Humeso hi Phuresidente Jacob Zuma eka Xiviko xa Khomixini ya Xinawu ya Ndzavisiso eka swiendlo swa le Mugodini wa Marikana eRustenburg, Union Buildings, Pretoria
Vaaki va Afrika-Dzonga kulorhi,
Hi ti 26 Mhawuri 2012, Ndzi thorile Khomixini ya Ndzavisiso ku lavisisa timhaka leti khumbhaka vanhu, rixaka na misava hinkwayo leti sukaka eka makhombo yo tsema nhlana eMugodini wa Lonmin eMarikana, eRustenburg eXifundzheninkulu xa N’walungu Vupeladyambu, hi ti 11 ku fika ti 16 Mhawuri 2012.
Kwalomuya ka 44 wa vanhu va lahlekeriwe hi vutomi naswona van’wana va vavisekile.
Khomixini a yi fambisa hi Muchuchisi la nga eku Wiseni Ian Farlam, a pfuniwa hi Advocate PD Hemraj SC na Advocate BR Tokota SC. Ndzi tsakela ku hundzisa ku tlangela no va khensa eka ndlela ya xiphurofexinali, yo lulama no hetiseka leyi va nga fambisa Khomixini hi yona.
Ndzi khensa mindyangu ya vanhu hinkwavo lava nga lahlekeriwa hi vutomi, hinkwavo lava nga lova ku nga se fika ti 16 Mhawuri 2012 na lava nga lova hi siku rero, eka ntirhisano wa vona na Khomixini va nga languti leswaku va twa ku vava no va eku tikeriweni lokukulu, hikwalaho ka ku lahlekeriwa hi varhandziwa va vona hi xihluku.
Timbilu ta hina ti twela mindyangu ya vanhu lava nga dlawa loko ku hundzile ti 16 Mhawuri 2012 laha vadlayi va nga wela ehandle ka xikopu xa ndzavisiso.
Hi tlhela hi khensa timbhoni, swipano swa nawu na vatirhi lava nga vaviseka. Ku hoxa xandla ka hinkwavo swi tiyisisile ku humelela ka Khomixini.
Khomixini yi lerisiwile ku lavisisa no kumisisa na swiringanyeto leswi khumbhaka matirhelo ya Lonmin Plc, Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS), Nhlangano wa Vatirhi va le Mugodini na Nhlangano wa Vuaki (AMCU), Nhlangano wa Rixaka wa Vatirhi va le Mugodini (NUM), Ndzawulo ya Swicelwa (DMR) na tindzawulo tin’wana ta mfumo, ku katsa na vanhu na mintlawa.
Swikumiwankulu na swiringanyeto swi nga komisiwa hi ndlela leyi:
1. SWIKUMIWA
SWIKUWA HI LONMIN
Khomixini yi kumile leswaku Lonmin a yi tirhisangi mapfhumba ya yona yo antswa ku ololoxa madzolonga lawa ya nga pfuka exikarhi ka yona na vatirhi va yona lava nga nghenelela eka ku tereka loku nga sirhelelekangiki eka xandla xin’wana na le xikarhi ka vatereki na vatirhi lava nga nghenelelangiki eka ku tereka.
Naswona a yi hlamulanga hi ndlela ya kahle eka nchaviselo wa, na ku sungula ka madzolonga.
Lonmin yi tsandzekile ku tirhisa minsirhelelo na matshalatshala yo tiyisisa nhlayiseko wa vatirhi va yona.
Lonmin yi sindzisile leswaku vatirhi va yona lava nga terekangiki va fanele ku ta entirhweni, handle ka ntiyiso wa leswaku ya swi tiva leswaku a yi nga ri eka xiyimo xo va sirhelela eka minhlaselo ya lava nga eku terekeni.
Khomixini yi sorile ku tirhisiwa ka matshalatshala hi Lonmin hi ku ya hi makungu ya Vanhu na Mintirho.
SWIKUMIWA HI AMCU
Khomixini yi kumile leswaku varhumiwa va AMCU a va tirhisangi vulawuri byo helela ehenhla ka swirho na vaseketeri va AMCU eku tiyisiseni leswaku matikhomele ya vona ya le enawini naswona a ya veki vutomi bya van’wana enghozini.
Va yimbelerile tinsimu ta vuntswaka no endla tinhlamulo to biha, leswi nyanyiseke xiyimo lexi a nga ri kahle ku ri khale.
Khomixini yi tsundzukile leswaku Phuresidente wa AMCU, Tatana Joseph Mathunjwa, u endlile swo antswa ku nga se va na ku duvulana ku hlohlotela vatereki ku veka switlhavana swa vona ehansi no suka exintshabyanini.
SWIKUMIWA HI NUM
Nhlangano wa Rixaka wa Vatirhi va le Mugodini a wu tirhisangi matshalatshala ya wona yo antswa ku ololoxa madzolonga exikarhi ka wona na vatereki.
NUM yi tsundzuxile Vaborhi va Maribye hi ndlela yo hoxeka leswaku ku hava minjhekanjhekisano leyi nga ta va kona na Lomnin ku nga se hela mpfumelelano wa muholo wa malembe mambirhi.
Nhlangano a wu tekangi goza ku hlohlotela no kotisa Lonmin ku vulavula na vatirhi.
NUM yi tsandzekile ku tirhisa ku lawula ko hetiseka ehenhla ka vuxirho bya yona hi ku tiyisisa leswaku matikhomelo ya vona ya le nawini na leswaku a ya veki vutomi bya van’wana enghozini.
Swi hlohloterile no pfuna vatirhi lava a va nga ri ku terekeni ku ya emihochweni eka swiyimo sweswo laha a ku ri na khombo ra ntiyiso laha a va ta dlawa kumbe ku vavisiwa hi vatereki lava a va hlomile.
SWIKUMIWA HI MUTEREKI HA UN’WE UN’WE
Mutereki ha un’we un’we na mintlawa yin’we yin’we ya vatereki va tlakusile xiyimo xa ntlimbo na ku hlamula leswi nga tlakusa, hi ku kongoma kumbe ku nga ri hi ku kongoma, mafu ya varindzi va Lonmin na vatirhi lava a va nga ri ku terekeni, no veka enghozini vutomi bya vatirhi lava nga terekangiki lava nga vavisekangiki.
SWIKUMIWA HI KU LANDZELA TATANA CYRIL RAMAPHOSA
Gqweta ra Vanhu lava nga Vaviseka no Khomiwa ri hehla leswaku Tatana Cyril Ramaphosa hi yena xivangelo xa ku halatiwa ka ngati eMarikana na leswaku u fanele ku rhwala vutihlamuleri bya mafu ya 34 wa vatirhi va le mugodini.
Khomixini yi kumile leswaku ku nge vuriwi leswaku Tatana Ramaphosa hi yena xivangelo xo halatiwa ka ngati, na swihehlo leswi nga ehenhla ka yena a swi na tshaku.
SWIKUMIWA HI KU LANDZELA HOLOBYE NATHI MTHWETHWA
Gqweta ra Vanhu lava nga Vaviseka no Khomiwa ri hehla leswaku Tatana Mthethwa hi yena xivangelo xa ku halatiwa ka ngati eMarikana na leswaku u fanele ku rhwala vutihlamuleri bya mafu ya 34 wa vatirhi va le mugodini.
Khomixini yi kumile leswaku Swirho swa le henhla a swi vangi na xiave eka xiboho xa maphorisa xo tirhisa endlelo ra xihatla ra tihanyi hi ti 16 Mhawuri 2012, loko vatereki va nga vekangi ehansi switlhavani swa vona, leswi nga fikelerisa eka mafu ya 34 wa vanhu.
SWIKUMIWA HI KU LANDZELA HOLOBYE SHABANGU
Gqweta ra Vanhu lava nga Vaviseka no Khomiwa u yisile leswaku Holobye Shabangu u fanele ku gweviwa hi milandzu ya vukungundwana na mavunwa.
Ku hava swikumiwa leswi nga endliwa ehenhla ka Holobye Shabangu.
SWIKUMIWA HI MAPHORISA
Hi ku landzela nghozi yo tsema nhlana ya ti 16 Mhawuri 2012, Khomixini yi kumile leswaku Maphorisa ya endlile kungu ra migingiriko leri hlamuseleke ku rhendzeriwa ka ntlawa wuntsongo wa vatereki, lava nga ta va va ri exintshabyanini nampundzu.
Kungu ri hlamuserile hi ku rhendzela vatereki hi nsimbhi ya mintwa, no va nyika ndzhawu yo huma laha va nga famba va ri karhi va nyikela switlhavani swa vona.
Xiphemu lexi a xi fanele ku tirhisiwa nampundzu swinene loko ku ri na nhlayo yintsongo ya vatereki. Matshalatshala ya endliwile leswaku maphorisa ya njhekanjhekisana na vatereki.
Kungu ro rhendzela ri siviwile hi endelo ra tihanyi ra xihatla leri a ri hoxekile hi swiyimo swo hlaya.
Endlelo ra tihanyi ra xihatla ri tirhisiwile kwalomuya ka 15h40 eka siku rero, leswi nga fikelela eka mafu ya vatereki eka ndzhawu yo sungula laha ku nga humelela nghozi na ndzhawu ya vumbirhi laha ku nga humelela nghozi.
Khomixini yi kumile leswaku nghinghiriko wa maphorisa a wu fanele wu nga endliwangi hi ti 16 Mhawuri hikwalaho ka swihoxo leswi a swi ri kona eka kungu.
Khomixini yi kumile leswaku a swi nga ta koteka ku endla leswaku vatereki va veka switlhavani swa vona ehansi no va hangalasa handle ka ku halata ka ngati, hi ndzhengha wa ti 16 ta Mhawuri.
Maphorisa a va fanele va yimile ku fikela siku leri landzelaka, leswaku kungu ro sungula ro rhendzela, ri ta va ri nga ri na nxungeto, ku va ri tirhisiwa.
Khomixini yi tlhele yi kuma leswaku xiboho xa leswaku vatereki va fanele ku susiwa hi nkanu exintshabyanini hi maphorisa hi ti 16 Mhawuri loko va nga veki ehansi switlhavani swa vona, a xi tekiwangi hi valerisi va kungu lava a va ri kona.
Xiboho xi tekiwile hi Lefuthenente-Angarhelo Mbombo, Khomixinara wa Maphorisa ya N’walungu Vupeladyambu, lexi nga pfumeleriwa hi vurhangeri bya SAPS eka sexini yo hlawuleka ya Foramu ya Vufambisi bya Rixaka.
Khomixini yi tlhele yi kuma leswaku nghinghiriko a wu fanele wu yimisiwile endzhaku ka ku duvula eka ndzhawu yo sungula laha ku nga humelela nghozi naswona a ku ri na mpfumaleko wo helela wa ndzeriso na vulawuri eka ndzhawu ya vumbirhi laha ku nga humelela nghozi.
Khomixini yi tlhele yi vutisisa hi matikhomelo ya vufambisi bya maphorisa hi nkarhi wa ndzavisiso.
Vurhangeri bya Maphorisa a byi vulangi ku suka eku sunguleni eka Khomixini, ntiyiso wa leswaku kungu ra ntiyiso a ri nga fanelangi ku va ri tirhisiwa eka siku ro sungula naswona a ri lahliwile.
Ku engetela, vurhangeri bya maphorisa a byi tivisangi khomixini leswaku xiboho xo ya emahlweni na endlelo ra tihanyi ra xihatla, loko vatereki va nga veki ehansi switlhavani swa vona ehansi no hangalaka, lexi nga tekiwa eka nhlengeletano ya Foramu ya Vufambisi bya Rixaka hi ti 15 Mhawuri. Handle ka sweswo, va tivisile Khomixini leswaku xiboho lexi xi tekiwile hi ti 16 ta Mhawuri, naswona ntsena endzhaku ka loko xiyimo xi nyanyisiwile.
Khomixini yi boxile xivilelo xa nkoka xa leswaku ku vile na ku hlwela ko ringana awara eku kumiweni ka mpfuno wa vutshunguri eka vatereki lava nga vaviseka eka ndzhawu yo sungula laha ku nga humelela nghozi, no vula leswaku loko mutereki un’we a lo tshunguriwa hi nkarhi a ta va a hanyile.
2. SWIRINGANYETO
Khomixini yi ringanyeta leswaku ku tsandzeka ka Lonmin ku landzelela milawu ya tindlu leyi nga kona eka Makungu ya Vanhu na Mintirho swi fanele ku yisiwa eka Ndzawulo ya Swicelwa, leyi nga ta teka magoza yo lerisa matirhelo ya milawu leyi eka Lonmin.
Khomixini yi ringanyetile leswaku Phanele ya Vatokoti yi fanele ku thoriwa, leyi katsaka:
- Vaofisirinkulu va Ndzawulo ya swa Nawu ya SAPS;
- Vaofisirinkulu lava nga na ntokoto wo hlaya eka Xiphorisa xa Ndzeriso wa Vanhu; na
- Vatokoti lava tiyimelaka va ri voxe eka Xiphorisa xa Ndzeriso wa Vanhu, kwala kaya na le matikwenimambe, lava nga na nkokoto wo tirhana na mintshungu, leyi nga hloma hi switlhavani na swibamu, tanihileswi swi lulameleke xiyimo xa Afrika-Dzonga.
Phanele leyi yi fanele ku, exikarhi ka swin’wana:
- Pfuxelela no hundzuluxa matsalwa lawa ya nga na nkoka eka Xiphorisa xa Ndzeriso wa Vanhu;
- Lavisisa maendlelo yo antswa emisaveni na matshalatshala lawa ya nga kona ku tirhisiwa, handle ko tirhisiwa ka switlhavani leswi kotaka ku balesa hi swoxe, laha maendlele ya Xiphorisa xa Ndzeriso wa Vanhu ya nga fanelangiki.
Eka swiyimo swa Xiphorisa xa Ndzeriso wa Vanhu, swiboho swa matirhelo swi fanele ku endliwa hi muofisiri loyi a lerisaka hinkwako, hi vuleteri bya sweswi no fanela, vuswikoti na ntokoto eka xiphorisa xa ndzeriso wa vanhu.
Vuhlanganisi hinkwabyo bya xiyanimoya byi fanele ku kandziyisiwa naswona minkandziyiso yi fanele ku hlayisiwa.
Makungu ya matirhelo ya Xiphorisa xa Ndzeriso wa Vanhu ya fanele ku boxa endlelo ra vuhlanganisi lebyi swirho swa SAPS swi nga ta ri tirhisa ku burisana swin’we.
Endlelo ri fanele ku tumbuluxiwa no tirhisiwa eka vuhlanganisi bya migingiriko leyikulu ku katsa na switirhisiwa swin’wana, laha sisiteme ya xiyanimoya yi nga kona kambe yi nga nyiki endlelo ro enela ra vuhlanganisi.
SAPS yi fanele ku langutisisa nkoka wa vuleteri eka swirho leswi tirhisaka switirhisiwa swo hlawuleka swo fana na tiganunu ta mati na switirhisiwa swa vhidiyo.
Swihahampfhukaphatsa hinkwaswo swa SAPS swi fanele ku vekeriwa tivhidiyo khamera leti tirhaka.
Eka migingiriko laha ku nga mpimo wa le henhla leswaku ku nga tirhisiwa matimba, kungu ri fanele ku katsa ku nyikiwa ka mpfuno wa vutshunguri wo enela na xihatla eka lava nga vaviseka.
Khomixini yi tiyisisa leswaku vaofisiri hinkwavo va maphorisa va fanele ku leteriwa eka mpfuno wa masungulo wa vutshunguri.
Ku fanele ku va na endlelelo ro vonikela leri vulaka leswaku swirho swa SAPS leswi nga na vuleteri bya mpfuno wa vutshunguri, leswi nga eka ndzhawu leyi ku nga humelela nghozi laha mpfuno wa vutshunguri wu lavekaka, swi fanele ku nyika mpfuno wa vutshunguri.
Vatokoti va vaofisiri lava khomaka swibalesa va fanele ku kuma vuleteri byo engetelela eka vuswikoti bya mpfuneto wa vutshunguri lebyi lavekaka ku tirhana na swilondza swo endliwa hi ku duvuriwa hi xibamu.
Khomixini yi engetela leswaku swiringanyeto swa Khomixini yo Kunguhata ya Rixaka, swo alela vusocha no endla vuphurofexinali eSAPS, swi fanele ku tirhisiwa tanihi mhaka ya xirhangana.
Hi ku ya hi vutshembheki, laha migingiriko ya maphorisa na mimbuyelo swi nga va na vuntswaka, swi lavaka ku lavisisiwa ku ya emahlweni, Holobye na Khomixinara wa Rixaka va fanele ku swi tekela enhlokweni loko va endla mimbulavulo eka vanhu kumbe ku burisana na swirho swa SAPS. Va fanele ku ka va nga vuli nchumu leswi nga ta pfala kumbe ku lan’wisa swirho leswi tivaka swiendlo leswi nga fanelangiki, ku vula leswi va swi tivaka.
Swileriso leswi nga kona swi fanele ku kuma ntila wo helela wa oditi na minkandziyiso yo enela ya migingiriko ya maphorisa.
SAPS na swirho swa yona va fanele ku amukela leswaku va na ntirho wo va na ntiyiso eka vanhu no vula ntiyiso, hikuva va tirhisa matimba hi ku yimela vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo, ku vula Khomixini.
Vatirhi na switirhisiwa swa Vulawuri bya Mindzavisiso ya Maphorisa lebyi Tiyimelaka hi Byoxe (IPID) swi fanele ku kambisisiwa ku tiyisisa leswaku swi tirha mintirho ya swona hi ku hetiseka.
KU YISIWA LESWAKU KU YA LAVISISIWA KU YA EMAHLWENI HI KU YA HI XIYENGE XA 24(1) XA NAWU WA NPA
Khomixini yi ringanyeta leswaku ku va na ndzavisiso wo helela, lowu lawuriwaka hi Mulawuri wa Vuchuchisi bya Vanhu eN’walungu Vupeladyambu, hi nhleketo wo kumisisa vutihlamuleri bya vugevenga eka xiphemu xa swirho hinkwaswo swa SAPS leswi a swi nghenelerile eka tinghozi ta ndzhawu yo sungula na ya vumbirhi laha ku nga humelela nghozi.
Eka swikongomelo swa ndzavisiso, xipano xi fanele ku thoriwa, xi fambisiwa hi Gqwetankulu ra Mfumo, swin’we na vatokoti lava tiyimelaka hi voxe eka ku tumbuluxiwa ka tindzhawu laha ku nga humelela tinghozi ta vugevenga, vatokoti eka ku hlengeleta vumbhoni na vatirhi va valavisisi va forensiki na Valavisisinkulu ku suka eIPID, na vatokoti va muxaka wun’wana loko swi fanerile.
KU YISIWA KU YA GWEVIWA
Khomixini yi tlhela yi ringanyeta leswaku ku dlawa na ku xanisa hinkwaswo leswi nga humelela exikarhi ka ti 11 na ti 15 Mhawuri 2012, swi fanele ku yisiwa eka Mulawuri wa Vuchuchisi bya Vanhu, ku ya lavisisiwa ku ya emahlweni na ku kumisisa leswaku ku na tshaku ra leswaku ku nga gweviwa xana.
Khomixini yi vula leswaku swiendlo eAfrika-Dzonga sweswinyana swo khoma switirhisiwa swo tontswa na swibamu na madzolonga lawa ya fambisanaka hambi na le ku kombiseni ka ku vilela hi mhaka ya mphakelo wa vukorhokeri, swi lava ku tirhisiwa ko tika ka milawu leyi alelaka matikhomelo ya lawa.
Yi kombisile leswaku vatirhi va Lonmin va vonaka hi ku olova eka tivhidiyo na swifaniso va khomile switlhavana swa nghozi eka tinhlengeletano ta un’wana na un’wana kumbe eka tindzhawu ta munhu un’wana na un’wana.
Khomixini yi komberile ndzavisiso wa milandzu ku ya emahlweni, hi ku ya hi Nawu wa Vulawuri bya Tinhengeletano na Nawu wa ku Va na Switlhavana swa Nghozi.
SWIENDLO LESWI FANELEKE KU ENDLIWA HI PHURESIDENTE
Vaholobye lava khumbhekaka va ta hlaya xiviko xa Khomixini no ndzi tsundzuxa eka ku tirhisa swiringanyeto.
Khomixini yi tlhele yi ringanyeta leswaku ku fanele ku va na ndzavisiso eka ku fanela ku khoma hofisi, ya Khomixinara wa Maphorisa ya Rixaka ku katsa na Khomixinara wa Maphorisa ya Xifundzhankulu xa N’walungu Vupeladyambu, hi ku ya hi Xiyenge xa 9 xa Nawu wa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga.
Ndzi tsalerile Khomixinara wa Rixaka ku n’wi tivisa hi swiringanyeto leswi nga n’wi khumbhaka.
Holobye wa Maphorisa u ta tivisa khale ka Khomixinara wa Maphorisa wa N’walungu Vupeladyambu hi timhaka leti n’wi khumbhaka.
Switiviso swin’wana eka timhaka leti swi ta nyikiwa kwala ku fambeni ka nkarhi.
Vaaki va Afrika-Dzonga kulorhi,
Ndzi nyikile swikombiso swa Xiviko loko xi hetisekile, xi tlula 600 wa tipheji hi ku leha.
Ndzi lerisile leswaku xiviko hi ku helela xi humesiwa eka Gazete ya Mfumo ku katsa na le ka tiwebusayiti ta Hofisi ya Phuresidente na GCIS ku kotisa mfikelelo eka vanhu.
Vanakulorhi,
Nghozi ya Marikana i khombo ro tsema nhlana leri nga ri ki na ndzhawu eka xidemokirasi, laha vaakatiko hinkwavo va nga na mfanelo yo kombisa ku vilela na laha vatirhi va nga na mfanelo yo tereka hi ndlela yo rhula no njhekanjhekisana hi swiyimo swa le mintirhweni na vathori va vona, hi ndlela yo rhula.
Vatundi va susiwile eka mindyangu ya vona yi ndlela ya xihluku swinene naswona ku vava loku nga hlamuselekiki na nxaniseko swi werile mindyangu na maxaka.
Rixaka hinkwaro ra Afrika-Dzonga ri hlamarile. Misava na yona yi hlamarile tanihileswi a ku ri hava loyi a languterile leswaku leswi swi nga humelela eka Afrika-Dzonga ro ntshuxeka na xidemokirasi.
Hi fanele, tani hi rixaka hi dyondza eka xiphemu lexi xo vava. Hi fanele ku xi tirhisa ku aka vaakatiko lava nga nyandza yin’we, vo rhula no hlangana.
Madzolonga a ya na ndzhawu eka xidemokirasi xa hina lexi hi nga xi tirhela ku vava ku xi kuma no xi aka.
I nkomu.
