Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho bvisa Muvhigo wa Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya zwa Vhulamukanyi nga ha zwiwo zwa Mugodini wa Marikana ngei Rusternburg, Union Buildings, Pretoria
MaAfrika Tshipembe vhashu,
Nga dzi 26 Ṱhangule 2012, ndo thola Khomishini ya Ṱhoḓisiso u ṱoḓulusa mafhungo e a vha a tshi khou vhilaedzisa shango, lushaka na ḽifhasi ḽothe nga nṱhani ha zwiwo zwi vhavhaho zwe zwa itea Mugodini wa Lonmin ngei Marikana, Rustenburg kha vunḓu ḽa Devhula Vhukovhela, u bva nga dzi 11 u swika dzi 16 Ṱhangule 2012.
Vhathu vha swikaho 44 vho xelelwa nga matshilo avho ngeno vhaṅwe vho tou huvhala.
Khomishini yo vha yo rangwa phanḓa nga Muhaṱuli vho no Awelaho Vho Ian Farlam, vha tshi khou thuswa nga Advocate Vho PD Hemraj SC na Advocate Vho BR Tokota SC. Ndi tama u vha livhuwa zwi tshi bva mbiluni nga nḓila ye Khomishini ya shumisa zwone, nḓila ya phurofesheni, vhukoni na maitele avhuḓi.
Ndi khou dovha nda livhuwa miṱa ya vhoṱhe vho xelelwaho nga vhafunwa vhavho, vhoṱhe vhe vha lovha phanḓa kana murahu ha dzi 16 Ṱhangule 2012, nga u shumisana na Khomishini naho vho vha vhe vhuṱunguni na kha vhuleme vhu konḓaho, nga kha u xelelwa hungafha nga vhafunwa vhavho.
Ri dovha ra livhisa ndiliso kha iyo miṱa ya avho vhe vha vhulawa nga murahu ha dzi 16 Ṱhangule 2012 vhe mabulayo avho a si wele kha Ṱhoḓisiso iyi.
Ri dovha ra livhuwa na dziṱhanzi, zwigwada zwa vhoramulayo na vhashumi vho huvhalaho. U shela mulenzhe ha vhoṱhe ho ita uri Khomishini i shume zwavhuḓi.
Khomishini yo vha yo fhiwa mushumo wa u ita thoḓisiso na u ḓisa mawanwa na themendelo malugana na vhuḓifari ha Pic ya Lonmin, Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS), Dzangano ḽa Yuniyoni ya Vhashumi vha Mugodini na Vhafhaṱi (AMCU), Yuniyoni ya Lushaka ya Vhashumi vha Mugodini (NUM), Muhasho wa Zwiko zwa Minerala (DMR) na miṅwe mihasho ya muvhuso, khathihi na nnyi na nnyi na zwiṅwe zwigwada.
Mawanwa na themendelo khulwane zwi nga angaredzwa nga u rali:
1. MAWANWA
MAWANWA A SI AVHUḒI NGA HA LONMIN
Khomishini yo wana uri Lonmin a i ngo kona u shumisa nḓila dzoṱhe kha u tandulula phambano dze dza vuwa vhukati hayo na vhashumi vhayo vhe vha ḓidzhenisa kha tshiṱereke tshi songo tsireledzeaho na kha vhaṱeriki na avho vhashumi vhe vha vha vha songo ḓidzhenisa kha tshiṱereke.
Lomnin yo dovha ya sa kone u shumana nga nḓila yo teaho kha tshutshedzo na khakhathi dze dza ṱaha.
Yo dovha ya kundelwa u thola vhalindi vho linganaho na u kundelwa u dzhia maga o teaho u vhona uri vhashumi vhavho vho tsireledzea.
Lonmin yo dovha ya kombetshedza uri vhashumi vhe vha vha vha sa khou ṱereka vha ḓe mushumoni, naho vho vha vha tshi zwi ḓivha uri vho vha vha nga si kone u vha tsireledza kha u tshoṱelwa nga vhaṱereki.
Khomishini yo dovha ya sathula Lonmin kha zwe vha shumisa zwone kha pulane dzavho dza zwa Matshilisano na zwa Mishumo.
MAWANWA A SI AVHUḒI NGA HA AMCU
Khomishini yo wana uri vhaofisiri vha AMCU a vho ngo kona u vha na vhulanguli ho khwaṱhaho kha miraḓo na vhatikedzi vha AMCU u vhona uri vhuḓifari havho vhu mulayoni na uri a vhu vhei matshilo a vhaṅwe khomboni.
Vho vha vha vha tshi khou imba nyimbo dza u ṱokonya na maipfi a u ṱunga vhaṅwe zwe zwa kuṱedza nyimele ye ya vha yo no vhifha.
Khomishini yo dovha ya dzhiela nṱha fhungo ḽa uri Muphuresidennde wa AMCU, Vho Joseph Mathunjwa, vho ita nga hune vha kona phanḓa ha u thuntsha uri vha fhembeledze vhaṱereki uri vha vhee mapfumo fhasi na uri vha tse tshitavhanani.
MAWANWA A SI AVHUḒI NGA HA NUM
Yuniyoni ya Lushaka ya Vhashumi vha Mugodini a i ngo khwaṱhisa tshanḓa kha u tandulula phambano vhukati hayo na vhaṱereki.
NUM yo eletshedza Vhaophareithi vha Vhaebi vha Tombo zwi si zwone nga u vha vhudza uri a huna nyambedzano dzine dza ḓo konadzea na Lonmin u swika mafheloni a ṅwaha wa vhuvhili wa thendelano dza muholo.
Yuniyoni a yo ngo vhuya ya ḓidina nga u lwisa u luvheledza uri zwi konadzee uri vha Lonmin vha ambe na vhashumi.
Vha NUM vho dovha vha kundelwa u lwisa nga vhukoni u langa vhufaramuraḓo havho kha u vhona uri vhuḓifari havho vhu mulayoni na uri a vha khou vhea matshilo a vhaṅwe khomboni.
NUM yo ṱuṱuwedza na u thusa vhashumi vhe vha vha vha si khou ṱereka uri vha ye kha shafuthi dzavho kha nyimele dze ha vha hu tshi tou vha na khombo ya vhukuma ya uri vha nga vhulahwa kana vha huvhadzwa nga vhaṱereki vhe vha vha vho ḓiṱama nga zwihali.
MAWANWA A SI AVHUḒI NGA HA VHAṰEREKI NGA MUTHIHI MUTHIHI
Vhaṱereki nga muthihi na zwigwadagwada zwa vhaṱereki vho ṱuṱuwedza nyimele ya phambano na u ṱhaselana zwe zwa livhisa thwii kana nga iṅwe ndila, kha mpfu dza vhalindi vha tsireledzo na vhashumi vha Lonmin vhe vha vha vha si khou ṱereka. Zwo dovha zwa vhea matshilo a vhashumi khomboni vhe vha vha vha si khou ṱereka nahone vha songo huvhala.
MAWANWA O LIVHANAHO NA VHO CYRIL RAMAPHOSA
Vhaimeleli vha Khuvhabvu na Vhafariwa vho ita mavharivhari a uri Vho Cyril Ramaphosa ndi vhone vho itisaho mabulayo guṱe a Marikana, na uri vha tea u hweswa mulandu wa mpfu dza vhashumi vha mugodini vha 34.
Khomishini yo wana uri hu nga si ambiwe uri Vho Ramaphosa ndi vhone vho itisaho mabulayo, na uri u lumbetshedza hune vha khou itelwa a huna tshi hu tikedzaho.
MAWANWA O LIVHANAHO NA MINISIṰA VHO NATHI MTHWETHWA
Vhaimeleli vha Khuvhabvu na Vhafariwa vho ita mavharivhari a uri Vho Mthethwa ndi vhone vho itisaho mabulayo guṱe a Marikana, na uri vha tea u hweswa mulandu wa mpfu dza vhashumi vha mugodini vha 34.
Khomishini yo wana uri Khorondangi a yo ngo shela mulenzhe kha tsheo ya mapholisa nga dzi 16 Ṱhangule 2012, ya u nanga mashumele a maano a u tou lwa arali vhaṱereki vha sa ḓirula zwiṱhavhane zwavho, zwe zwa ḓisa mpfu dza vhathu dza 34.
MAWANWA O LIVHANAHO NA MINISIṰA VHO SHABANGU
Vhaimeleli vha Khuvhabvu na Vhafariwa vho ri Minisiṱa Vho Shabangu vha tea u gwevhelwa milandu ya vhuaḓa na u dzumba ngoho.
A huna mawanwa a si avhuḓi o itelwaho Minisiṱa Vho Shabangu.
MAWANWA A SI AVHUḒI NGA HA MAPHOLISA
Ho sedzwa tshiwo tsha makhaulambilu tsha dzi 16 Ṱhangule 2012, Khomishini yo wana uri Mapholisa vho ola pulane ya mashumele ye ya vha yo katela u tinga kugwada kwa vhaṱereki vhe vha vha vha tshi ḓo vha vhe tshitavhanani hu tshe nga matsheloni vhukuma.
Maano aya a vhuṱali o vha o katela u tinga vhaṱereki nga ḓaraṱa ya mipfa hune ha ḓo sala nḓila nthihi ya u bva lune vha ḓo kombetshedzea u ṋetshedza zwiṱhavhane zwavho kha mapholisa.
Hezwi zwo vha zwo dzudzanyelwa uri zwi nga konadzea u zwi ita hu tshe nga matsheloni vhukuma musi hu tshi kha ḓi tou vha na kugwada kwa vhaṱereki. Mapholisa vho ita na ndingo dza u ambedzana na vhaṱereki.
Pulane ya u tou vha tinga yo mbo ḓi imelwa nga ya u nanga zwa u lwa zwine zwo vha zwo khakhea nga nḓila nnzhi.
U nanga mashumele a maano a u tou lwa o itwa nga 15h40 iḽo ḓuvha, zwo itisa uri hu vhe na mpfu dza vhaṱereki kha tshiwo tsho iteaho vhuponi ha u thoma na kha ha vhuvhili.
Khomishini yo wana uri opheresheni yo vha i songo tea u vha hone nga dzi 16 Ṱhangule ngauri yo vha ina vhukhakhi vhunzhi kha mapulanele a hone.
Khomishini yo wana uri zwo vha zwi nga si konadzee u ṱangula zwiṱhavhane na u balanganya vhaṱereki hu si na u shuluwa ha malofha nga vhunzhi nga masiari ayo a dzi 16 Ṱhangule.
Mapholisa vho vha vho fanela vho lindela u swikela ḽi tevhelaho he pulane ya u thoma ya u tou vha tinga, ye ya vha i si na tshutshedzo ya zwiwo yo vha i tshi ḓo vha yo shumiswa.
Khomishini yo dovha ya wana uri tsheo ya mapholisa ya u bvisa vhaṱereki tshitavhanani nga khani nga dzi 16 Ṱhangule arali vha songo tou humisa zwiṱhavhane nga vhone vhane, a yo ngo dzhiwa nga dzikhomanda dza vha u lwa vhe vha vha vhe hangei fhasi.
Tsheo yone yo dzhiwa nga Ḽefuthenenthe Dzheneraḽa Vho Mbombo, Khomishinari wa Mapholisa wa Devhula Vhukovhela, ya dovha ya ombedzelwa nga vhurangaphanḓa ha SAPS kha muṱangano u songo ḓoweleaho wa Foramu ya Ndangulo ya Lushaka.
Khomishini yo dovha ya wana uri opharesheni yo vha yo fanela u imiswa nga murahu ha u thuntshana kha vhupo ha u thoma na uri ho vha hu tshi khou shaea vhulanguli na ndaela kha vhupo ha vhuvhili.
Khomishini yo dovha ya vha na mbudziso nga tshifhinga tsha thoḓisiso ya vhuḓifari ha vhulanguli ha mapholisa .
Vhurangaphanḓa ha mapholisa ho thoma ha dzumbela Khomishini uri pulane ya u thoma yo vha i sa konadzei uri i shumiswe nga ḓuvha ḽa u thoma na uri yo mbo ḓi litshiwa.
U ḓadzisa izwo, vhurangaphanḓa ha mapholisa a ho ngo ḓivhadza Khomishini uri tsheo ya u ya phanḓa na u nanga u lwa arali vhaṱereki vha sa vheye mapfumo fhasi na u balangana, yo dzhiwa kha Foramu ya Ndangulo ya Lushaka nga dzi 15 Ṱhangule . Honeha, vho vhudza Khomishini uri tsheo iyo yo dzhiiiwa nga dzi 16 Ṱhangule musi nyimele yo no bvesa nnḓa ha tshanḓa.
Khomishini yo dovha ya sumbedza u vhilaela vhukuma ngauri ho vha na u lenga uya kha awara kha u wanela vhaṱereki vhe vha vha vho huvhala thuso ya dzilafho kha tshiwo tsho iteaho vhuponi ha u thoma, na u khwaṱhisedza uri ṱhaṅwe muṅwe muṱeriki muthihi o vha a tshi nga vha o tshila arali o vha o lafhiwa nga tshifhinga.
2. THEMENDELO
Khomishini yo themendela uri u kundelwa ha Lonmin kha u tevhedza milayo i kombetshedzaho ya madzulele nga fhasi ha Pulane dza zwa Matshilisano na Vhashumi zwi tea u livhiswa kha Muhasho wa Zwiko zwa Mineraḽa, une u tea u dzhia maga a u vhona uri kushumele kwa zwi kombetshedzaho ku khou tevhedzwa nga Lonmin.
Khomishini yo themendela uri Phaneḽe ya Vhaḓivhi i tholiwe ine ya ḓo vha i na:
- Vhaofisiri Vhahulwane vha Muhasho wa Vhoramulayo vha SAPS;
- Vhaofisiri Vhahulwane vha na tzhenzhemo khulwane ya zwa Kupholisele kwa Vhudziki ha Tshitshavha;
na
- Vhaḓivhi vho ḓiimisaho vha zwa Kupholisele kwa Vhudziki ha Tshitshavha; vha fhano hayani na vha kha mashango a nnḓa, vhane vha vha na tshenzhemo ya u shuma na zwigwada zwine zwa vha zwo ḓitama nga zwihali na zwigidi, sa zwine zwa vha zwone ano maḓuvha kha nyimele ya Afrika Tshipembe.
Zwine phaneḽe ya tea u ita, vhukati ha zwiṅwe:
- U vusuludza na u khwinisa zwoṱhe zwa ndeme zwi tshimbilelanaho na Kupholisele kwa Vhudziki ha Tshitshavha;
- U ita ṱhoḓisiso nga ha mashumele na maga a nṱhesa ḽifhasini ane a nga shumiswa, hu songo gumiwa nga kha zwa u shumisa zwihali zwine zwa nga sokou ḓithuntsha, hune maitele a Kupholisele kwa Vhudziki ha Tshitshavha ha ngo tea.
Kha nyimele dza Kupholisele kwa Vhudziki ha Tshitshavha, tsheo dza kushumele dzi tea u itiwa nga muofisiri o hwedzwaho maanḓa oṱhe a u fha ndaela, ane a khou wana vhupfumbudzi ho teaho, zwikili na tshenzhemo ya kupholisele kwa vhudziki ha tshitshavha.
Vhudavhidzani hoṱhe ha radio vhu tea u rekhodiwa na zwauri rekhodo idzo dzi tea u vhulungwa.
Pulane dza kushumele kwa Kupholisele kwa Vhudziki ha Tshitshavha dzi fanela u sumbedzisa nḓila dzine miraḓo ya SAPS vha ḓo davhidzana ngayo.
Nḓila dza madavhidzanele dzi tea u bveledziwa dza dovha dza shumiswa kha mashumele mahulwane, zwi tshi katela u shumisa nḓila dziṅwe hune sisiṱeme ire hone ya radio a i koni u ṋetshedza tshumelo ya vhudavhidzani yo teaho.
SAPS i tea u dovha ya vusuludza u vhona arali vhupfumbudzi ha miraḓo i shumisaho zwishumiswa zwa tshiphentshele zwingaho khenoni dza maḓi na zwishumiswa zwa vidio vhu tshi kha ḓi vha ho tea.
Mabufho oṱhe a SAPS a tea u ṱamiwa nga khamera dzi shumaho dza vidio.
Kha opharesheni dzine ha vha na khonadzeo ya u shumisa swili na u kombetshedza, pulane i tea u katela u ṋetshedzwa ha thuso thangi yo teaho nahone nga u ṱavhanya kha avho vho huvhalaho.
Khomishini yo dovha ya ombedzela uri vhaofisiri vhoṱhe vha mapholisa vha tea u pfumbudziwa kha zwa mutheo wa thuso thangi uri vha vhe na nḓivho yazwo.
Hu tea u vha na maitele a tevhelwaho are khagala ane a ṱalutshedza uri miraḓo ya SAPS yo pfumbudziwaho kha zwa thuso thangi arali vha fhethu hu re na tshiwo nahone hu tshi khou toḓea thuso thangi, vha tea u i ṋetshedza.
Vhaofisiri makone vha zwigidi vha tea u dovha vha wana vhupfumbudzi ha u ḓadzisa kha uho he vha ita ha tshikili tsha thuso thangi u itela u kona u shumana na mbanga dza zwigidi.
Khomishini yo ḓadzisa ngauri themendelo dze dza itwa nga Khomishini ya Vhupulani ya Lushaka kha u fhelisa zwa maitele a vhusole na u ḓivhadza mashumele a phurofesheni kha SAPS, zwi ḓo tea uri zwi shume nga u ṱavhanya.
Zwi tshi tshimbilelana na vhuḓifhinduleli hune mashumele a mapholisa na masiandoitwa a hone zwi sa pfesesee, hu tshi khou toḓea u itwa dziṅwe thoḓisiso, Minisiṱa na Khomishinari vha Lushaka vha tea u ṱhogomela musi vha tshi ita zwitatamennde kha lushaka kana vha tshi khou amba na miraḓo ya SAPS. A vha tei u amba zwine zwa nga vha zwi tshi ita uri ‘zwikhala zwi valiwe’ kana u nyamisa miraḓo vhane vha vho zwi ḓivha uri zwiito zwavho a zwo ngo vha zwone, nga u dovholola u amba zwine vha vho zwi ḓivha.
Ndaela dzo bvaho dzi tea u odithiwa nga nḓila yo fhelelaho na kushumele kwa mapholisa kwo rekhodiwaho nga nḓila ine zwa tevhelea.
SAPS na miraḓo yayo vha tea u tenda uri vha na mushumo wa vhuḓifhinduleli kha lushaka na u lu vhudza ngoho, ngauri vha shuma nga mannḓa vho imela maAfrika Tshipembe vhoṱhe, yo ralo Khomishini.
Zwa u tholiwa na u shomedzwa ha Muhasho wa Vhuṱodulusi wo Ḓiimisaho wa Mapholisa (IPID) zwi tea u vusuludzwa u itela u vha na vhuṱanzi ha uri vha ita mishumo yavho nga vhukoni.
ZWO FHIRISELWAHO PHANḒA U ITELA DZIṄWE ṰHOḒISISO U YA NGA HA MAITELE A TSHITEṄWA 24(1) TSHA NPA
Khomishini yo themendela u itwa ha Ṱhoḓisiso yo fhelelaho nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Muhulwane wa Vhatshutshisi vha Lushaka ngei Devhula Vhukovhela, hu u itela u wanulusisa arali hu na maitele a vhugevhenga kha sia ḽa miraḓo yoṱhe ya mapholisa a SAPS vhe vha vha vhe tshipiḓa tsha avho vhe vha vha vhe hone zwiwoni zwa vhupo ha u thoma na ha vhuvhili.
U itela zwipikwa zwa Thoḓisiso, tshigwada tshi tea u tholiwa, tshi tshi khou rangwa phanḓa nga Muadivokheithi Muhulwane wa Muvhuso, khathihi na vhaḓivhi vho ḓiimisaho kha u vusuludza sa zwe zwa itisa zwone fhethu he vhugevhenga ha itea hone, vhaḓivhi vha zwa baḽisiṱiki na dziphaithoḽodzhisithi dza vha zwa forensiki khathihi na Vhaṱodisisi Vhahulwane u bva kha IPID. Naho zwo ralo, vhaḓivhi vhaṅwe vha nga kha ḓi ṱodea arali zwo tea.
ZWO FHIRISELWAHO KHA TSENGO
Khomishini yo dovha ya themendela uri mabulayo na u huvhadzwa hoṱhe he ha vha hone vhukati ha dzi 11 na dzi 15 Ṱhangule 2012, a iswe kha Muhulwane wa Vhatshutshisi vha Lushaka u itela dziṅwe ṱhodisiso na u vhona arali hu na zwi tikedzaho uri hu vhe na tsengo.
Khomishini yo amba uri dzema ḽine ḽa vha hone zwino Afrika Tshipembe ḽa u hwala zwihali na zwigidi, zwi ṱumanywa na khakhathi naho hu tshi tou vha migwalabo ya nḓisedzo ya tshumelo, zwi ṱoda u lwa vha sa tsetsi kha u kombetshedza u tevhelwa ha mulayo une wa hana vhuḓifari honoho.
Vidio na zwinepe zwi tou sumbedzisa zwavhuḓi vhashumi vha Lonmin vho ḓiṱama nga zwihali zwa khombo vhukuma kha miṱangano kana fhethu ha nnyi na nnyi.
Zwenezwo, Khomishini yo dovha ya ri hu dovhe hu vhe na ṱhoḓisiso ya milandu hei u ya nga Ndango ya Mulayo wa Maguvhangano na Mulayo wa u vha na Zwiṱhavhane zwa Khombo.
MAGA ANE A ḒO DZHIWA NGA MUPHURESIDENNDE
Minisiṱa dzi kwameaho dzi ḓo vhala muvhigo wa Khomishini vha nṋea ngeletshedzo ya uri themendelo idzi dzi shumiswe hani.
Khomishini yo dovha ya themendela uri hu dovhe hu vhe na thoḓisiso ya u sedza arali Khomishinari wa Mapholisa a Lushaka khathihi na Khomishinari wa Mapholisa a Vunḓu wa Devhula Vhukovhela vho tea u fara ofisi u ya nga Tshiteṅwa tsha Vhuṱahe tsha Mulayo wa Tshumelo ya Mapholisa wa Afrika Tshipembe.
Ndo ṅwalela Khomishinari wa Lushaka uri vha vha ḓivhadze nga ha themendelo dzo livhanaho navho.
Minisiṱa vha Mapholisa vha ḓo ḓivhadza Khomishinari wa kale wa Mapholisa wa Devhula Vhukovhela nga ha mafhungo a vha kwamaho.
Uri mafhungo a khou tshimbilisa hani vha ḓo zwi pfa zwenezwi zwifhinga zwi tshi khou ḓi ya.
MaAfrika Tshipembe vhashu,
Ndo ḓisa mavhala a nngwe a Muvhigo une wo fhelela u na masiaṱari a fhiraho 600 nga vhuphara.
Ndo laela uri muvhigo wo fhelelaho u anḓadzwe kha Gazethe ya Muvhuso, kha Ofisi ya Muphuresidennde na kha webusaithi dza Vhudavhidzani ha Muvhuso (GCIS) u itela uri lushaka lu u swikele.
Vhafuna shango,
Tshiwo tsha Marikana tsho vha tshiwo tshi tatisaho tshine a tshi na vhudzulo kha demokirasi hune vhadzulapo vhoṱhe vha vha na ndugelo dza u gwalaba na hune vhashumi vha vha na ndugelo dza u ṱereka nga mulalo na u dovha u ita nyambedzano dza mashumele na vhatholi vhavho nga mulalo.
Vhaunḓi vha miṱa vho dzhielwa miṱa yavho nga nḓila ya tshiṱuhu na vhuṱungu vhu sa ambeiho khathihi na u tambula ho welaho miṱa na mashaka avho.
Lushaka lwoṱhe lwa Afrika Tshipembe lwo vha lwo akhamala. Na ḽifhasi ḽo vha ḽo akhamala sa izwi ho vha hu si na we a vha o lavhelela izwi kha Afrika Tshipembe ḽa dimokirasi.
Sa lushaka, ri tea u guda kha hetshi tshiwo tshi vhavhaho. Ri tea u zwi shumisa kha u fhaṱa lushaka lwo faranaho, lwa mulalo nahone lwo kwaṱhaho.
Khakhathi a dzi na vhudzulo kha demokirasi yashu ye ra i shumela ngaurali u itela uri ri i wane na u i fhaṱa.
Ndo livhuwa.
