theminaḽa dza zwidimela zwa u hwala thundu kana dza vhuimangalavha.
Ri khou bvela phanḓa na u ita tshanduko khulwane vhukuma kha SOE dzashu ri tshi itela uri dzi kone u ita mushumo wadzo u elanaho na zwa matshilisano khathihi na ikonomi nga nḓil ayo fhelelaho.
Ri ḓo ita uri muvhuso u vhe wone muṋe wa themamveledziso dza ndeme hu tshi itelwa u vhuedza vhadzulapo ngeno nga thungo ri tshi khou lingedza u wana nḓila dza khwine dza u kunga vhabindudzi vha phuraivethe u itela u khwinifhadza tshumelo khathihi na u vhona uri mbuelo ya muvhuso i nga kona u livhiswa kha zwa nḓisedzo ya tshumelo dza vhadzulapo.
Ri kati na mushumo wa u vhumba Yunithi ya Tshandukiso dza SOE yo tou itelwaho zwenezwo fhedzi u itela uri i vhe yone ine ya tshimbidza mushumo uyu.
Maga ane ro no thoma u a shumisa u swika zwino nga kha Pulane ya Mashumele a zwa Fulufulu o kona u fhungudza vhuhulu na zwifhinga zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana, lwe ha fhela maḓuvha a swikaho 300 hu songo vha na u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana u tou bva nga ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe 2024.
Musi zwa u vhuya hafhu ha u khauwa ha muḓagasi nga u sielisana kha maḓuvha mavhili a vhege yo fhelaho zwo vha tshihumbudzi tsha uri nḓisedzo yashu ya fulufulu i kha ḓi konḓelwa, ri kha ḓi vha na fulufhelo.
Zwazwino ri tea u hangwa nga ha thaidzo dza u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana lwa tshoṱhe nga u khunyeledza tshandukiso dza sisteme yashu ya fulufulu ri tshi itela uri hu kone u vha na nḓisedzo ya fulufulu ya tshifhinga tshilapfu.
Mulayo wa Khwiniso ya Ndangulo ya Muḓagasi, we wa thoma u shuma u bva nga ḽa 1 Phando, ndi wone une wa sumbedza mathomo a zwifhinga zwiswa.
Uno ṅwaha, ri ḓo bveledza thikho dza maraga wa zwa muḓagasi dza maimo a nṱha.
Nga murahu ha tshifhinga, hezwi zwi ḓo dovha hafhu zwa ita uri hu vhe na zwiimiswa zwinzhi zwa u bveledza muḓagasi zwine zwa ḓo vha zwi tshi khou pikisana.
Ri ḓo dzhenisa vhubindudzi ha sekhithara ya phuraivethe kha netiweke yashu ya zwa u ṋetshedza muḓagasi u itela uri hu kone u ṱumanywa fulufulu ḽinzhi ḽi vusuluseaho kha giridi.
Musi ri tshi khou shandukisa sisteme yashu ya zwa fulufulu, ri khou bvela phanḓa na u vhumba vhushaka havhuḓi ha tshumisano na zwiimiswa zwa dzitshaka kha ndingedzo dza ḽifhasi dza u fhelisa masiandaitwa a tshinyalelo khulu a tshanduko ya kilima.
Mbekanyamushumo yashu ya Tshandukiso i Pfadzaho ya zwa Fulufulu i khou aluwa.
Ho fulufhedziswa masheleni a doḽara dza Amerika dzi fhiraho 13 biḽioni nga mashango a dzitshaka nahone hu na vhubindudzi vhuhulwane vhukuma vhune ha khou itwa nga zwiimiswa zwa phuraivethe fhano kha ḽino.
Ro ḓiimisela u swikela pfulufhedziso dzashu dza u fhungudza muhasaladzo wa khaboni nahone ri ḓo zwi ita nga luvhilo na tshikalo tshine shango ḽashu ḽa ḓo zwi kona.
Ri khou vusulusa theminaḽa dzashu dza vhuimangalavha na nḓila dza zwiporo ri tshi shumisa Tsumbanḓila ya zwa Vhuendedzathundu nga u shumisa masheleni a phuraivethe nga nḓila yo fhelelaho u itela u dzi vusulusa uri dzi vhe kha maino a nṱhesa ḽifhasini.
Mashumele a Transnet o dzika u swika zwino nahone a khou khwinifhadzea nga zwiṱuku.
Ro bvisa Tshitatamennde tsha Netiweke nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku 2024, tshine, lwa u tou thoma tsha ḓo ita uri vhatshimbidzi vha tshumelo dza zwidimela vha kone u swikela sisteme ya zwiporo zwa zwidimela zwa u hwala thundu.
Tswikelo yo vhofholowaho ya netiweke ya zwiporo i ḓo ita uri khamphani dzi tshimbidzaho zwidimela dzi kone u engedza vhunzhi ha thundu dzi endedzwaho nga zwiporo, ngeno themamveledziso ya netiweke dzashu i tshi khou ḓi bvela phanḓa na u vha ya muvhuso.
Hezwi zwi ḓo ita uri minerala ya shango ḽa Afrika Tshipembe, zwiendedzi na zwibveledzwa zwa vhulimi zwi kone u swika kha mimaraga ya dzitshaka, u tsireledza mishumo khathihi na u wana mbuelo ine ya ṱoḓea vhukuma kha tshikwama tsha muvhuso.
Hu khou thoma u shumiswa khireini ntswa na dziṅwe tshomedzo dza vhuimangalavha u itela uri hu kone u ḽaiswa na u ḽaisululwa mihwalo nga u ṱavhanya khathihi na u fhungudza tshifhinga tshine zwikepe zwa tshi fhedza zwo sokou ima henefho kha vhuimangalavha hashu.
Musi ri tshi khou bvela phanḓa na adzhenda ya tshandukiso, tshiṅwe tshipikwa tsha ndeme ndi u vhona uri hu khou vha na nḓisedzo ya maḓi yo tsireledzeaho nahone i fulufhedzeaho.
Vhunzhi ha vhathu dziḓoroboni dzashu khulwane, dziḓoroboni ṱhukhu na miḓanani vha khou ṱangana na thaidzo ya ṱhahelelo ya maḓi tshifhinga tshinzhi nga mulandu wa themamveledziso dza maḓi dzine dza khou kundelwa.
A zwi konadzei u tshila u si na maḓi, ikonomi na yone i nga kone u aluwa arali hu si na maḓi.
Ngauralo, ri khou dzhia vhukando ho khwaṱhaho ho angalalaho ha u lingedza u tandulula thaidzo ya maḓi, u itela uri vhathu vhashu vha kone u wana maḓi afho hune vha dzula hone, hu nga vha zwikolobulasini kana vhuponi ha mahayani.
Ri khou bindudza masheleni manzhi vhukuma kha mushumo wa u enegedza zwiko zwashu zwa maḓi. Fhethu hunzhi hune ra hu dalela, ri wana vhaaluwa vha tshi khou vhilahedzwa nga u shayea ha maḓi. Vha ri vhudza nga ha nḓila ine maḓi a konḓa ngayo u wanala kha vhupo havho. Vha khou humbela muvhuso uri u vha ḓisele maḓi. Ndi zwone, ri ḓo ita ngauralo. Kha vha zwi ḓivhe uri maḓi a ḓo swika hafho hune vha dzula hone. Vha ḓo a wana.
U swika zwino, Tshikwama tsha Themamveledziso tsho kona u wana masheleni a swikaho R23 biḽioni ane a ḓo shumiswa kha thandela khulwane dza sumbe dza themamveledziso ya maḓi.
Ro fhelisa tshilengo kha thandela khulwane dza themamveledziso ya maḓi dzi fanaho na Luṱa lwa 2 lwa Lesotho Highlands Water Project na ya Damu ḽa uMkhomazi.
Mushumo u kati wa u ita ndugiselo dza u fhaṱwa ha Damu ḽa Ntabelanga ḽi re kha mulambo wa uMzimvubu u itela u ṋetshedza maṅwe maḓi a u shumisa ngomu miḓini na u sheledza a u ḓadzisa ngei kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha.
Kha tshifhinga tsha ṅwaha u ḓaho, ri ḓo khunyeledza mushumo wa u vhumbwa ha Zhendedzi ḽa Themamveledziso ya Zwiko zwa Maḓi ḽa Lushaka u itela uri hu vhe na vhubindudzi vhuhulwane kha thandela dza maḓi.
Nga kha Mulayotibe wa Khwiniso dza Tshumelo dza Maḓi, ri ḓo ḓivhadza sisteme ya ḽaisentsi ya vhaṋetshedzi vha tshumelo dza zwa maḓi khathihi na u dzhiulula ḽaisentsi arali vhaṋetshedzi vha sa khou swikela zwilinganyi zwa maḓi a u nwa a maimo a nṱha.
Sa tshipiḓa tsha adzhenda yashu ya tshandukiso, ri ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa sisteme yashu ya visa u itela u leludzela vhathu vha re na zwikili musi vha tshi ṱoḓa u bindudza kha shango ḽashu khathihi na u alusa zwa vhuendelamashango.
Houno ṅwaha, ri ḓo rwela ṱari Sisteme ya Thendelo ya u Enda ya Eḽekhiṱhironiki u itela maitele a u ita khumbelo dza visa o tsireledzeaho tshoṱhe nahone a didzhithaḽa.
Heyi sisteme i ḓo shumisa AI na khomphyutha u itela u fhungudza khonadzeo ya zwiito zwa vhuaḓa khathihi na u ita uri visa idzo dza vhaendelamashango dzi kone u ṋetshedzwa nga u ṱavhanya.
Ro kona u fhungudza tshivhalo tsha khumbelo dza visa dze dza vha dzo salela murahu nga 90% ya khumbelo dzi swikaho 300 000.
Tshanduko hedzi dzi rumela mulaedza wo khwaṱhaho wa u sumbedza uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo vulela zwa mabindu na vhuendelamashango.
Ri tama u bveledza lushaka lune khalwo lupfumo na zwikhala zwa vha zwa vhathu vhoṱhe.
Lwa tshifhinga tsha miṅwaha minzhi ya mahumi na mahumi, ikonomi yashu yo kokodzelwa murahu nga mulandu wa u khethululwa ha vhunzhi ha vhathu vha Afrika Tshipembe.
Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha vharema vho vha vho dzhielwa mavu avho, masheleni, vha sa ṋewi zwikili na zwikhala.
Ikonomi yashu yo vha yo dziṅwa vhukoni vhune vhathu vhashu vha vha naho nahone ndi ngazwo ri tshi tea u shandukisa ikonomi yashu ra ita uri i katele vhathu vhoṱhe.
Ndi ngazwo ro sedzesa kha zwa u maanḓafhadza vharema, vhafumakadzi na vhathu vhane vha vha na vhuholefhali nga mulandu wa uri vho vha vho khethululwa nga khole kha zwa u shela havho mulenzhe wa ndeme kha ikonomi ya shango ḽavho.
Ri ḓo thoma tshikwama tsha tshandukiso tsha masheleni a swikaho R20 biḽioni nga ṅwaha kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu i ḓaho u itela u ṋetshedza thuso ya zwa masheleni kha mabindu ane a vha a vharema khathihi na mabindu maṱuku.
Ri ḓo ita uri milayo ya kha Mulayo wa U renga Thundu na Tshumelo dza Muvhuso u khunyeledzwe nga tshihaḓu u itela uri mabindu ane a vha a vhafumakadzi, a vhaswa na vhathu vhane vha vha na vhuholefhali na one a wane zwikhala zwi linganaho kha khonṱhiraka dza muvhuso.
Ri ḓo bvela phanḓa na u ṋetshedza vhugudisi kha vhoramabindu vha vhafumakadzi u itela uri na vhone vha kone dzhenela thendara dza muvhuso.
Nga ṅwedzi wa Lara ṅwaha wo fhelaho, ro rwela ṱari Mbekanyamushumo ya Tshikwama tsha nga ha Zwikili zwa Vhaholefhali ya Lushaka.
Kha luṱa ulwu, maga haya a tshandukiso a ḓo maanḓafhadza vhathu vha re na vhuholefhali vha fhiraho 10 000 nga kha mbekanyamushumo dza zwa vhugudisi dzo itelwaho zwenezwo, thuso ṱhukhu ya masheleni na zwishumiswa zwo khetheaho.
Tshipiḓa itshi tsha mushumo uyu ri tea u tshi ita sa mabindu, muvhuso, vhashumi na vhadzulapo u itela uri vhathu vhane vha vha na vhuholefhali vha kone u shela mulenzhe wa ndeme kha ikonomi ya shango ḽashu.
Nga kha hedzi mbekanyamushumo, a ri nga vhi ri tshi khou tou khakhulula fhedzi zwithu zwe zwa vha zwo khakhea tshifhingani tsha kale, ri dovha hafhu ra vha ri tshi khou vula vhukoni ha ikonomi yashu ri tshi itela nyaluwo ya tshifhinga tshilapfu. Ri tama u bveledza lushaka lune khalwo vhathu vhoṱhe vha vha na mishumo, hune muthu muṅwe na muṅwe a nga kona u tshila vhutshilo ha khwine khathihi na u swikela vhukoni hawe.
Lune khalwo, pfanelo dza vhashumi dza vha uri dzo tsireledzwa nahone nyimele dza mashumele dza vha dzo khwinifhadzwa, hune vhanna na vhafumakadzi vha wana muholo u linganaho musi vha tshi khou ita mushumo u fanaho.
Ri tea u vhona uri nyaluwo i khou sikela vhathu vhoṱhe mishumo, nga maanḓa vhaswa.
U tshimbila zwavhuḓi ha mbekanyamushumo ya Ṱhuṱhuwedzo ya zwa Mishumo ya Phresidennde zwi sumbedza nḓila ine mbekanyamushumo ya zwa mishumo ya tshitshavha ya nga sika ngayo mishumo i ḓivhaleho ine ya bveledza mbuelo nnzhi khathihi na u shela mulenzhe kha zwa u bveledzwa ha mishumo ya tshifhinga tshilapfu.
Iyi mbekanyamushumo ya Ṱhuṱhuwedzo ya zwa Mishumo yo sika mishumo i linganaho 2.2 miḽioni hu tshi katelwa na zwikhala zwa u ḓitshidza nga kha maedza a tshandukiso ane a bveledza mishumo ya maimo a nṱha kha avho vhane vha khou shela mulenzhe.
Tshikwama tsha zwa Mishumo ya Matshilisano tshone tsho sika mishumo i fhiraho 80 000 houno ṅwaha.
Tsho tikedza vhathu vhane vha khou shela mulenzhe vha fhiraho 12 000 uri vha kone u dzhenela mishumo ya zwa mabindu.
Kha tshifhinga tsha ṅwaha wo fhelaho, vhaswa vho kona u wana zwikhala zwa mishumo zwi swikaho 235 000 nga kha Netiweke ya Ndangulo ya Nḓila dza Lushaka, ine ya tikedzwa nga puḽatifomo ya SAYouth.mobi.
Zwazwino, ri tea u bvela phanḓa na hedzi mbekanyamushumo dza maimo a nṱha dza u sika mishumo ri tshi itela vhaswa nga vhuzhi.
U itela u sika mishumo, ri tea u shumisa nungo dzashu dzo khetheaho nga nḓila yo fhelelaho khathihi na vhukoni hashu vhune a ri athu tou vhu swikela tshoṱhe kha u fhaṱa nḓowetshumo dza tshifhinga tshi ḓaho – vhumagi ha zwibveledzwa zwi vhavhalelaho mupo, fulufulu ḽi vusuluseaho, zwiendedzi zwa muḓagasi na ikonomi ya didzhithaḽa.
Houno ṅwaha, ri ḓo khunyeledza mbekanyamaitele ya zwa nḓowetshumo ya musalauno nahone yo fhelelaho ine ya ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi.
Ri ḓo kona u swikela zwipikwa izwi nga u lavhelesa tshoṱhe kha zwikhala zwa u bveledza na u renga zwa fhano hayani, u bveledza zwithu zwinzhi zwo fhambanaho, u shandukela kha didzhithaḽa na u fhelisa muhasaladzo wa khaboni.
Ri khou shuma ro livha kha zwa u thoma u shumiswa nga nḓila yo fhelelaho ha mbekanyamushumo ya Vhupo ha Mbambadzo yo Vhofholowaho kha Dzhango ḽa Afrika ine ya ḓo fhelisa zwikhukhulisi zwa mbambadzo kha dzhango ḽashu.
Sa shango ḽine ḽa vha na nḓowetshumo nnzhi vhukuma kha dzhango ḽoṱhe ḽa Afrika, ri khou ḓivhea kha vhuimo ha u vha shango ḽine ḽa tou kwamea tshoṱhe kha zwa maraga iyi miswa ine ya khou aluwa ngaurali.
Ri khou shumisa ḓuvha na muya kha u ita uri shango ḽashu ḽi vhe murangaphanḓa kha zwa fulufulu ḽi vusuluseaho khathihi na zwa vhumagi vhu vhavhalelaho mupo.
Nga u anda ha fulufulu ḽi vhavhalelaho mupo nahone ḽi sa ḓuri, ri nga kona u bveledza zwibveledzwa zwine zwa nga vhambedzwa na zwiṅwe zwa maimo a nṱha kha ḽifhasi khathihi na u sika zwigidi zwa maḓana na maḓana a mishumo miswa.
Ri khou shumisa zwiko zwo ḓalaho vhukuma kha shango ḽa Afrika Tshipembe nga nḓila ine zwa nga vha zwa tshifhinga tshilapfu.
Nga u tikedza vhalimi vhashu, u khwinifhadza netiweke dzashu dza zwa vhuendedzathundu khathihi na maitele a u renga thundu na tshumelo kha vhupo ha mahayani na u vula maraga miswa ya zwibveledzwa zwa zwivhambadzelwannḓa, ri nga kona u engedza vhukuma sekhithara yashu ya zwa vhulimi.
Ri khou tama uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi vhe shango ḽi rangaho phanḓa kha zwa u bveledzwa ha hemp na cannabis hu tshi itelwa zwa makwevho.
Ri khou vusulusa nḓowetshumo ya zwa migodi, ine ya kha ḓi vha luṅwe lwa lupfumo lwashu lwa ndeme vhukuma.
Ri tshe ro fara nḓila yoneyone kha zwa u thoma u shumiswa ha sisteme ntswa ya musalauno nahone i re khagala ya pfanelo dza zwa migodi uno ṅwaha, ine ya ḓo vula zwikhala zwinzhi zwa vhubindudzi kha zwa u bwa migodi na mveledziso.
Ri ḓo bveledza mbekanyamaitele na muhanga wa milayo ine ya ḓo thusa kha zwa minerala ya ndeme.
Nga u shandukisa iyo minerala ya vha zwibveledzwa zwo fhelelaho fhano kha ḽa Afrika Tshipembe, ri nga kona u shumisa lupfumo ulwu lunzhilunzhi lune lwa vha nga fhasi ha mavu ashu ri tshi itela u vhuedza vhathu vhashu.
Zwiṅwe zwine zwa vha zwa ndeme vhukuma u fhirisa zwiko zwashu, ndi u fhambana hashu u ya nga mvelele, mafulufulu na vhukoni ha vhathu vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
Sekhithara dza zwa tshumelo zwazwino ndi dzone tshipiḓa tshihulwane vhukuma tsha ikonomi yashu, u bva kha tshumelo dza zwa masheleni u ya kha dza mavhengele, vhuṱanganedzavhaeni, vhuendelamashango khathihi na nḓowetshumo ya zwa vhutsila ine ya khou aluwa nga luvhilo.
Sekhithara ya zwa vhuendelamashango i khou aluwa nga u ṱavhanya, lwe vhaendelamashango vha swikaho miḽioni dza ṱahe vha dalela shango ḽashu ṅwaha wo fhelaho.
Ri ḓo alusa nḓowetshumo ya zwa vhuendelamashango nga u khwinifhadza visa dzashu, nga u engedza tshivhalo tsha mabufho a yaho mashangoni a ndeme khathihi na u vhambadza shango ḽa Afrika Tshipembe sa shango ḽa khwinesa kha ḽifhasi ḽoṱhe ḽine muthu a nga ḽi dalela.
Ro dovha hafhu ra vhona hu tshi khou vha na nyaluwo yo khwaṱhaho kha tshumelo ya zwa didzhithaḽa khathihi na zwa u wana maitele a zwa mabindu u bva nnḓa, zwe hezwi zwa sikela vhathu vhaswa mishumo minzhi.
U itela u tikedza nyaluwo iyi, ri khou bindudza kha u bveledza zwikili ri tshi itela nḓowetshumo dza tshifhinga tshi ḓaho.
Tshikwama tsha u Engedza Mishumo tsho thoma ḽiedza ḽiswa ḽine ḽa ṱumanya zwa u ṋetshedzwa ha masheleni a thuso ya zwikili zwine zwa vha kha ṱhoḓea khulwane na zwa u vhewa ho teaho khathihi na u tholwa ha vhaswa ho tshimbilaho zwavhuḓi.
Ri khou engedza thikhedzo yashu kha mabindu maṱuku na a vhukati na kha ikonomi ya tshayanzudzanyo, ine ya vha yone i vhulungaho mishumo ya dzimiḽioni khathihi na nḓila dzo fhambanaho dza u ḓitshidza u mona na shango ḽashu.
Hezwi zwi katela u dzudzanya hafhu masheleni a teaho u ṋetshedzwa kha mabindu maṱuku, u vula zwikhala zwa masheleni a u thusa mabindu ane a nga kona u aluswa, khathihi na u bveledza milayo ine ya thusa mabindu a tshayanzudzanyo madzuloni a u a dzivhela.
U itela u bveledza ikonomi yo khwinifhadzeaho, Muhasho wa Saintsi, Thekhinoḽodzhi na Khwinifhadzo u ḓo thoma Tshikwama tsha Khwinifhadzo u itela u kona u ṋetshedza masheleni a u thoma bindu kha mabindu a zwa thekhinoḽodzhi ane a thoma u bva kha zwiimiswa zwashu zwa pfunzo dza nṱha.
Ri khou ita khuwelelo ya uri mabindu a shumise puḽatifomo ya SA Youth.mobi, ine ya vha na vhaswa vho ḓiṅwalisaho vhane vha swika 4.5 miḽioni, u itela uri vha kone u tholwa.
Ri khou ita khuwelelo kha mabindu uri a tikedze Tshumelo dza U tholwa ha Vhaswa khathihi na u engedza zwikhala zwa u wana tshenzhemo ya mishumoni kha tshifhinga tsha ṅwaha u ḓaho.
Ri khou ṱoḓa u bveledza lushaka lune khalwo ha si vhe na muthu ane a vhulahwa nga nḓala.
Lwa miṅwaha ya 30, u tou bva tshe ha vha na muvhuso wa demokirasi, ro shumisana ri tshi itela u fhungudza vhushai.
Zwazwino, ri shumisa masheleni a swikaho 60% ya mugaganyagwama wa lushaka kha miholo ya zwa matshilisano, mutakalo, pfunzo, magavhelo a zwa matshilisano,mbekanyamushumo dza mveledziso ya tshitshavha na dza u tholwa ha vhadzulapo.
Hu na vhathu vha sa shumi nahone vha songo tsireledzeaho vha fhiraho 28 miḽioni vhane vha wana magavhelo a zwa matshilisano.
Vhagudi vha fhiraho 10.5 miḽioni vha dzhena zwikolo zwa muvhuso hune vha si badele mutendelo wa tshikolo.
Ṅwaha wo fhelaho, matshudeni vha fhiraho 900 000 vha bvaho kha miṱa i shayaho na ya vhabebi vhane vha shuma fhedzi vha sa koni u vha badelela mutendelo wa tshikolo, vho wana thuso ya zwa masheleni a u guda dziyunivesithi na magudedzini.
Nga kha hedzi mbekanyamushumo, ri khou kona u fhungudza masiandaitwa a vhushai a vhavhaho vhukuma.
Ri khou ṋetshedza nḓila dzine ngadzo vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha nga kona u bva kha vhushai he vha pfukiselwa hone u bva kha murafho muṅwe u ya kha muṅwe.
Fhedzi, ri khou tea u ita zwinzhi arali ri tshi ṱoḓa u fhelisa vhushai.
Ri tea u ita zwinzhi u itela u vhona uri vhafumakadzi nga maanḓa, ndi vhone vhane vha si tsha ṱangana na thaidzo dzine dza vhonala dzi sa gumi dza u rengela vhana vhavho zwiḽiwa na zwiambaro.
Naho muvhuso u tshi khou shumisa masheleni manzhi vhukuma kha u tikedza vhashai na vhathu vha sa shumi, mbekanyamushumo hedzi a dzi ṱumani nahone tshiṅwe tshifhinga dzi a konḓa u dzi swikela.
Ngauralo, ri khou bveledza sisteme yo ṱanganelaho ya thikhedzo ya vhashai na vhathu vha sa shumi.
Ri khou khwaṱhisa mbekanyamushumo dzine dza vh ahone zwino, u thoma kha dza thikhedzo ya u ṱoḓa mishumo u ya kha dza u tholwa ha vhadzulapo khathihi na u ita uri vhuvhili hadzo, dzi kone u ṋea vhathu nḓila dza u kona u bva kha vhushai.
Madzuloni a u lavhelela uri avho vhane vha vha na ṱhoḓea vha vhe vhone vhane vha kwamana na mazhendedzi a mihasho o fhambanaho nga vhone vhaṋe, mudzulapo u tea u kona u tou ya fhethu huthihi fhedzi uri a kone u wana thikhedzo yoṱhe ine a i ṱoḓa.
U itela u tsireledza mvelaphanḓa ye ra i swikela u tou bva tsha ṅwaha wa 1994 kha zwa u ṱuṱuwedza pfanelo dza vhana, ri ḓo ri hu si kale, ra ṱanganedza Maga a Lushaka a u Ṱuṱuwedza Pulane dza nga ha Vhana, dzine dza sedzesa kha zwipikwa zwa ndeme zwa 10 hune khazwo ha katelwa u fhungudza vhushai, tsireledzo ya vhana na u tandulula thaidzo dza u shayea ha pfushi.
Magavhelo a zwa Matshilisano a Ṱhaḓulo ya Thambulo ndi iṅwe ya nḓila dza ndeme dza u fhungudza vhushai ho kalulaho.
Ri ḓo shumisa haya magavhelo sa yone thikho ya u thomiwa ha luṅwe lushaka lwa thikhedzo ya mbuelo ya vhathu vhane vha sa shume lune lwa nga vha lwa tshifhinga tshilapfu.
Zwine zwa vha zwa ndeme kha ndingedzo dzashu dza u fhedza vhushai khathihi na u bveledza ikonomi yashu ndi u ṋetshedza pfunzo ya khwine nahone ya maimo a nṱha kha muswa muṅwe na muṅwe wa ḽa Afrika Tshipembe.
Ri pfa ri ḓihudza vhukuma nga u shuma zwavhuḓi ha vhagudi vha Murole wa Maṱiriki wa ṅwaha wa 2004, vhe vha kona u phasa nga vhunzhi kha ḓivhazwakale ya shango ḽashu.
Vhagudi vhe vha ṅwala mulingo uyu vha linganaho 87%, vho swika he vha phasa.
Lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale ya shango ḽashu, vhagudi vha ṱoḓaho u swika hafu ya tshivhalo itshi, vho kona u phasa nga Batsheḽa.
A hu na tshine tsha nga fhungudza u ḓihudza hune ra vha naho nga mushumo muhulwane ngaurali wa vhagudi avha khathihi na thikhedzo ye vha i wana u bva kha vhagudisi vhavho, vhabebi khathihi na tshitshavha tshoṱhe nga u angaredza.
Zwazwino, tshipikwa tshashu tsha ndeme ndi u engedza tswikelo ya vhana vhoṱhe kha pfunzo ya mveledziso ya vhana musi vha tshe vhaṱuku (ECD).
Hezwi zwi ḓo kona u swikelwa nga u tou redzhisiṱara na u ita uri senthara dza ECD dzine dza vha hone zwa zwino dzi shume nga nḓila yo teaho khathihi na u vhona uri dzi khou vha na tshomelo dzo teaho, vhugudisi na zwishumiswa zwine dza zwi ṱoḓa u itela u ṋetshedza vhugudi havhuḓi ha musi vhana vha tshe vhaṱuku.
Ri ḓo sedzesa kha zwa u vhona uri ṅwana muṅwe na muṅwe u khou kona u vhala nga nḓila i pfalaho musi a tshi kha ḓi vha kha Mutheo wa Fhasi u itela uri vha kone shuma zwavhuḓi musi vha tshi ya phanḓa kha miṅwaha i tevhelaho.
U itela u kona u swikela izwi, ri khou thoma u shumisa pfunzo ya nyambo mbili yo ḓitikaho nga luambo lwa ḓamuni u itela u khwinisa mvelelo dza mbalo na u ṱanganyisa khathihi na u ṋetshedza nzudzanyo dza ngudo, bugu dza u vhala hu tshi katelwa na maṅwe maga ane o vhonala a tshi shuma.
Tshikimu tsha Bazari tsha Funza Lushaka tshi ḓo bvela phanḓa na u dzhiela nṱha u thoma matshudeni vhane vha takalela u tevhela buḓo ḽa vhudededzi kha Mutheo wa Fhasi.
Ṅwaha wo fhelaho, ro saina Mulayo wa Khwiniso ya Milayo ya Pfunzo dza Mutheo, une wa vha wa ndeme kha u vhona uri pfunzo i khou swikelea nahone i khou katela vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe.
Ṋaṅwaha, Minisṱa vha Pfunzo dza Mutheo, vha ḓo ḓivhadza mbekanyamaitele ya lushaka, milayo na maitele khathihi na ndaela dza u maanḓafhadza vhashumisani vhoṱhe kha muhasho wa pfunzo dza mutheo u itela u tikedza zwa u thoma u shumiswa ha Mulayo.
U itela u vhona uri ikonomi i khou vha na zwikili zwine zwa ṱoḓea, ri khou engedza vhubveledzi ha dziathizeni nga kha magudedzi a Pfunzo ya Thekiniki, Mishumo ya Zwanḓa na Vhugudisi.
Hezwi ndi tshipiḓa tsha tshanduko ine ra khou ita ro livha kha mveledziso ya pfunzo na zwikili zwine zwa ṱanganya vhugudi ha kiḽasini na vhugudisi ha musi muthu e mushumoni.
Ri tshi ṱuṱuwedzwa nga tsumbo dza zwe zwa sumbedza u tshimbila zwavhuḓi kha maṅwe mashango, ri khou ita khuwelelo kha sekhithara dza phuraivethe ya uri dzi ṋetshedze vhaswa zwikhala zwa vhugudi ha u wana tshenzhemo henefho mishumoni nga thungo vha tshi khou bvela phanḓa na ngudo dzavho. Ri khou thoma u shumisa Luṱa lwa 1 lwa Ḽiedza ḽa Thuso ya Masheleni a Matshudeni ḽo Ṱanganelaho ḽa Pfunzo dza Nṱha u itela u tandulula thaidzo dza ṱhoḓea dza avho “vha vhukati vha sa wani thuso ya thikhedzo ya masheleni a u guda”.
Thuso iyi i ḓo tikedza matshudeni vha swikaho 10 000 kha ṅwaha wayo wa u thoma.
Ri khou tama u bveledza lushaka lune khalwo ha vha na ndondolamutakalo ya maimo a nṱha kha vhoṱhe.
Uno ṅwaha, ri ḓo bvela phanḓa na mushumo wa ndugiselo dza u thoma u vhumbwa ha Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI).
Hezwi zwi ḓo katela u bveledza luṱa lwa u thoma lwa rekhodo nthihi ya zwa mutakalo ya eḽekhiṱhironiki, ndugiselo dza u vhumba Komiti ya zwa Vhueletshedzi ya Minisṱa ya nga ha thekhinoḽodzhi dza mutakalo na mbuelo dza ndondolamutakalo, hu tshi katelwa na muhanga wa milayo ya nga ha ṱhanziela dza vhaṋetshedzi vha tshumelo dza zwa mutakalo.
NHI i ḓo fhungudza tshayandingano kha zwa ndondolamutakalo nga u ita uri muthu muṅwe na muṅwe a farwe nga nḓila yavhuḓi nahone i fanaho.
NHI i ḓo vhulunga matshilo manzhi nga u ṋetshedza tshigwada tsha tshumelo dzine khadzo ha katelwa, ndondolo ya mme na lushie khathihi na tshumelo dzi ṋetshedzwaho vhathu vhane vha khou tshila na tshitzhili tsha HIV na AIDS, lufhiha (TB) hu tshi katelwa na avho vhane vha vha na madwadze a sa fhireli a fanaho na malwadze a mbilu, khentsa na vhulwadze ha swigiri.
Zwipikwa zwashu zwa tsinisa ndi u khwaṱhisa sisteme yashu ya zwa mutakalo khathihi na u khwinifhadza vhuḓi ha ndondolo.
Tshipiḓa tsha ndeme tsha hezwi, ndi u ita uri zwi vhe zwa musalauno, u khwinifhadza na u ṱhogomela tshomedzo dza zwa mutakalo dzine dza vha hone zwazwino khathihi na u fhaṱwa ha zwibadela zwiswa na dzikiḽiniki.
Hu na zwibadela zwinzhi zwine zwa khou fhaṱwa kana zwine zwa khou vusuluswa zwazwino. Khazwo hu katelwa Sibadela tsha Vhukati tsha Limpopo na Sibadela tsha Tshiṱiriki tsha Siloam kha ḽa Limpopo, Sibadela tsha Dzingu tsha Dihlabeng vunḓuni ḽa Free State, Sibadela tsha Tshiṱiriki tsha Bambisana na Sibadela tsha Tshiṱiriki tsha Zithulele ngei kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, hu tshi katelwa na Sibadela tsha Muhumbulo tsha Bophelong vunḓuni ḽa Devhula Vhukovhela.
Dziṅwe dza thandela dzi kha ḓi vha kha zwiimo zwa u olwa na u bveledziswa. Hezwi zwi katela u vusuluswa hafhu nga huswa ha zwibadela zwa vhukati zwiraru zwa kale, zwibadela zwa vhukati zwiraru zwiswa, zwibadela zwa tshiṱiriki zwiṱanu zwiswa, senthara dza zwa mutakalo wa tshitshavha ṱhanu na sibadela tshihihi tsha muhumbulo tshiswa.
U itela u khwinifhadza tshumelo dzine vhalwadze vha ṋewa dzone, ri khou ombedzela tshoṱhe kha zwa u fhungudza zwifhinga zwa u lindela, vhudele na vhuḓifari ha vhashumi kha zwiimiswa zwa mutakalo zwa muvhuso.
Ri khou ṱuṱuwedzwa vhukuma nga mvelaphanḓa khulwane ye shango ḽa i ita kha zwa u fhelisa HIV na AIDS sa mishushedzo ya mutakalo wa tshitshavha.
Mafheloni a ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe, ṅwaha wa 2024, 96% ya vhathu vha tshilaho na tshitzhili tsha HIV vho swika he vha kona u ḓivha tshiimo tshavho, 79% yavho vho vha vh atshi khou shumisa dzilafho ḽa anthirethirovairaḽa ngeno 94% ya avho vhane vha khou shumisa dzilafho iḽo, vho wana uri vairasi yo fhungudzea muvhilini wavho.
U itela u kona u swikela tshipikwa tshashu tsha 95-95-95, houno ṅwaha ri ḓo rwela ṱari fulo ḽihulwane vhukuma ḽa u ṱoḓana na vhaṅwe vhathu vha swikaho 1.1 miḽioni vhane vha si vhe kha dzilafho.
Ri khou pfa ri tshi khou kwamea nga khonadzeo ya masiandaitwa ane a nga vha hone nga mulandu wa tsheo ya muvhuso wa shango ḽa Amerika wa u imisa dziṅwe dza thuso yawo ya zwa masheleni kha mbekanyamushumo dza HIV na TB kha mashango a Afrika lwa maḓuvha a 90. Heyi thuso ya zwa masheleni ndi ine ya swika 17% ya masheleni ane shango ḽashu ḽa a shumisa kha zwa dwadze ḽa HIV. Ro kona u ṋetshedza thuso ya zwa masheleni u bva kha tshikwama tshashu tsha muvhuso ri tshi itela mbekanyamushumo dzashu dza HIV na TB kha miṅwaha minzhi yo fhelaho. Ri khou lavhelesa kha maga o fhambanaho ane ra nga a shumisa a u lingedza u tandulula ṱhoḓea dza tshihaḓu khathihi na u ita uri hu vhe na u bvela phanḓa ha tshumelo dza ndeme.
U itela u fhelisa tshayandingano, ri tea u shandukisa vhupulani ha fhethu he ha vha ho itwa nga tshifhinga tsha muvhuso wa khethano nga lukanda, he ha tshinyadza dziḓorobo dzashu khathihi na u kombetshedza vhathu vhanzhi uri vha dzule kule na hune vha shuma hone kana zwikhala.
Ro ṋetshedza dzinnḓu dza dzimiḽioni u tou bva tsha ṅwaha wa 1994, zwe hezwi zwa ṋetshedza tsireledzo na tshirunzi kha miṱa yo shayaho, fhedzi naho zwo ralo, maitele a u fhaṱa vhupo ha vhudzulo kha mikaṋo ya vhukati ha dziḓorobo o ṋaṋisa tshayandingano na u engedzea ha vhupo ha dziḓoroboni.
Ri tshi bvela phanḓa, ri khou ḓo fhaṱa fhethu ha vhudzulo vhunzhi ngomu vhukati ha dziḓorobo dzashu khathihi na fhethu hune ha vha tsini na mishumo na zwikhala zwa u ita zwa mabindu.
Ri khou shandukisa sabusidi dzashu dza zwa dzinnḓu khathihi na u livhisa vhunzhi ha masheleni kha mbekanyamushumo dzine dza ita uri vhathu vha kone u renga kana u rennda dzinnḓu kha vhupo vhune vha hu takalela.
Ri ḓo ṋetshedza dziṅwe ndaka nnzhi dza muvhuso dzine a dzi khou shumiswa ri tshi itela uri hu kone u bveledzwa fhethu ha vhudzulo vhune ha sa ḓure.
Ri khou shumisana na mavunḓu khathihi na mimasipala mihulwane kha u dzhiulula hafhu murahu zwifhaṱo zwo dzhavhulwaho nga khani vhukati ha dziḓorobo dzashu khulwane ra fhedza nga u zwi shandukisa uri zwi kone u shumiswa nga vhadzulapo.
Ri ḓo ṋetshedza zwitentsi zwine zwa vha na tshumelo dzo teaho zwi swikaho 300 000 kha vhathu vho teaho u itela uri hu vhe na mveledziso ya dzinnḓu nga nḓila yo dzudzanywaho zwavhuḓi, zwitshavha zwo ṱumanywaho kha vhupo ha mveledziso ha ndeme.
Ri ḓo fhungudza mushumo wo salelaho murahu wa u ṋetshedza ṱhanziela dza vhuṋe dza nnḓu dza sabusidi na u shandukisa mahaya uri a vhe ndaka dza miṱa.
Ri ḓo sengulusa milayo ya kushumiselwe kwa mavu, ya zwifhaṱo khathihi na miṅwe milayo ri tshi itela mveledziso ya ndaka dza mutengo wa fhasi, hu tshi katelwa na vhudzulo ha nga murahu ha nnḓu.
Hezwi zwi sumbedza u humbula hafhu nga nḓila ya ndeme nga ha nḓila ine muvhuso wa ṋetshedza ngayo vhudzulo nga thungo u tshi khou shandukisa dziḓorobo dzashu uri dzi vhe fhethu ha nyaluwo na zwikhala.
Kha u ita uri ḓorobo dzashu dzi kone u shumela vhadzulapo vhadzo, ri ḓo vusulusa ḽaini dza zwiporo zwa zwidimela zwa vhaṋameli na zwiṱitshi uri zwi dovhe zwi shume hafhu nga nḓila yo fhelelaho. Ḽaini dza zwiporo zwa zwidimela zwa vhaṋameli dzi fhiraho 80% dzi vho shuma u swika zwino.
Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe (PRASA) ḽo ḓivhadza nga ha zwidimela zwa musalauno, zwe zwa bveledzwa fhano hayani zwi fhiraho 200 kha netiweke yaḽo u itela u ṋetshedza luṅwe lushaka lwo fhambanaho lwa zwa vhuendi ha nnyi na nnyi vhu sa ḓuri.
Kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu i ḓaho, ri ḓo lugisa sisteme ya ngafhadzo dza PRASA u itela uri ri kone u shumisa zwidimela zwashu zwoṱhe zwiswa nahone vhaṋameli kha vha pfe vho vhofholowa uri vha ḓo swika hune vha ya hone vho tsireledzea, nga mutengo wa fhasi nahone nga tshifhinga.
Ri khou lavhelela u vha na shango ḽine khaḽo muṅwe na muṅwe a pfa o tsireledzea.
Mapholisa vha khou bvela phanḓa na shuma na maṅwe mazhendedzi a zwa mulayo u fhelisa tshoṱhe zwigwada zwa vhugevhenga ho tou dzudzanywaho khathihi na u fhelisa vhugevhenga ha zwa masheleni na ha dzikhakhathi.
Vha Tshumelo ya zwa Mapholisa vha Afrika Tshipembe vho vhumba vhushaka ha tshumisano na vha mimasipala mihulwane nahone vha khou shumisana na zwitshavha kha u lwa na vhugevhenga kha mavunḓu o sedzeswaho khao ane vhugevhenga ha vha nṱhesa.
Ri khou khwaṱhisa tshoṱhe Operation Shanela, ye ya zwi kona u fara vhahumbulelwa, u wanulusa hafhu zwiṱhavhane khathihi na u dzhiulula zwiendedzi zwo tou tswiwaho.
Ri tea u lwa na thaidzo dza khakhathi dza zwigidi dze dza anda vhukuma zwitshani zwashu lwa miṅwaha ya mahumi na mahumi.
Ngo humbela Minisṱa na Mukhomishinari wa Mapholisa wa Lushaka uri vha dzhiele nṱha zwa u fhungudza vhugevhenga na khakhathi dzi itwaho nga zwigidi, hezwi zwi katela u thivhela zwa u pambukiswa ha zwiṱhavhane kha mimaraga i siho mulayoni khathihi na u wanulusa hafhu zwiṱhavhane zwi siho mulayoni zwine zwa khou sokou leleḓa hoṱhehoṱhe.
Ri a zwi ḓivha u bva kha vhuṱanzi ha dzitshaka na kha zwe riṋe vhaṋe ra tou ṱangana nazwo uri hezwi ndi yone nḓila ya khwinesa ya u fhungudza vhugevhenga ha dzikhakhathi nga u angaredza.
Tshumelo ya zwa Vhufogisi, ine ya vha ya ndeme kha u tandulula thaidzo dza zwa vhugevhenga, i ḓo engedzwa nga vhaofisiri vha swikaho 4 000 hu tshi shumiswa maitele a nga ngomu a u thola.
Ri khou shuma ro livha kha u thoma u shumisa thandululo dza zwa vhulavhelesi, vhusaukanyi na dza inthanethe kha zwa mishumo ya zwa u kombetshedzwa ha u tevhela milayo ha ano maḓuvha.
Ro vhona ndeme ya thekhinoḽodzhi kha u lwa na vhugevhenga.
Nga u shumisa AI kha zwa u wanulusa zwiito zwa vhukwila khathihi na mushumo wa u khwaṱhisedza, vha Tshumelo ya Muthelo wa Mbuelo ya Afrika Tshipembe vho thivhela u bva ha masheleni a fhiraho R95 biḽioni e a vha a tshi khou tea u badelwa murahu sa masheleni o teaho u humiselwa murahu kha vhaṋe vhao, vha vhuisa murahu masheleni a fhiraho R20 biḽioni a mbuelo khathih na u fhelisa tshoṱhe tshikimu tsha zwa mafola na musuku u siho mulayoni.
Ri khou bvela phanḓa na u shuma na tshitshavha u itela u fhelisa khakhathi dzine dza itelwa vhafumakadzi.
Ro phasisa Mulayo wa Khoro ya Lushaka ya nga ha Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu khathihi na Mabulayo a Vhafumakadzi, he ra vhumba tshiimiswa tsha lushaka tshine tsha ḓo ita uri hu vhe na maga o dzudzanywaho a u lwa na tshiwo itshi.
Ri ḓo vhona uri khoro i khou shuma nga nḓila yo fhelelaho nahone i na zwiko zwo teaho.
Ri ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa thikhedzo kha zwipondwa zwa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu (GBV).
Hu na Senthara dza Ndondolo dza Thuthuzela dza 65 u mona na shango ḽoṱhe.
Kha zwiṱiriki zwa 52 fhano shangoni, zwa 44 zwi na vhudzumabamo ha zwipondwa zwa zwiito zwa GBV.
Zwiṱitshi zwoṱhe zwa mapholisa fhano shangoni zwi na tshumelo dza u thusa zwipondwa, ngeno hu tshi ḓo fhaṱwa dziṅwe khothe dza 16 dza milandu ya zwa vhudzekani kha ṅwaha u ḓaho wa muvhalelano.
Ri khou lavhelela u vha na lushaka lu si na zwiito zwa vhuaḓa.
Ṅwaha wo fhelaho, ndo vhumba Khethekanyo ya zwa Ṱhoḓisiso dza Zwiito zwa Vhuaḓa sa tshiimiswa tsha tshoṱhe kha tshiimiswa tsha Maanḓalanga a zwa Vhutshutshisi ha Lushaka, tsho ḓiimiselaho u ṱoḓisisa na u sengisa milandu ya maimo a nṱha ya zwiito zwa vhuaḓa.
Ri ḓo vhona uri khethekanyo iyi i na tshomedzo dzo fhelelaho ya dovha hafhu ya vha na tswikelo ya mafhungo ane ya a ṱoḓa u itela u sengisa milandu i elanaho na zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha zwa ndangulo ya muvhuso khathihi na u dzhiela vhukando avho vhe vha ḓidzhenisa kha zwiito zwenezwo.
Ri khou fhaṱa ḽaborathori ya maimo a nṱha ya zwa vhufogisi ha didzhithaḽa u itela u tikedza ṱhoḓisiso dza milandu i konḓaho ya zwa vhuaḓa nga u shumisa nḓivho na zwishumiswa zwa maimo a nṱha.
Ri khou ita mvelaphanḓa nga zwiṱuku kha zwa u thoma u tevhedzwa ha themendelo dza Khomishini ya nga ha Milandu ya Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso, hu tshi katelwa na u sainwa ha tshandukiso dzo fhambanaho dza milayo.
Yunithi ya zwa Ṱhoḓisiso yo Khetheaho na Yunithi ya u Dzhia Ndaka, dzo vhiga uri ho vhuiswa murahu masheleni a fhiraho R10 biḽioni kha milandu i elanaho na zwiitio zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndangulo ya muvhuso.
Uno ṅwaha, Muhasho wa zwa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa u ḓo vhiga nga ha tsenguluso ya tshivhumbeo tsha u lwa na zwiito zwa vhuaḓa nga kha Khoro ya Vhueletshedzi ha U lwa na Zwiitio zwa Vhuaḓa ya Lushaka. Hezwi zwi khou lavhelelwa u ḓo ita uri milayo i shume zwavhuḓi, u fhelisa zwa u dovhololwa ha mishumo khathihi na u kombetshedza uri hu vhe na tshumisano khulwane vhukati ha mazhendedzi a zwa u tevhedzwa ha milayo.
Ri ḓo khunyeledza Muhanga wa milayo ya Tsireledzo ya Tsevhi nahone ra dovha hafhu ra ḓivhadza Mulayotibe wa Tsireledzo ya Tsevhi Phalamenndeni kha uno ṅwaha wa muvhalelano.
Uno ṅwaha, ri ḓo khwaṱhisa sisteme ya ḽa Afrika Tshipembe ya u fhelisa zwiito zwa u dzumba vhuṱala ha dzitshelede khathihi na u thusedza zwiito zwa vhutherorisi nga masheleni nga u ita dziṅwe khwinifhadzo hafhu dza milayo na sisteme.
U itela u khwaṱhisa zwa u bviswa hashu kha mutevhe wa dzitshaka wa u swifhadza madzina a mashango nga vha Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Vhukando ha zwa Masheleni, ro ita mvelaphanḓa khulwane kha zwa u tandulula thaidzo dze dza wanala dzi hone kha sisteme yashu ya zwa u tevhedzwa ha milayo, lwe ha kona u tandululwa thaidzo dza 16 kha dza 22 nga nḓila yo fhelelaho.
Ri khou tama u bveledza shango ḽine ḽa vha na mulalo na ḽifhasi ḽoṱhe.
Ri khou bvela phanḓa nga kha vhushaka hashu ha dzitshaka, u ṱuṱuwedza matshilele avhuḓi a vhathu vha shango ḽa Afrika Tshipembe zwenezwo musi ri tshi khou lingedza u dovha hafhu ra ṱuṱuwedza matshilele avhuḓi a vhathu nga u angaredza.
Ri ḓo shuma ro livha kha u khwaṱhisa vhushaka hashu ha zwa mbambadzo u mona na ḽifhasi khathihi na tshumisano ine ra vha nayo na maṅwe mashango a ḽifhasi ine yo khwaṱha vhukuma ya dovha hafhu ya fhambana u ya nga mashango eneo nga nḓila yo fhelelaho ri tshi itela uri ikonomi yashu i khwaṱhe lwa tshoṱhe.
Thikho dza ndeme dza mbekanyamaitele yashu ya mafhungo a mashango a nnḓa dzi kha ḓi vha zwa u ṱuṱuwdzwa ha pafnelo dza vhuthu, mulalo na vhukonani khathihi na u khwaṱhiswa ha mbambadzo i pfalaho khathihi na vhushaka ha zwa vhubindudzi na maṅwe mashango.
Heyi ndi milayo ine ya eletshedza vhuimo hashu ha u vha phresidennde wa G20 kha uno ṅwaha.
Ro nanga thero ine ya ri “Vhuthihi, Ndingano na Mvelaphanḓa ya Tshifhinga Tshilapfu”, ri tshi itela u ombedzela ṱhoḓea ya tshumisano na vhushaka vhukati ha mashango a ḽifhasi.
Lwa u tou thoma kha ḓivhazwakale yayo, muṱangano wa G20 i khou ḓo farelwa kha dzhango ḽa Afrika nga murahu ha u ṱanganedzwa ha dzangano ḽa Mbumbano ya Afrika (AU) sa muraḓo.
Hetshi ndi tshone tshikhala tsha uri ri kone u vhea phanḓa ṱhoḓea dza dzhango ḽa Afrika khathihi na dza mashango oṱhe ane a kha ḓi bvelela kha adzhenda ya mveledziso ya dzitshaka nga nḓila i pfalaho.
Zwa u vha hashu phresidennde wa G20 ndi tshikhala tsha ndeme vhukuma kha shango ḽashu ḽa Afrika Tshipembe tsha uri ri ṱuṱuwedze ndingedzo dzo livhiswaho kha nyaluwo khulwane ya ikonomi ya ḽifhasi khathihi na mveledziso ya tshifhinga tshilapfu.
Dzhango ḽa Afrika ḽi kha ḓi tou vha vhukati tshoṱhe kha mbekanyamaitele yashu ya zwa mafhungo a nnḓa.
Ri khou bvela phanḓa na u shuma ri tshi lingedza u khwaṱhisa AU uri i kone u tikedza zwa u swikelwa ha mulalo, mvelaphanḓa na u ṱanganywa ha ikonomi kha dzhango ḽa Afrika.
Ri a zwi ḓivha uri mvelaphanḓa yashu ya tshifhinga tshi ḓaho yo ḓitika tshoṱhe kha mvelaphanḓa ya dzhango ḽa Afrika.
Uri dzhango ḽa Afrika ḽi kone u bvela phanḓa, ri tea u fhelisa dzinndwa kha dzhango ḽashu.
Utou bva tshe ha vha na muvhuso wa demokirasi, ro shuma vhukuma kha u vhuedzedza vhudziki mashangoni a ngaho Côte d’Ivoire, Burundi, South Sudan na Lesotho.
Zwenezwino, ri kha ḓi tou bva u vha tshipiḓa tsha vhurumelwa ha u bveledza mulalo ha Mashango a Tshitshavha tsha Mveledziso a Tshipembe ha Afrika (SADC) fhaḽa kha ḽa Mozambique tshe tsha mulalo na vhudziki kha vunḓu ḽa Cabo Delgado.
U vha hone ha vha vhaḓisamulalo vha ḽa Afrika Tshipembe fhaḽa kha ḽa DRC zwi tou vha vhuṱanzi ha vhuḓiimiseli hashu vhune ha khou bvela phanḓa ha u lingedza u wana thandululo ya mulalo kha iṅwe ya dzikhakhathi dzi konḓaho vhukuma ḽifhasini, dze dza dzhia matshilo a vhathu vha dzimiḽioni khathihi na u sia vhaṅwe vhathu vha dzimiḽioni hafhu vho sokou balangana na shango.
Ri khou ita khuwelelo kha mahoro oṱhe a kwameaho uri a ṱanganedze ndingedzo dza zwa vhudipuḽomati dza u lingedza u wana thandululo ya mulalo dzine dza vha hone zwazwino, hu tshi katelwa na u ṱhonifha thendelano dzi ḓivhiwaho sa Luanda Process.
Ri ḓo dzhenela Muṱangano wo Ṱanganelaho wa vhukati ha SADC na Mashango a Tshitshavha tsha Vhubvaḓuvha ha Africa we wa dzudzanyelwa u farelwa fhaḽa kha ḽa Tanzania mafheloni a ino vhege, hune ra ḓo dovha hafhu ra ombedzela khuwelelo yashu ya u vhea mapfumo fhasi khathihi na u dovha hafhu u dzhenela nyambedzano dzo livhiswaho kha u wana thandululo i pfalaho nahone ya tshifhinga tshilapfu.
Ro ḓi dzulela u tenda kha ḽa ui mbofholowo ye ra i wana khathihi na thikhedzo ya dzitshaka ye ra vhuelwa vhukuma ngayo, zwi ri hwesa vhuḓifhinduleli ha u tikedza nndwa dza avho vhane vha khou bvela phanḓa na u ṱangana na zwiito zwa vhukoloni khathihi na u tsikeledzwa.
Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa na u ima ḽi tshi tikedza vhathu vha fhaḽa kha ḽa Paḽestina, vhane, nga murahu ha u konḓelela miṅwaha ya mahumi na mahumi ya u govhelwa hu siho mulayoni, zwazwino vha khou ṱangana na thambulo ine a i ṱalutshedzei.
Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo dzhia vhukando ḽi tshi tevhedza vhuḓifhinduleli haḽo nga fhasi ha Thendelano dza nga ha zwiito zwa Mabulayo a Vhathu Vhanzhi vha Lushaka Luthihi nga u dzhiela vulela mulandu shango ḽa Israele fhaḽa kha Khothe ya zwa Vhulamukanyi ya Dzitshaka.
Ro ḓiimiasela tshoṱhe u tevhedza athikili dza Thendelanomviswa dza Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UN), hu tshi katelwa na mulayo une wa ri miraḓo yoṱhe i ḓo tea u tandulula thaidzo dzayo dza dzitshaka nga nḓila ya mulalo.
Ri tikedza maitele a u ṱhonifha mikaṋo na vhuḓilangi ha mashango oṱhe na vhathu vhao.
Ri khou bvela phanḓa na u shela mulenzhe kha maitele o fhambanaho a u bveledza mulalo ane o livhiswa kha u bveledza mulalo wo fhelelaho nahone une wa ḓo vha wa tshifhinga tshilapfu fhaḽa kha ḽa Ukraine.
Vhurumela ha shango ḽa Afrika Tshipembe ho shela mulenzhe muhulwane vhukuma kha u bveledza muhanga wa nyambedzano dzo livhiswaho kha mulalo wo fhelelaho fhaḽa kha ḽa Ukraine ḽo ḓitika nga Thendelanomviswa ya UN na mulayo wa dzitshaka.
Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza adzhenda yaḽo ya tshumisano na zwa tshaka nnzhi nga kha u vha haḽo muraḓo wa UN, AU, na Non-Aligned Movement hu tshi katelwa na tshigwada tsha mashango a BRICS.
Musi vhuthu vhu tshi khou ṱangana na khaedu dzi songo ḓoweleaho, ro ḓiimisela uri UN yo shandukiswaho nahone ine ya imela mashango oṱhe, ndi yone ine ya tea u tou vha ngomu tshoṱhe kha mafhungo a ḽifhasi.
Ri ḓo bvela phanḓa na u lwela uri hu vhe na mvelaphanḓa kha tshandukiso ya Khoro ya Tsireledzo ya Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka uri i vhe tshiimiswa tshine tsha katela vhoṱhe, tshi shumaho zwavhuḓi nahone tshine tsha kona u ita uri hu vhe na mulalo na vhutsireledzi.
Mushumo une ra u ita na zwine ra tikedza zwone, u tea u ṱalutshedzwa kha vhunzhi vha vhashelamulenzhe vhahulwane, nga maanḓa kha vhashumisani vhashu kha zwa mbambadzo na kha mashango manzhi na vharangaphanḓa vhane ra ṱangana navho kha zwa mafhungo a ḽifhasi.
Nga muhumbulo wa u ṱalutshedza tsheo nnzhi dze ra dzi dzhia, nga maanḓa zwipikwa zwine ra khou tama u zwi swikela nga tshifhinga tsha musi shango ḽashu ḽo dzhia vhuphresidennde ha G20, ndo dzhia tsheo ya u rumela vhurumelwa ha muvhuso na vhaṅwe vharangaphanḓa kha mashango o fhambanaho kha dzhango ḽashu na u mona na ḽifhasi nga u angaredza.
Vhurumelwa uvhu vhu ḓo davhidzana na vhashelamulenzhe vha ndeme vho fhambanaho nga ha mafhungo manzhi a kwamaho madzangalelo a shango ḽa Afrika Tshipembe.
Vhahashu,
Zwoṱhe hezwi zwithu zwine ra khou amba nga hazwo zwi a konadzea.
Sa vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe, ri a ḓivha nga ha maanḓa a u shumisana, nga ha zwine zwa konadzea musi vhathu vha bvaho kha masia o fhambanaho, murafho, mvelele, luambo, tshigwada tsha lushaka na vhurereli vha tshi ṱangana vha vha tshithu tshithihi vha tshi vhofhekanywa nga tshipikwa tshithihi tshi fanaho.
Zwa u vhumbwa ha GNU zwo ri ṋea tshikhala tsha u dovha hafhu ra sumbedzisa zwine ra nga kona u zwi swikela nga u shumisana.
Ndi khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe, vho farana naho vha tshi fhambana u ya nga mvelele dzavho, ya uri vha kuvhangane nga tshifhinga tsha musi vha tshi khou fara Nyambedzano dza Lushaka u itela u ṱalusa bono ḽa shango ḽashu kha tshifhinga tsha miṅwaha ya 30 i ḓaho.
Nyambedzano dza Lushaka dzi tea u vha fhethu hune muthu muṅwe na muṅwe a ḓo thetsheleswa.
Hu tea u vha fhethu ha u wana thandululo dzine dza ḓisa tshanduko dza vhukuma kha matshilo a vhathu.
Nyambedzano dza Lushaka dzi tea u ombedzela zwauri muṅwe na muṅwe washu u na vhuḓifhinduleli vhune a tea u vhu dzhia kha u fhaṱa lushaka lune ra lu lavhelela.
Naho ri tshi nga vha na u fhambana kha zwithu zwinzhi, ri tendelana kha tshithu tshithihi, tshine tsha vha tsha uri ri khou tea u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽa khwine khathihi na u khwinifhadza matshilele a vhathu vhashu.
Ngauralo, musi ri tshi khou dzhena kha luṱa luswa ḽifhasini na kha shango ḽashu, kha ri ambe nga ha u vhavhalelana na vhuthu vhune ra vha naho nga tshashu.
Kha ri ambe nga ha u ḓihudza hune ra vha naho nga ha shango ḽashu na zwoṱhe zwe ra kona u zwi swikela.
Kha ri ambe nga ha vhuḓiimiseli he ha ita uri ri wane mbofholowo nahone vhune zwazwino ha ri ita uri ri kone u bvela phanḓa ro livha kha vhumatshelo ha khwine.
Nga hovhu vhuḓiimiseli, ri ḓo shumisana ri tshi itela uri hetshi, tshi vhe tshifhinga tsha nyaluwo, mvelaphanḓa na tshandukiso.
Ri ḓo shumisana ri tshi itela u fhaṱa lushaka lune ra lu lavhelela.
Ri ḓo shumisana ri tshi itela u fhaṱa lushaka ḽune lwa shumela vhathu vhoṱhe.
Ndi a livhuwa.
