A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Swilaveko swa Ikhonomi
• Mfumo wu tshama wu tiyile eka ku lava ka wona ku:
o ku kurisa ikhonomi;
o ku hunguta ku pfumaleka ka mitirho; na
o ku tumbuluxa xiyimo xa vuvekisi lexi tiyeke swinene.
1.1 Nhluvukiso lowu xiyekaka eka swilaveko leswi fambelanaka na ikhonomi:
1.1.1 Ku kula ka vuhumelerisi bya laha kaya hinkwabyo (GDP)
• Khabinete yi xiyile ku tlakuka kutsongo eka ku kula ka ikhonomi ya Afrika-Dzonga hi 0,4% eka kotara ya vumbirhi ya 2024, leswi vekaka thoni leyinene eka matirhelo ya hina ya ikhonomi hinkwayo ya lembe.
• Ku kula ku vangiwa ngopfu hi indasitiri ya swa timali, tindlu na misava na vukorhokeri bya mabindzu, leyi tlakukeke hi 1.3, indasitiri yin’wana na yin’wana yi hoxa xandla eka 0.3 wa tiphesente eka ku kula ka GDP hi ku landzelelana.
• Indasitiri ya mabindzu, ya swakudya na vutshamo, indasitiri ya vumaki na indasitiri ya gezi, gasi na mati swi hoxe xandla eka 0.1 wa tiphesente eka ku kula ka GDP, kasi matirhiselo yo hetelela ya matirhiselo ya le makaya ya hoxe xandla eka 0.9 phesente naswona matirhiselo yo hetelela ya hoxe xandla eka 0.2 wa tiphesente ya nhlayo eka ku kula ka GDP. Tiindasitiri leti ti xiyile ku tlakuka ka migingiriko ya ikhonomi eka kotara leyi hundzeke.
• Ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi tshama yi tiyile naswona khabinete yi hlohlotela swiyenge hinkwaswo swa vaaki ku aka eka nsusumeto lowu ku ya emahlweni.
• Loko swiyenge hinkwaswo switi aka eka nsusumeto lowu tanihi rixaka, hi ta lemuka ku tumbuluxiwa ka mitirho yo tala na ku antswisa swiyimo swa vutomi bya MaAfrika-Dzonga hinkwavo.
• Khabinete yi rhangisa emahlweni ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxiwa ka mitirho eka vulawuri bya vukombo naswona hikwalaho ku nghenelela loku nga kona ku ta tiyisisiwa ku fikelela xikongomelo lexi.
1.1.2 Vuvekisi lebyikulu bya swiyenge swa mimovha
• Xikombelo xa vuvekisi bya Afrika-Dzonga xi ya emahlweni xi koka vuvekisi bya xihlohloteri lebyi tiyisisaka xikongomelo xa mfumo xo fambisa ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka ndhawu yo endla swiphemu swa mimovha ya n’we khoma n’we wa mabiliyoni eka zhoni yo Hlawuleka ya ikhonomi ya ribuwa ra mabindzu ra Dube eKwaZulu-Natal.
• Vuvekisi lebyikulu hi Toyota Tsusho Africa (Pty) Ltd na Ogihara Thailand Corporation Ltd i vhoti ya ku tshemba eka xiyimo xa Afrika-Dzonga tanihi ndhawu yo chavisa eka vuvekisi byo kongoma bya le handle.
• Vuvekisi byi tlhela byi kandziyisa nhluvuko lowu nga endliwa ehansi ka vufambisi bya Presidente Cyril Ramaphosa, loyi a nga seketela pfhumba ra vuvekisi leri nga koka rinoko ro tlula n’we khoma makumentlhanu n’we wa mathiriliyoni eka ku tinyiketela ka vavekisi ku sukela hi 2018.
1.1.3 Ku tlakusa eka ku xaviseriwa matiko mambe ka Afrika-Dzonga
• Xijumba xo sungula xa mahafukhada ya Afrika-Dzonga xi fikile eJapani eku heleni ka Mhawuri 2024, xi fungha ku tlakuka lokukulu eka sekithara ya mahafukhada ya laha kaya, na ku kombisa nkucetelo lowunene wa pulaninkulu ya vurimi na ku lulamisiwa ka swa vurimi, .leyi kongomisaka eka ku ndlandlamuxa mfikelelo wa timakete ta nkoka letintshwa eka vahumelerisi va Afrika Dzonga.
• Vabyari va mahafukhada va Afrika-Dzonga sweswi va yimele ku vuyeriwa swinene tani hi leswi matshalatshala yo engetela fikelelo wa makete eka swibyariwa swa hina swa swa vurimi swi yaka emahlweni. India, China na Japan swi yimela nkarhi wa makete lowu hlanganisiweke wa vanhu vo tlula mbirhi khoma ntlhanu wa mabiliyoni.
1.1.4 Vuhlayiseki bya Eneji
• Khabinete yi bumabumela Eskom, huvo ya yona, vufambisi na vatirhi va yona hinkwavo lava tirheke hi matimba ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri ta va ri nga ri na mphakelo wa gezi hi ku siyerisana wo kunguhatiwa ku ya hi tindhawu hi ximumu lexi tanihi leswi vukorhokeri bya gezi byi yaka emahlweni byi engetela switirisiwa swa tielektroni to tala eka giredi hi ku tirhisa pulani ya rona yo vuyisa vutumbuluxi.
• Eskom yi kongomisa ku hlayisa ku lahlekeriwa loku nga kunguhatiwangiki eka switichi swa gezi ehansi ka khumenharhu wa magidi wa timegawatsi tanihi leswi yi tirhaka eka ku antswisa ku tshembeka ka ntlawa wa switichi swa yona swo tumbuluxa gezi.
• Phakelo wa eneji lowu tshembekaka i wa nkoka swinene eka ku kurisa ikhonomi ya hina, ku tlakusa ku tshemba na ku ndlandlamuxa nkoka wa vutomi bya vaaki va hina.
• Mfumo wu ya emahlweni wu hetisisa kungu ra matirhelo ra eneji, leri ngava na xiave lexikulu eku hunguteni ka nkarhi wa phakelo wa gezi hi ku siyerisana wo kunguhatiwa ku ya hi tindhawu hi ku tirhisa ku hlayisiwa loku kunguhatiweke ka ntlawa wa switichi swa vutumbuluxi bya gezi swa Eskom.
• Mpfuxeto wa swiyenge swa hina swa eneji i xiphemu xa nkoka xa matshalatshala ya hina yo tumbuluxa vumundzuku bya eneji lebyi sirhelekeke eka vanhu va hina.
1.1.5. Pfuxeto wa swiyenge leswi nga ehansi ka vulawuri bya mfumo’ (SOEs)
• Hi ku fambisana na ku tiyimisela loku Presidente Ramaphosa a ku endleke khale emahlweni ka Palamende ku kalibhara nakambe tiSOE ta hina, vutihlamuleri bya tiSOE ta hina hinkwato ta swiphiqo swi hundziseriwe eka vukorhokeri bya tindzawulo to hambana, endzhaku ka loko Presidente a sayinile xitiviso lexi faneleke eka mhaka leyi.
• Goza leri ri fambisana na tipulani to tumbuluxa modele wa vinyi va maxavelo lava nga exikarhi laha mfumo wu lavaka ku tirhisa ku antswisa vuswikoti bya tiSOE ta hina ku kurisa ikhonomi, ku antswisa phakelo wa vukorhokeri, na ku nghenisa tiSOE hi vutshila lebyi lavekaka bya mabindzu na swiphiqo.
• Vutihlamuleri bya vukorhokeri bya gezi bya Eskom byi hundziseriwe eka vukorhokeri bya eneji na gezi na Transnet, swihahampfhuka swa Afrika-Dzonga na xihahampfhuka xa Afrika-Dzonga eka ndzawulo ya vutleketli.
• Khamphani ya migodi ya dayimani leyi nga ya mfumo Alexkor yi ta lawuriwa hi ndzawulo ya swicelwa na switirhisiwa swa etroliyamu, nhlangano wa thekinoloji ya swa swihahampfhuka na masocha ya Denel wu ta wela ehansi ka ndzawulo ya vusirheleri na khale ka masocha kasi ndzawulo ya swihlahla ya Afrika-Dzonga SOC Limited, leyi nga na vutihlamuleri bya swihlahla swa mfumo, yi ta vika eka ndzawulo ya swihlahla, tinhlampfi na mbangu.
1.1.6 Ku nyikiwa ka timali eka nhluvukiso
• Mali leyi pfumeleriweke sweswinyana ya khumenkombo khoma nhungu wa mabiliyoni kusuka eka bangi ya nhluvukiso leyintshwa ya BRICS (NDB) eka tiphurojeke ta switirhisiwa swa mati na nkululo yi ta hunguta ku sala endhaku ka switirhisiwa na ku tiyisisa phakelo wa vukorhokeri bya masungulo eka mindyangu leyi pfumalaka.
• NDB yi tlhele yi endla ntwanano na Transnet eka xikweleti xa ntlhanu wa mabiliyoni lexi tiyisisiweke hi mfumo ku antswisa swiyenge sa switimele swo rhwala nhundzu.
• Khabinete yi kombisile ku tsakela eka mpfuneto wa timali, lowu nga ta hatlisisa swinene nhluvukiso wa switirhisiwa eka rixaka ra hina na ku hoxa xandla eku antswiseni ka vutomi bya vanhu.
2. Swilaveko swa vuhlayiseki bya vanhu
• Mfumo wu lwela ku:
o Ku aka Afrika-Dzonga ro antswa eka hinkwavo; na
o Ku tiyisisa ku ringana, mfikelelo na ku katsa vukorhokeri.
2.1 Nhluvukiso lowu xiyekaka eka swilaveko swa vuhlayiseki bya vaaki
2.1.1 Ntwanano wa rihanyo ra Presidente
• Ku lavisisa nhlayiso wa rihanyo wa xiyimo xa le henhla na lowu nga durheki eka hinkwavo swi tshinele hi goza hi ku sayiniwa ka ntwanano wa vumbirhi wa rihanyo wa Presidente.
• Ntwanano wa rihanyo i rimba ra ntirhisano exikarhi ka tisekithara ta nkoka na vakhomaxiave vo fana na mfumo, mabindzu, vatirhi, vaaki, vatirhi va swa rihanyo, tiyuniyoni, vatirhisi va vukorhokeri, tikhansele ta nawu, swidyondzeki na valavisisi.
• Yi lava ku tiyisisa sisiteme ya rihanyo, na ku langutisisa na ku kambela malunghiselelo yo tirhisa ndzindzakhombo wa rihanyo wa rixaka.
• Ntwanano wa rihanyo wu lava ku tiyisisa nhluvukiso wa switirhisiwa swa vanhu loko wu ri karhi wu antswisa mfikelelo wa mirhi, switlhavelo na swikumiwa swa rihanyo, kun’we na ku ndlandlamuxa switirhisiwa na ku tiyisisa ku nghenelela ka swiyengeswa phurayivhete.
3. Ku lwisana na vugevenga na vukungundzwana
• Mfumo wu na ku nga pfumeleli ku tlula nawu wihi na wihi eka vugevenga, vuxisi na vukungundwani; naswona yi ta endla leswaku lava tlulaka milawu ya tiko ra hina va tihlamulela.
3.1.1 Ku lwisana loku nga heriki ni vugevenga
• Khabinete yi tshama yi tiyimiserile ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga i rixaka leri vanhu hinkwavo va titwaka va hlayisekile; naswona ku khomiwa na ku voniwa nandzu ka sweswinyana ka vaehleketeleriwa lava katsekaka eka vugevenga byo hambana lebyikulu swi kombisa ku tinyiketela ku susumetela endhaku ku lwisana na vugevenga.
• Ku tlakuka ka vugevenga bya vuhlanganisi eka tinhlayo ta vugevenga ta sweswinyana ta kotara eka kotara yo sungula ku sukela hi Dzivamisoko ku ya eka Khotavuxika 2024 swi kombisa leswaku swo tala swa ha fanele ku endliwa ku tiyisisa leswaku muakatiko un’wana na un’wana u titwa a hlayisekile.
• Vukorhokeri bya maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS), lebyi rhangelaka hi ndzawulo ya maphorisa, byi le ku lwisaneni na vugevenga lebyi hi matimba. Matirhelo ya sweswinyana ya katsa:
o Ku lwisana na vaehleketeleriwa eMilnerton, eKapa, leswi nga endla leswaku ku dlayiwa na ku khomiwa.
o Matirhelo eKapa-Vuxa, ku kongomisiwa eMthatha na Nelson Mandela Bay.
o Ku khomiwa loku endliweke eGauteng, Mpumalanga na Free State leswi fambelanaka na migingiriko ya ku tekeriwa mali.
• Mfumo wu tirhisa endlelo ra mfumo hinkwawo, ku katsa na:
o Ku sayina mitwanano ya ntirhisano na mifumo ya swifundzakulu na miganga.
o Ku humesa tipulani ta matirhelo eKapa na Nelson Mandela Bay, na makungu yo tlherisela eka madorobakulu hinkwawo.
o Ku burisana na tindzawulo ta vamakwerhu ku antswisa ntirhisano wo lwisana na vugevenga.
• Pholisi ya vuphorisa ya rixaka yi vekiwile ku hetisisiwa no amukeriwa ekuheleni ka Nhlangula 2024 ku lulamisa timhaka to fana na switichi swa maphorisa na switirhisiwa leswi simekiweke eka mipimanyeto na swiyimo.
• Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka ntwanano wa ntirhisano wo lwisana na vugevenga eKapa-Vupeladyambu, lowu ndlandlamuxaka ntirhisano na nhlanganiso exikarhi ka vakhomaxiave hinkwavo ku lulamisa swivilelo swa vuhlayiseki na vusirheleri. Hi ku tirhisa migingiriko leyi fambisiwaka hi vaaki, ku hlanganisiwa ka switirhisiwa na nhluvukiso wa swiphiqo ya vutumbuluxi, ntwanano wu pfumelela tlhelo leri hlanganeke exikarhi ka SAPS, xifundzankulu na miganga ku lwisana na vugevenga na ku tlakusa vuhlayiseki bya vaaki.
• Ku fambisana na ku tinyiketela loku endliweke hi Presidente Ramaphosa hi nkarhi wa mbulavulo wa yena wo pfula Palamende hi ti 18 Mawuwana 2024 ku aka tiko leri hlayisekeke, tiejensi ta hina to sindzisa nawu ti tiyisisile ku lwisana na vugevenga.
• Ndzawulo ya vulavisisi bya vugevenga bya nkoka (DPCI), leyi nakambe yi vitaniwaka Hawks, yi khomile 673 wa vaehleketeleriwa hi nkarhi wa kotara yo sungula ya 2024/25, laha 506 wa vona va voniweke nandzu naswona makumenkombonkombo (77) wa swileriso swa khoto swi nyikiwile swa ku tekiwa ka nhundzu leyi fambelanaka na migingiriko ya vugevenga. Maphorisa ya tlhele ya khoma 14 422 wa vaehleketeleriwa eka vugevenga byo hambanahambana hi ku tirhisa oparexini chanyela ku sukela hi ti 19 ku fika ti 25 Mhawuri 2024.
• Ntirho wo hlasela wa swiyenge swo hambana hi maphorisa, maphorisa ya madorobakulu, vukorhokeri bya vululami, timhaka ta xikaya na tiejensi tin’wana to sindzisa nawu eka miako ya tsevu leyi tekiweke eDurban ri endle leswaku ku kumiwa mune wa mamiliyoni ya tidolara ta vuxisi ta United States, ku tekiwa ka swidzidziharisi, dzanakhumenkombo (117) wa swibalesa na byala, na ku khomiwa ka vanhu vo tlula dzanamakumembirhintlhanu (150) lava hehliwaka leswaku a va na maphepha ya vaaki va matiko mambe.
• Ku humelela loku ku landzela ku nghenelela lokukulu loku endliweke eku heriseni ka sindiketi ya vugevenga bya le handle ka matiko etikweni ku sukela ekusunguleni ka lembe. DPCI yi paluxe khume ra tilaboratori ta swidzidziharisi ta le xihundleni naswona yi khomile makumenharhumune (34) wa vanhu hikwalaho ko endla, ku xavisa na ku va na swidzidziharisi leswi nga riki enawini.
• Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku ya emahlweni va tirhisana na tiejensi to sindzisa nawu hi ku vika swiendlo leswi nga riki enawini eka maphorisa eka 10111 ku pfuneta ku hlongola swigevenga eswitarateni swa hina.
• Ku lwisana na vugevenga i vutihlamuleri lebyi avelaniwa naswona mfumo wu ta ya emahlweni wu lwela migingiriko hinkwayo leyi nga ta hlengeleta vanhu hinkwavo eka vaaki ku tirha swin’we ku ya eka Afrika-Dzonga ro antswa no hlayiseka.
3.1.2 Ku endla leswaku lava nga ni vukanganyisi va tihlamulela
• Khabinete yi amukela xileriso xo hlayisa xa tsevu khoma ntlhanu wa mamiliyoni ku lwisana na lava va katsekaka eka ku phanga mali eka khomixini ya rixaka yat. Swiendlo leswi swi seketela ku tirhisiwa ka xiphiqo ro lwisana na vukungundzwana, leri hlanganisaka tiejensi to sindzisa nawu eka ku lwisana na vukungundzwana.
• Khabinete yi ya emahlweni yi amukela xiboho xa khoto ya le London xo pfumelela ku nyiketiwa ka tiko ra Britain na khale ka mukondleteri wa Eskom, Tnt Michael Lomas, eAfrika-Dzonga ku ya langutana na swihehlo swa vukungundzwana. Tnt Lomas u ta nyiketiwa ku ya langutana na 41 wa swihehlo swo tika swa vukungundzwana leswi fambelanaka na ku akiwa ka xitichi xa gezi xa kusile. Xiboho lexi xi tlhela xi va vhoti ya ku tshemba eka sisiteme ya hina ya vululami bya vugevenga naswona yi tiyisisa ku tinyiketela ka hina ku landzelela swiboha swa timfanelo ta ximunhu swa matiko ya misava.
• Eka xiboho xa yena, Muavanyisi Charles Bourne u boxe leswaku sisiteme ya makhotso ya Afrika-Dzonga yi na magoza lama faneleke naswona yi nga fikelela swilaveko swa Tnt Lomas.
• Ku sayiniwa ka xitiviso hi Presidente Ramaphosa lexi pfumelelaka Yuniti yo Hlawuleka ya Vulavisisi (SIU) ku lavisisa swihehlo swa vukungundzwana na vufambisi byo biha eka Eskom swi tiyisa matshalatshala yo endla leswaku lava va katsekaka eka migingiriko ya vukungundzwana eka nhlangano wa Mfumo va tihlamulela.
• Xitiviso xi katsa swihehlo swa mahanyelo lama nga riki enawini na lama nga fanelangiki lama humeleleke exikarhi ka ti 1 Nyenyankulu 2006 na ti30 Mhawuri 2024, naswona tikontiraka ta kaye ti ta lavisisiwa. Presidente u tlhele a lulamisa xitiviso lexi pfumelelaka SIU ku lavisisa tindhawu tin’wana ta swihehlo swa vukungundzwana eka ndzawulo ya nhluvukiso wa matikoxikaya na mpfuxeto wa misava.
• Khabinete yi hoyozerile xigwevo xa malembe ya 15 xa khale ka Nhloko ya Vuinjhiniyere eka Ejensi ya Switimela swa Vakhandziyi ya Afrika-Dzonga, Tnt Daniel Mthimkhulu, hi khoto ya vugevenga bya mabindzu ya Palm Ridge. Xigwevo lexi xikombisa ku hlula lokukulu eka ku lwisana na vukungundzwana na vuxisi endzeni ka swiyimisiwa swa tiko. Swi ya emahlweni swi kombisa ku tinyiketela ka mfumo ku herisa maendlelo yo ka ya nga tshembeki na ku tiyisisa vutihlamuleri eka swiyimo hinkwaswo.
3.1.3 Ku lwisana ni ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu
Khabinete yi teka endlelo ra ku ka ku nga pfumeleriwi ku tlula nawu wihi na wihi eka ku lwisana ni ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu
• Afrika-Dzonga ri le ku dyondzeni eka maendlelo lamanene ya matiko ya misava ku tumbuluxa tindlela to tirha hi ku hetiseka na timhangu ta ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu.
• Endlelo ra vaaki hinkwavo na matshalatshala lama hlanganeke ku suka eka mfumo, tiejensi to sindzisa nawu, mabindzu na miganga swa laveka ku tumbuluxa tlhelo leri hlanganeke ku lwisana na vugevenga lebyi.
• Ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu a swi vavisi vanhu ntsena; swi onha ikhonomi ya hina hinkwayo. Hi ku lwisana na vugevenga lebyi, hi sirhelela mitirho, hi hlohlotela vuvekisi na ku tlakusa ku kula ka ikhonomi.
• Hi havexerisa matimba eka miganga ku yima va kanetana na ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu. Hi ku tirhisa dyondzo, tinetiweki ta nseketelo, na tisisiteme to vika ta xihundla, hi endlela leswaku swi hlayiseka leswaku vanhu va alelana na vugevenga.
• SAPS yi hlomisiwile hi switirhisiwa na tithekiniki ta sweswinyana ku lwisana ni ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu, ku katsa na nhlengeleto ya vuhlayiseki bya xiyimo xa le henhla na mavuthu yo hlawuleka ya matimba, ku tshama emahlweni ka tindlela ta vugevenga.
• Ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu hakanyingi ku humelela laha ku nga na ku pfumaleka ka nkateko wa ikhonomi. Mfumo wu le ku lulamiseni ka swivangelo swa timitsu hi ku vekisa eka dyondzo, ku tumbuluxiwa ka mitirho, na nhluvukiso wa vaaki etlhelo ka matshalatshala ya hina yo sindzisa nawu.
• Mfumo wu tirhisana swinene na vatirhisani va matiko ya misava ku avelana vutlhari, ku landzelerisa tinetiweki ta vugevenga na ku tisa vadyohi ehubyeni.
• Matshalatshala ya hina ya kongomisiwile ngopfu eka ku sirhelela vanhu lava nga sirhelelekangiki na mabindzu lawa hakanyingi ya nga swikongomelonkulu swa ku tlimbeleta munhu leswaku a ku nyika mali hi nkanu. A nga kona loyi a faneleke a hanya hi ku chava emugangeni wa ka vona.
• Mfumo wu tinyiketerile eka matshalatshala lama nga heriki, ya nkarhi wo leha ku herisa vugevenga lebyi na ku tumbuluxa vuhlayiseki na nsirhelelo lowu nga heriki eka MaAfrika-Dzonga hinkwawo.
3.1.4 Swikoxo swa vuxisi swa vutshunguri swa nawu
• Khabinete yi chavisiwile hileswi magqweta na vayimeri van’wana lava nga riki na vuxiyaxiya na makwanga va ringetile ku kanganyisa mabiliyoni ya tirhandi kusuka eka mfumo hi ku tirhisa swikoxo swa vuxisi na leswi nga riki swa nkarhi na nkarhi swa vutshunguri na nawu.
• Swiendlo leswi swo biha swi paluxiwile eka vulavisisi lebyi yaka ekule hi SIU eka swihehlo swa vuxisi swa vutshunguri na swa nawu leswi hehliwaka hi mfumo ku sukela hi 2017.
• Vulavisisi lebyi yaka emahlweni byi paluxile leswaku vatirhi van’wana va swa nawu mikarhi yin’wana hi ku pfuniwa hi vatirhi va swa rihanyo lava tirhelaka mfumo, va vile va kongomisa eka tindzawulo ta rihanyo ta swifundzankulu, naswona timhaka leti hetisisiweke hi SIU ti endlile leswaku ku hlayisiwa kwalomu ka nharhu wa mabiliyoni eka tindzawulo to hambanahambana ta swa rihanyo.
3. Swilaveko swa vulawuri
• Mfumo wa vun’we bya rixaka (GNU) wu kongomisiwile eka ku ndlandlamuxa vuswikoti bya mfumo ku humelerisa swikongomelo swa nkoka swa mfumo.
• Vatirhisani va GNU va tiyimiserile ku tirhisa ku navela ka vona ka nhlanganelo ku antswisa vutomi bya MaAfrika-Dzonga hinkwavo.
• Hi na xiboho lexi nga erivaleni xo kurisa endlelo ro hlamula swinene eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo – eka xiyimo xa rixaka, xa xifundzankulu na xa miganga.
3.1 Nhluvukiso lowu xiyekaka eka swilaveko swa vulawuri
3.1.1 Ku antswisa vufambisi bya switirhisiwa swa mati
• Matshalatshala yo antswisa vufambisi bya nhundzu ya mati leyi nga kona na ku tiyisisa nsirhelelo wa mati eka khume ra malembe lama taka ya tlakusiwile hi mpfumelelo wa Presidente Ramaphosa wa nawumbisi wa ejensi ya switirhisiwa swa mati ya rixaka ya Afrika-Dzonga SOC Ltd, leyi simekaka ejensi leyintshwa leyi nga ta va na vutihlamuleri ku hluvukisa na ku lawula switirhisiwa swa mati swa rixaka.
• Khabinete yi amukela nawu lowuntshwa tanihi lowu kombisaka goza ra nkoka eka phurosese ya mpfuxeto ku engetela vuvekisi eka ku hlayisa na ku aka switirhisiwa swa mati na ku antswisiwa ka khwalithi ya mati.
3.1.2 Mivuyelo ya oditi ya mfumo wa miganga
• Khabinete yi lemuka mivuyelo ya oditi ya masipala hi muoditi-Jenerali wa Afrika-Dzonga (AGSA) ya 2022/23 leyi kombisaka ku antswisiwa hi ka ntsongotsongo eka vufambisi bya timali endzeni ka timasipala tin’wana.
• Hambiswiritano, ku na ntirho wo tala lowu faneleke ku endliwa ku antswisa ku landzelerisa eka timasipala to tala leti yaka emahlweni ti kuma mivuyelo yo biha ya oditi.
• Xiviko xa AGSA xi kombisa ntsena makumenharhumune (34) eka dzanamakumembirhintlhanunkombo (257) wa timasipala ta madorobankulu, swifundzantsongo na miganga leti amukeleke mivuyelo ya oditi leyi tengeke.
• Eka xitsundzuxo lexinene, nhlayo ya tioditi leti nga amukeriwiki yi hungutekile kasi makumembirhintlhanu (45) wa timasipala ti antswisile mivuyelo ya tona ya oditi ku sukela hi 2020/21 naswona leti nga rhumela switatimende swa tona swa timali hi nkarhi ti antswisiwile kusuka eka kwalomu ka makumenhungun’we wa tiphesente (81%) hi 2020/21 ku ya eka makumenkayemune wa tiphesente (94%) hi 2022/23.
• Khabinete yi khutaziwa leswaku ndzawulo ya vulawuri bya Ntirhisano na timhaka ta ndhavuko, kun’we na AGSA, yi ya emahlweni yi seketela no tirhisa migingiriko leyi kongomisiweke eka ku hlanganisa ku antswisiwa loku kandziyisiweke eka timasipala tin’wana.
• Ndzawulo yi tlhele yi rhangisa emahlweni ku pfuna timasipala leti nga tirhiki kahle swinene etikweni hi ku antswisa vuswikoti bya vatirhi hambi ku ri ndzetelo na ku hundziseriwa ka vuswikoti, xikan’we na ku sindzisa milawu eka swiyimo swa le hansi eka vafambisi va timasipala na vatirhela mfumo lavakulu.
B. Swipfuxeto swa khabinete
(i) Siku ra xitsundzuxo xa maphorisa ya rixaka
(a) Khabinete yi amukerile xitiviso mayelana na Siku ra xitsundzuxo ra maphorisa ya rixaka, leri a ri khomiwile hi Sonto, 1 Ndzati 2024.
(b) Siku ra xitsundzuxo ri kongomisiwile ku xixima vavasati na vavanuna lava ambaleke swiambalo swa wasi lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona eka layini ya ntirho, na ku tlhela va teka magoza lama lavekaka ku seketela mindyangu ya vona naswona ngopfungopfu vana va vona va malembe yo nghena xikolo.
(c) Mfumo wu teka ku hlawuleka ka maphorisa ya makumenharhunkaye (39) lama feke entirhweni naswona wu ta tirhisana hi ku hetiseka na mani na mani loyi a katsekaka eku dlayeni ka maphorisa lama nga entirhweni.
(d) Mfumo wu rhangisa emahlweni ku lwisana na swiendlo hinkwaswo swa vugevenga naswona wu ta tiyisisa milawu leyi nga ta endla leswaku mfumo wu kota ku ndlandlamuxa matshalatshala ya wona yo lwisana na vugevenga.
(ii) Nhluvuko wa Afrika-Dzonga eku lulamiseni ka ku pfumaleka ka mali yo lwisana na ku yiviwa ka mali eka ku veka tiko ehansi ka vulawuri byo tika bya ikhonomi tanihilaha swi kamberiweke hakona hi ntlawa wa goza ra matirhelo ya swa timali (FATF)
(a) Khabinete yi amukerile xiviko xa vumune xa nhluvuko hi komiti ya le xikarhi ka tindzawulo ya ku lwisana na ku pfuxetiwa ka mali na ku lwisana na ku pfuxetiwa ka timali ta vutherorisi (IDC-AML/CFT) ku sukela loko Afrika-Dzonga ri xaxametiwile eka nxaxamelo wa ku vekiwa ka tiko ehansi ka vulawuri byo tika bya ikhonomi hi Nyenyenyana 2023. Xi nyika matimba eka xiboho xa khabinete xa 27 Ndzati 2023 leswaku IDC-AML/CFT leyi vikaka hi nhluvuko yi vekiwa etafuleni kanharhu hi lembe.
(b) Ku vile na nhluvuko lowukulu eka Afrika-Dzonga ku lulamisa ku pfumaleka ka milawu ya xithekiniki naswona eka swilaveko swa makumembirhi (20) swa ku landzelerisa swa xithekiniki, khumentlhanu (15) swi lulamisiwile hi ku hetiseka.
(c) Leswaku Afrika-Dzonga ri huma hi ku helela eka nxaxamelo wa ku vekiwa ka tiko ehansi ka vulawuri byo tika bya ikhonomi a ri ri na swiendlo swa makumembirhimbirhi (22) leswi hlawuriweke tanihi ku pfumaleka eka ku tirha kahle, laha nhungu wa swilo leswi swi nga langutisiwa hi ku hetiseka, ku sala swilo swa khumemune (14) leswi faneleke ku lulamisiwa hi Nyenyenyana 2025.
(d) Khabinete yi tekela enhlokweni ku rharhangana ka muxaka wa timhaka leti faneleke ku langutisiwa, kambe yi tshama yi tiyimiserile ku tiyisisa leswaku matshalatshala ya tlakusiwa ku lulamisa swiendlo leswi saleke, naswona yi tlhela yi xiya leswaku matshalatshala ya Afrika-Dzonga ya humesa mivuyelo yo antswa loko ku pimanisiwa na leyi hluvukisiweke kahle matiko yo fana na United States of America, leyi ya ha kongomaka endzhaku ka Afrika-Dzonga.
(iii) Pulaninkulu ya ximilani xa khanabisi
(a) Khabinete yi amukerile xitiviso xa nhluvuko eka nhluvukiso wa pulaninkulu ya ximilani xa Khanabisi, leyi kongomisaka ku nyika rimba ro simeka, ku kula na nhluvukiso wa bindzu ra ximilani xa khanabisi na ximilana xa hempe eAfrika-Dzonga ku hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi, ku hunguta vusweti na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
(b) Pulaninkulu yi khomiwile eka tiphuphu ta kaye, ku nga vukorhokeri bya vulawuri lebyi humelelaka; tisisiteme ta mphakelo wa mbewu leti nga ta tshama nkarhi wo leha; vulavisisi na nhluvukiso wa thekinoloji; tisisiteme ta nseketelo wa vahumelerisi; nhluvukiso wa makete; nhluvukiso wa mabindzu na vaphakeri; vumaki na nhluvukiso wa swikumiwa; dyondzo na vuleteri; na vuhlanganisi na ku lemukisa.
(c) Leswi landzelaka i nkatsakanyo wo koma wa nhluvuko ku fikela sweswi:
i. Endzhaku ka ku tivisiwa ka ximilana xa hempe tani hi xibyariwa xa vurimi, nhlayo hinkwayo ya swipfumelelo swa GidiDzanaKhume (1 110) yi humesiwile eka ku byala ximilana xa hemp.
ii. Presidente Ramaphosa u pasisile nawumbisi wa ximilana xa khanabisi hi Swikongomelo swa xihundla hi Mudyaxihi 2024.
iii. Ndzawulo ya vululami na nhluvukiso wa vumbiwa yi sungurile endlelo ro tsala milawu ku seketela ximilana xa khanabisi hi swikongomelo swa xihundla.
iv. Ndzawulo ya rihanyo, hi ku tirhisa vulawuri bya swikumiwa swa rihanyo swa Afrika-Dzonga, yi hetile ku burisana hi ku cinca eka nawu wa tixedulu ta mirhi na swilo leswi fambelanaka na swona, wa 1965 (Nawu wa 101 wa 1965).
v. Ndzawulo ya mabindzu, vumaki na phikizano (dtic) yi gimetile nxopaxopo wa swiyimo na nxaxamelo wa nkoka eka xiyenge xa ximilana xa hempe na ximilana xa khanabisi eAfrika-Dzonga, dtic yi ta sungula ku nga ri khale mbhurisano eka Pholisi ya ku xavisiwa ka ximilana xa Khanabisi.
vi. Huvo ya vulavisisi bya vurimi (ARC) yi tumbuluxile tinxaka timbirhi ta ximilana xa hempe naswona hi nseketelo wa Ndzawulo ya Vurimi, Mpfuxeto wa misava na nhluvukiso wa le matikoxikaya (DALRRD), sweswi yi le ku endleni ka nguva ya vumbirhi ya ku andzisiwa ka mbewu ku endla leswaku yi kumeka eka nguva yo byala ya 2025.
vii. Hi Mudyaxihi 2024, Holobye wa vurimi, pfuxeto wa misava na nhluvukiso wa le matikoxikaya u pasisile xikimi xa xitifikheti xa ximilana xa Hempe ku lawula vutshembeki bya muxaka na khwalithi ya switirhisiwa swo hangalasa ximilana xa hempe kuya eka ku seketela sisiteme ya mbewu leyi nga heriki ya ximilana xa hempe.
viii. DALRRD yi rhumerile vulavisisi eka ntsengo wa dzanamakumembirhimune wa tmamiliyoni na ARC leyi kongomisaka eka ku hlayisa ximilana xa khanabisi ku va xi tirhisiwa eka mirhi, fayiba na swin’wana, ku vekiwa tihlo ka mavabyi ya swimilani swa ximilana xa khanabisi, nhlengeleto wa switirhisiwa swa xitekela swa ndhavuko, nhluvukiso wa sisiteme ya mbewu ya ximilana xa khanabisi.
ix. EGauteng, hi ku tirhisana na huvo ya vulavisisi bya sayense na vumaki, khume (10) wa mabindzu lamatsongo, na ya le xikarhi ya seketeriwile eka nhluvukiso wa swikumiwa. DALRRD yi ya emahlweni yi burisana na swifundzankulu eka ku tinyiketela ku fikela sweswi.
x. Ku antswisa vuswikoti bya ndzawulo ku langutisisa ku byariwa ka ximilana xa hempe hi vakhomi va mpfumelelo, ARC yi tumbuluxile nongonoko wa vuxokoxoko bya ndzetelo eka vukorhokeri byo kambela.
(iv) N’hweti ya vukorhokeri bya mfumo lebyi hlanganisiweke
(a) Khabinete yi amukerile nkandziyiso mayelana na makungu yo hlayisa N’hweti ya Vukorhokeri bya Mfumo lebyi Hlanganisiweke bya lembe leri.
(b) N’hweti ya Vukorhokeri bya Mfumo lebyi Hlanganisiweke ya lembe leri yi tlangeriwa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Mfumo lowu tirhaka”.
(c) N’hweti ya vukorhokeri bya mfumo yi tirha tanihi xitsundzuxo xa leswi swi vulaka swona ku tirhela miganga na ku tlhela hi languta nkucetelo lowu mfumo wu nga na wona, ngopfungopfu mayelana na timhaka ta phakelo wa vukorhokeri.
(d) Lembe leri, Afrika-Dzonga ri tlangela malembe ya makumenharhu (30) ya xidemokirasi na ku tlangela malembe ya makumembirhinkombo (27) ya nawumbisi wa (vanhu emahlweni) ‘Batho Pele’ tanihi rimba ro hundzula phakelo wa vukorhokeri bya mfumo eAfrika-Dzonga.
(e) Nongonoko lowu Hlanganisiweke wa mfumo hinkwawo wu katsa N’hweti ya Vukorhokeri bya Mfumo; n’hweti ya ndhavuko; n’hweti ya vupfhumba na n’hweti ya Arbor.
Ku tholamatholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
(a) Mnn. Yolanda Batandwa Damoyi tanihi mulawurinkulu eka huvo ya khoporexini ya vuvekisi bya mfumo.
(b) Mnn. Thulisile Glory Manzini tanihi mulawurinkulu eka Ndzawulo ya nhluvukiso wa mabindzu lamatsongo.
(c) Ku thoriwa ka swirho eka huvo ya mulawuri wa dayimani na tinsimbi ta risima wa Afrika-Dzonga
(i) Tnt Abiel Mngomezulu (mutshamaxitulu);
(ii) Dkd Natalie Skeepers – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(iii) Mnn. Fungai Mushohwe – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(iv) Mnn. Faith Tumelo Mokwena – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(v) Dkd Tshepo David Khoza – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(vi) Mnn. Leanda-Marsha Mtshali – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(vii) Tnt Norman Baloyi – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(viii) Tnt Mawethu Cawe – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(ix) Gqweta Madikeledi Moloto – (muyimeri wa xirho lexikulu xa DMRE);
(x) Mnn. Rebone Nkambule – (muyimeri wa xirho xin’wana xa DMRE);
(xi) Tnt Rangers Molapo – (muyimeri lonkulu wa xirho xa NUM);
(xii) Tnt Dingindawo Sibeko – (uyimeri wa xirho xin’wana xa NUM);
(xiii) Gqweta Leon Johannes Pretorius – xirho lexikulu xa UASA;
(xiv) Mnn. Nongcebo Ngcobo – xirho lexikulu xa SARB;
(xv) Mnn. Kamolegelo Manamela – xirho xin’wana xa SARB;
(xvi) Mnn. Nosiphiwo Mzamo – (hi mfanelo ya xiyimo); na
(xvii) Tnt Cecil Khoza – (hi mfanelo ya xiyimo).
(c) Ku thoriwa ka swirho eka huvo ya muxavisi wa tidayimani ta tfumo
(i) Tnt Abbey Chikane (mutshamaxitulu);
(ii) Tnt Ernest Blom – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(v) Mnn. Komathie Kisten Govender – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(vi) Gqweta Mpati Lebakeng – xirho lexi nga riki xa vulawuri;
(vii) Dkd Olga Masekoa – muyimeri wa ndzawulo;
(viii) Mnn. Hellen Diatile – muyimeri lonkulu wa xirho xa NUM;
(ix) Tnt Thapelo Malekutu – xirho xin’wana xa NUM;
(x) Mnn. Adele Rossouw –muyimeri wa xirho lexikulu xa Vun’we;
(xi) Tnt Johan Du Toit Böning – muyimeri wa xirho xin’wana xa Vun’we;
(xii) Tnt Jacques Hugo – muyimeri wa UASA;
(xiii) Mnn. Danile Nyakale – muyimeri wa xirho lexikulu xa IDC;
(xiv) Tnt Lefu Dlamini – muyimeri un’wana wa IDC;
(xv) Mnn. Nosiphiwo Mzamo – xirho lexi nga riki xa vulawuri (hi mfanelo ya xiyimo); na
(xvi) Tnt Cecil Khosa – xirho lexi nga riki xa vulawuri (hi mfanelo ya xiyimo).
D. Migingiriko leyitaka
a) N’hweti ya Ndzhaka
• Hi Ndzati, Afrika-Dzonga ri fungha N’hweti ya ndhaka ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku tlangela vutomi bya tinhenha na tinhenhakazi ta hina leti nyiketeke vutomi bya tona hikwalaho ka ntshunxeko wa hina”.
• Eka n’hweti leyi, mfumo wu ta simeka phurojeke yo vuyisela vahlampfa leyi kongomisiweke eka ku tisa ekaya masalela ya valweri va ntshunxeko lava feke evuhlongeni ku pfuneta ku tisa ku ntshuxeka eka mindyangu, na ku horisiwa na ku vuyiseriwa ka rixaka ra hina.
• Kungu ri vumba xiphemu xa pholisi ya rixaka ya ku vuyiseriwa na ku vuyeteriwa ka masalela ya vanhu na swilo swa ndhaka. Lava va nyikeleke hi vutomi bya vona hikwalaho ka ntshunxeko wa hina va vekile ndlela ya xidemokirasi xa hina xa vumbiwa lexi simekiweke eka milawu ya xindzhuti xa vumunhu na timfanelo to ringana eka un’wana na un’wana.
• Mfumo wu kombela MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku tirhisa n’hweti ya ndhaka ku kurisa nhlanganiso lowukulu wa vaaki, ku aka rixaka na vutitivisi bya rixaka lebyi avelaniwaka xikan’we na ku xixima lava va nyikeleke hi vutomi bya vona leswaku hi kuma ntshunxeko.
b) Nhlengeletano ya nhlangano wa matiko ya vu79 (UNGA)
• Presidente Ramaphosa u ta rhangela vurhumiwa bya Afrika-Dzonga eka njhekanjhekisano wo angarhela wa nhlengeletano ya vu makumenkombonkaye (79) ya UNGA eNew York ku sukela hi ti 24 ku fikela hi ti 30 ta Ndzati 2024.
• Lembe leri nhlengeletano yi vitaniwa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Vun’we eka ku hambana, ku yisa emahlweni ku rhula, nhluvukiso lowu nga heriki na xindzhuti xa vumunhu eka un’wana na un’wana hinkwako.”
• Presidente Ramaphosa u ta vulavula eka nhlengeletano yo Angarhela hi ti24 Ndzati 2024, a nyika nkambelo wa mintlhontlho ya sweswi ya ku rhula, vuhlayiseki na nhluvukiso wa misava hinkwayo na tikonkulu.
• Emahlweni ka UNGA makumenkombonkaye (79), matsalanankulu ya UN ya ta vitana Samiti ya vumundzuku hi ti 20 na hi ti 21 Ndzati 2024 etihofisininkulu ta UN. Samiti yi hlanganisa varhangeri va misava ku tumbuluxa ntwanano wuntshwa wa matiko ya misava eka ndlela yo tisa nyiko yo antswa loko yi ri karhi yi hlayisa vumundzuku.
c) Nkombiso wa Afrika wa swihahampfhuka na vusirheleri (AAD) na nkombiso wa swihahampfhuka wa 2024
• Presidente Ramaphosa u ta pfula nkombiso wa AAD, lowu nga ta va kona ku sukela hi ti18 ku fika ti 22 Ndzati 2024 eAir Force Base Waterkloof eGauteng ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku kambisisa tindlela letintshwa, Ku avelana swintshunxo, ku kombisa vumaki na vuswikoti”.
• AAD hi wona ntsena nkombiso wa vusirheleri lowu khomiweke etikweninkulu ra Afrika hi Afrika-Dzonga naswona wu vekiwile eka tsevu wa le henhla eka khalendara ya Vusirheleri ya misava hinkwayo hi swikongomelo swo:
Ku kombisa thekinoloji ya xiyimo xa le henhla ya vusirheleri na swa swihahampfhuka leyi tumbuluxiweke no endliwa eAfrika-Dzonga na le misaveni hinkwayo.
Ku tlakusa na ku fambisa ku xaviseriwa matiko mambe loku hlayisaka tiindasitiri ta Vusirheleri na swihahampfhuka.
Ku tlakusa na ku tiyisisa xiyimo xa Afrika-Dzonga tanihi mufambisi wa nkoka wa vutumbuluxi na vumaki.
Ku fambisa vutirhisani bya matiko ya misava; tinetiweki ta mabindzu na mabindzu na mfumo na mfumo.
Ku tlakusa Afrika-Dzonga tanihi ndhawu leyi hlawuleriweke eka vupfhumba na mabindzu.
Ku hoxa xandla eka ku tumbuluxiwa ka mitirho.
Ku tumbuluxa pulatifomo ya dyondzo ku tlakusa mitirho ya vusirheleri na vutleketli bya swihahampfhuka na vutumbuluxi eka vantshwa.
d) Mphikizano wa FIBA wa le hansi ka malembe ya 18 wa AfroBasket
• Sweswi Afrika-Dzonga ri rhurhela Mphikizano wa Afrika wa Basiketebolo wa U18 wa matiko ya khumembirhi (12) ePitori ku sukela hi ti 1 ku fikela hi ti 14 ta Ndzati 2024. Mphikizano lowu wu na khumembirhi (12) wa swipano swa rixaka swa xinuna na khumembirhi (12) swa xisati swa basiketebolo leswi avaneke hi mitlawa yinharhu, laha xin’wana na xin’wana xi nga na swipano swa mune.
e) Ku sayiniwa ka Phurotokholo yo Tirhisana exikarhi ka tindzawulo ta Dyondzo ya Masungulo na Mitlangu, Vutshila na Ndhavuko
• Hi ti 4 Ndzati 2024, vaholobye va dyondzo ya masungulo na mitlangu, vutshila na Ndhavuko va sayine phurotokholo yo tirhisa ku tlakusa ntikelo wa mitlangu ya swikolo, na ku tlhela va seketela nkoka wa migingiriko ya kharikhulamu swin’we eswikolweni swa hina ku pfuneta ku hluvukisa vadyondzi hi ku angarhela na ku pfuneta vona eku hluvukiseni ka vuswikoti bya nkoka na vuswikoti byo va vaaki lava humelelaka na ku gingiriteka va tiko leri.
• Phurotokholo yi katsa minongonoko yo hambanahambana ya ntirhisano yo fana na vayimeri va mitlangu; kampa ya vantshwa ya rixaka; mitlangu ya xintu; titlilabhu to hlaya; nongonoko wa dyondzo ya Ndhaka; Ku peleta Bee; Nongonoko wa vantshwa va vaseketeri va tiko; dyondzo ya vutiolori; ongonoko wa layiburari ya rixaka; xitatifodo xa phikizano wa vuyimbeleri wa Swikolo swa Afrika-Dzonga; vhiki ra rixaka ro lemukisa swihlayisiwa, exikarhi ka swin’wana.
E. Mahungu
1. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
• Valavisisi va Afrika-Dzonga lava katsekeke eka dyondzo yo pfula ndlela, BEAT-Tuberculosis (TB), leyi nga hundzuka nongonoko wo sungula emisaveni hinkwayo eka nyimpi yo lwisana na rifuva leri lwisanaka na mirhi eka mitlawa hinkwayo ya vaaki, ku kucetela pholisi ya matiko ya misava ya vutshunguri bya TB ya Nhlangano wa Rihanyo wa Misava.
• Warona Tsiane na Onalerona Tsiane, lava tiviwaka tanihi Tee Sisters, hi ku kuma ndhawu ya vunharhu eka Mphikizano wa Khapu ya Misava ya ndhuma ya Vumaki bya Mabindzu lowu khomeriweke eJapani. Tee Sisters va tlhele va wina masagwadi mambirhi ya Swikongomelo swa Nhluvukiso lowu Yaka emahlweni kusuka eka UN, ngopfungopfu eka Xikongomelo xa 1 (Ku nga vi na Vusweti) na 16 (Ku rhula, vululami na mihlangano yo tiya).
• Van’wamatsambo va rixaka ra hina eka vunghwazi bya misava bya le ansi ka makumembirhi (20) na mitlangu ya tiolimpiki ta vatsoniwa, ngopfungopfu:
o Muntshwa loyi a hatlisaka swinene emisaveni, mutsutsumi Bayanda Walaza eka mendlele ya yena ya nsuku eka mphikizano wa makumu wa dzana ra timitara (100m) na madzanamambirhi ya timitara (200m) eka vunghwazi bya misava bya U20. Walaza sweswi u endla matiriki ya yena eCurro Hazeldean ePitori.
o Bradley Nkoana eka mendlele ya Buronzi eka phikizano wa makumu wa dzana ra timitara (100m) wa Vunghwazi bya misava bya le hansi ka malembe ya makumembirhi (20) (U20).
o Udeme Okon eka mendlele ya Nsuku eka mphikizano wa makumu wa mune wa madzana wa timitara (400m) wa vunghwazi bya misava bya U20.
o Mendlele ya silivhere eka xipano xa 4x400m xa vavanuna xa ku tsutsuma hi ku siyerisana (Bryan Katoo, Sihle Mahlangu, Njabulo Mbatha, Udeme Okon) wa Vunghwazi bya Misava bya U20.
o JL van Rensburg eka mendlele ya Silivhere eka ntlangu wa vavanuna wo hoxa bolo yo tika eka mphikizano wa makumu wa Vunghwazi bya Misava wa U20.
o Hannah van Niekerk eka mendlele ya Buronzi eka mphikizano wa 400m wa ku tlula swihinga wa Vunghwazi bya Misava wa U20.
o Mpumelelo Mhlongo eka mendlele ya Nsuku na rhekhodo leyintshwa ya misava eka ntlangu wa Vavanuna wa T44 dzana ra timitara (100m) eka mitlangu ya tiolimpiki ta vatsoniwa eParis.
o Louzanne Coetzee eka mendlele ya Buronzi eka ntlangu wa Vavasati wa T11 1500m eka Mitlangu ya Tiolimpiki ta Vatsoniwa eParis.
• Ronwen Williams, n’watipala wa Bafana-Bafana na Mamelodi Sundowns, eka ku hlawuriwa ka yena tanihi un’wana wa van’watipala va khume (10) va le henhla emisaveni eka masagwadi ya Ballon d’Or.
• Springboks, hi ku hlula All Blacks hi nkarhi wa Castle Lager Rugby Championship hi Mugqivela, 31 Mhawuri 2024.
• Ejensi ya Switimele swa Vakhandziyi ya Afrika-Dzonga (PRASA) na Gautrain eka ku nyika vukorhokeri bya vutleketli lebyi hlanganisiweke lebyi endleke leswaku MaAfrika-Dzonga va kota ku hlalela hi nyama ntlangu wa rhagibi wa Springboks na All Blacks. Khabinete yi ya emahlweni yi hlohlotela vaaki ku vona no khandziya xitimela xa 30 wa malembe ya ntshunxeko na xidemokirasi lexi funghiweke xa PRASA
4. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
• Phurof Brian O'Connell, khale ka Rhekitara na xandla xa khanselara eYunivhesiti ya Kapa-Vupeladyambu. U tirhile tani hi rhekitara ku sukela hi 2001 kuya eka 2014.
• Munhu wa vumunhu eka xiyanimoya na thelevhixini Thabiso Sikwane, muhaxi loyi a ri na ntokoto loyi a hlohloteleke vanhu vo tala etikweni hinkwaro.
• Muphati ni mutlhokovetseri Bixopo Jessica Mbangeni, loyi a a dume hi vutshila bya yena bya matimba bya vutlhokovetseri. Mitlangu ya yena yi katsa eka ku vekiwa ka khale ka Presidente Thabo Mbeki hi 1999 na khale ka Presidente Nelson Mandela eka khonsati ya 46664.
• Tat Mphakamisi Nciweni, mudyondzisi wa xikolo xa le hansi xa KwaZakhele eKapa-Vuxa, loyi a dlayiweke endhawini ya xikolo hi swigevenga.
Swivutiso: Mnn Nomonde Mnukwa – Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingo: 083 653 7485
