A. Mafhungo a Zwino kha Shango
1. Ṱhoḓea dza u swikela Zwipikwa zwa Ikonomi
• Muvhuso u kha ḓi vha wo ḓiimisela tshoṱhe kha ndingedzo dzawo dza u:
o alusa ikonomi;
o u fhungudzwa u shayea ha mishumo; na
o u bveledza nyimele ya vhuḓi ya zwa vhubindudzi.
1.1 Mvelaphanḓa khulwane dza ṱhoḓea dza u swikela zwipikwa zwi elanaho na ikonomi:
1.1.1 Nyaluwo ya tshivhalo tsha tshibveledzwa zwa shango (GDP)
• Khabinethe yo dzhiela nṱha nyengedzedzo ṱhukhu ye ya vha hone kha nyaluwo ya ikonomi ya shango ḽa Afrika Tshipembe nga 0,4% kha kotara ya vhuvhili ya ṅwaha wa 2024, ye ya fhedza nga u ita uri ri vhe kha nḓila ya mashumele avhuḓi a ikonomi yashu nga u angaredza kha uno ṅwaha.
• Nyaluwo iyi kanzhi yo konadzea nga mulandu wa nḓowetshumo dza zwa masheleni, ya ndaka dza mavu na dzinnḓu khathihi na tshumelo dza zwa mabindu, dze dza engedzea nga 1.3%, lwe nḓowetshumo iṅwe na iṅwe ya shela mulenzhe nga 0.3% kha nyaluwo ya GDP nga u fhambana hadzo.
• Nḓowetshumo ya zwa mbambadzo, ya u ṅetshedza zwiḽiwa na ya vhudzulo, nḓowetshumo ya zwa vhumagi na muḓagasi hu tshi katelwa na ya maḓi na gese, dzo shela mulenzhe nga 0.1% kha nyaluwo ya GDP, ngeno masheleni a u fhedzisela o shumiswaho nga miṱa kha zwirengwa zwavho, o shela mulenzhe nga 0,9% ngeno masheleni a u fhedzisela o shumiswaho kha zwirengwa o shela mulenzhe nga 0,2% kha nyaluwo ya GDP. Nḓowetshumo idzi dzo vha na nyengedzedzo khulwane ya mishumo ya zwa ikonomi kha tshifhinga tsha kotara ya u fhedzisela.
• Ikonomo ya shango ḽa Afrika Tshipembe i kha ḓi vha yo khwaṱha nahone Khabinethe i khou ṱuṱuwedza sekhithara dzoṱhe dza tshitshavha uri dzi bvele phanḓa na u fhaṱa u bva kha heyi ṱhuṱhuwedzo u ya phanḓa.
• Musi sekhithara dzoṱhe dzi tshi farisana dza fhaṱisana u bva kha ino ṱhuṱhuwedzo sa lushaka luthihi, ri ḓo kona ha u swikela tshipikwa tsha u sikwa ha mishumo minzhi khathihi na u khwinifhadza tshiimo tsha kutshilele kwa vhadzulapo vhoṱhe vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
• Khabinethe yo vhetshela phanḓa zwa nyaluwo ya ikonomi ine ya katela vhathu vhoṱhe khathihi na u sikwa ha mishumo, ndi tshone tshipikwa tshihulwanesa tsha Ndangulo ya Muvhuso ya Vhusumbe nahone ngauralo, maga ane a vha hone zwazwino a ḓo khwathisedwa u itela u swikelela tshipikwa tshenetsho.
1.1.2 Vhubindudzi vhuhulwane vhukuma kha sekhithara ya zwa
mimoḓoro
• Mbonalo ya shango ḽa Afrika Tshipembe kha zwa vhubindudzi i khou bvela phanḓa na u kunga vhubindudzi vhune ha ḓisa tshanduko dzine dza khwaṱhisedza tshipikwa tsha muvhuso tsha u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi khathihi na u sikwa ha mishumo. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u rwelwa ṱari ha tshiimiswa tsha zwa u magwa ha zwipiḓa zwa mimoḓoro tsha mutengo wa masheleni a swikaho R1.1 biḽioni fhaḽa kha Vhupo ha Ikonomi ho Khetheaho ha Vhuimangalavha ha zwa Mbambadzo ha Dube vhu re fhaḽa kha ḽa KwaZulu-Natal.
• Vhubindudzi uvhu vhuhulwane ngaurali vhune ha khou itwa nga vha ha Toyota Tsusho Africa (Pty) Ltd na vha Ogihara Thailand Corporation Ltd vhu tou vha nyito ine ya khou sumbedza u vha na fulufhelo kha vhuimo ha ḽa Afrika Tshipembe sa hone fhethu ha vhuḓi ha zwa vhuvhambadzelannḓa ho livhaho.
• Vhubindudzi uvhu vho dovha hafhu ha khwaṱhisedza mvelaphanḓa yo no swikelwaho nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa, vhe vha ranga phanḓa fulo ḽa zwa vhubindudzi ḽe ḽa kunga pfulufhedziso dza zwa vhubindudzi dza masheleni a swikaho R1.51 thriḽioni u tou bva nga ṅwaha wa 2018.
1.1.3 Thikhedzo khuluwane kha zwivhambedzelwannḓa zwa ḽa Afrika
Tshipembe
• Muhwalo wa u thoma wa maafukhada a bvaho fhano kha ḽa Afrika Tshipembe wo swika fhaḽa kha ḽa mafheloni a ṅwedzi wa Ṱhangule 2024, zwe hezwi zwa sumbedza thikhedzo khulwane vhukuma kha sekhithar aya maafukhada a fhano hayani, nahone zwa dovha hafhu zwa sumbedzisa mbuelo dza dzavhuḓi dza Pulane Khulwane ya zwa Vhulimi na u Shandukiswa ha Zwibveledzwa zwa Vhulimi na zwa vha bveledzi zwi Shumiseaho, ine yo livhiswa kha u engedza tswikelo ya mimaraga miswa ya ndeme nga vhabveledzi vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
• Vhalimi vha maafukhada vha Afrika Tshipembe zwazwino vha khou ḓo vhuelwa sa izwi ndingedzo dza u engedza tswikelo ya mimaraga nga zwibveledzwa zwashu zwa vhulimi dzi tshi khou bvela phanḓa. Mashango a ngaho India, China na Japan a vhumba zwikhala zwa mimaraga yo ṱanganywaho zwa vhathu vha swikaho 2.5 biḽioni.
1.1.4 Nḓisedzo ya fulufulu
• Khabinethe yo fhululedza vha ha Eskom, bod, vha vhulanguli khathihi na vhashumi vhayo vhoṱhe vhe vha shuma vha sa neti vha tshi itela uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi si vhe na maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana nga ino khalaṅwaha ya tshilimo zwenezwo musi tshiimiswa itshi tsha zwa muḓagasi tshi tshi khou bvela phanḓa na u engedza dziṅwe eḽekhiṱhironi kha sisṱeme ya muḓagasi nga u shumisa pulane yavho ya mbuedzedzo ya vhubveledzi ha muḓagasi.
• Vha ha Eskom vha khou ḓiimisela u ita uri ndozwo dza fulufulu dzi songo lavhelelwaho zwiṱitshini zwa muḓagasi dzi vhe fhasi ha 13 000 megawatts zwenezwo musi nga thungo vha tshi khou shuma vho livha kha u khwinifhadza u fulufhedzea ha zwiṱitshi zwavho zwa u bveledza muḓagasi.
• Nḓisedzo ya fulufulu ḽi fulufhedzeaho ndi ya ndeme vhukuma kha u alusa ikonomi yashu, u engedza fulufhelo khathihi na u khwinifhadza matshilisano a vhadzulapo vhahshu.
• Muvhuso u khou bvela phanḓa na u shumisa Pulane ya Mashumele a zwa Fulufulu, ye ya vha ya ndeme vhukuma kha u fhungudza tshivhalo tsha maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana nga u shumisa maitele o tou dzudzanywaho a u lugisa zwiṱitshi zwa mveledziso ya muḓagasi wa zwa ha Eskom.
• Zwa u shandukiswa ha sekhithara yashu ya zwa fulufulu ndi tshipiḓa tshihulwane tsha ndingedzo dzashu dza u bveledza vhumatshelo ho tsireledzeaho kha zwa fulugfhulu ri tshi itela vhathu vhashu.
1.1.5. Tshandukiso ya mabindu a muvhuso (SOEs)
• Musi hu tshi tevhedzwa pfulufhedziso ye Phresidennde Vho Ramaphosa vha i ita tshifhingani tsho fhelaho phanḓa ha Phalamennde ya u vusulusa dzi SOE, vhuḓifhinduleli ha dzi SOE dzashu dzoṱhe dza ndeme ho ṋetshedzwa kha mihasho yo fhambanaho yo teaho nga murahu ha musi Phresidennde vha tshi fhedza u saina milayo yo teaho ya u ita zwenezwo.
• Ḽiga iḽi ḽi khou vha hone nga tshifhinga tshithihi tsha musi hu tshi khou thoma u shumiswa puḽane dza u bveledza ḽiedza ḽa zwa vhufaramikovhe ha vhukati dzine ngadzo Muvhuso wa khou ṱoḓa u shumisa nga nḓila yo fhelelaho nahone ya khwine vhukoni ha mashumele ha dzi SOE dzashu kha u alusa ikonomi, u khwinifhadza nḓisedzo ya tshumelo khathihi na u ita uri dziSOE dzashu dzi ḓalelwe nga maitele a u shuma zwavhuḓi kha zwa makwevho na vhupulani.
• Vhuḓifhinduleli ha tshiimiswa tsha zwa muḓagasi tsha Eskom ho fhiriselwa kha Muhasho wa zwa Fulufulu na Muḓagasi, ngeno Transnet na South African Airways dzo vhewa nga fhasi ha Muhasho wa Vhuendi.
• Khamphani ya muvhuso ya zwa u bwa daimane, Alexkor i ḓo langwa nga Muhasho wa Zwiko zwa Minerala na Pheṱhiroḽiamu, khamphani ya thekhinoḽodzhi ya nga ha zwa mmbi na vhufhufhi ha muyani, Denel, i ḓo wela nga fhasi ha Muhasho wa zwa Vhupileli na Vhahali vha Mmbi ngeno Khamphani ya zwa Vhusiamaḓaka ya Afrika Tshipembe SOC Limited, ine ya langa maḓaka a muvhuso, i tshi ḓo vha nga fhasi ha Muhasho wa zwa Maḓaka, Vhufuwakhovhe na Mupo.
1.1.6 Ndambedzo dza mveledziso
• Masheleni a khadzimiso ane a kha ḓi tou bva u tendelwa zwenezwino nga vha Bannga Ntswa ya Mveleldziso (NBC) ya BRICS a swikaho R17,8-biḽioni hu tshi itelwa thandela dza themamveledziso dza maḓi na tshampungane a ḓo thusa u fhungudza thandela dza themamveledziso dzo salelaho murahu khathihi na u ita uri hu vhe na u ṋetshedzwa ha tshumelo dza mutheo kha miṱa yo shayaho.
• NDB yo dovha hafhu ya dzhena kha thendelano na vha Transnet hu tshi itelwa khadzimiso i tikedzwaho nga muvhuso ya masheleni a swikaho R5-biḽioni ane a ḓo shumiswa kha u khwinifhadza sekhithara ya zwiporo zwa u endedza thundu.
• Khabinethe yo sumbedza u takadzwa nga masheleni ayo o ṋetshedzwaho, ane a ḓo thusa vhukuma kha u engedza zwa u bveledzwa ha themamveledziso nga tshihaḓu kha shango ḽashu nahone a dovha hafhu a shela mulenzhe kha u khwinifhadza matshilo a vhathu.
2. Zwa ndeme kha u fhaṱa vhushaka havhuḓi vhukati ha vhathu
• Muvhuso u khou shuma nga nungo dzoṱhe u:
o fhaṱa shango ḽa Afrika Tshipembe ḽine ḽa vha ḽa khwine kha vhathu vhoṱhe; na
o ita uri hu vhe na ndinganelo, tswikelo na u katela vhathu vhoṱhe kha zwa tshumelo.
2.1 Melaphanḓa i vhonalaho kha zwa ndeme dza u fhaṱa vhushaka havhuḓi vhukati ha vhathu
2.1.1 Thendelano dza nga ha Mutakalo dza Phresidennde
• Tshipikwa tsha u wana ndondolamutakalo ya vhuḓi nahone i swikeleaho nga vhoṱhe, zwa zwino tsho no tou vha tsinitsini nga murahu ha u sainwa ha Thendelano dza nga ha Mutakalo dza Phresidennde dza vhuvhili.
• Thendelano dza nga ha mutakalo dza Phresidennde ndi muhanga wa tshumisano vhukati ha sekhithara dza ndeme na vhashelamulenzhe vha ngaho muvhuso, mabindu, vhashumi vhadzulapo, vhashumi vha zwa mutakalo, madzangano a zwa vhashumi, vhashumisi vha tshumelo, khoro dza zwa milayo, vho radzi pfunzo na vhaṱodisisi.
• Dzi lingedza u khwaṱhisa sisṱeme ya zwa mutakalo na u lavhelesa khathihi na u sengulusa ndugiselo dza u thoma u shumiswa ha Ndindakhombo ya Mutakalo wa Lushaka.
• Thendelano dza zwa mutakalo dzi lavhelela u khwaṱhisa mveledziso ya vhashumi nga thungo hu tshi khou khwinifhadzwa tswikelo ya mishonga, khaelo na zwibveledzwa zwa mutakalo, hu tshi katelwa na u vusulusa themamveledziso khathihi na u vhona uri hu khou vha na vhukwamani nav ha sekhithara ya phuraivethe.
3. Nndwa ya u lwa na Vhugevhenga khathihi na Zwiitio zwa Vhuaḓa
• Muvhuso a u konḓeleli na luthihi vhugevhenga, vhufhura na zwiito zwa vhuaḓa nahone u ḓo fara vhathu vhoṱhe vhane vha pfuka milayo ya shango ḽashu.
3.1.1 Nndwa i sa gumi ya u lwa na vhugevhenga
• Khabinethe i kha ḓi vha yo ḓiimisela u ita uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi vhe fhethu hune vhathu vhoṱhe vha di pfa vho tsireledzea, nahone zwa u farwa nau gwevhiwa ha zwenezwino ha vhahumbulelwa vhe vha ḓidzhenisa kha zwiito zwa vhugevhenga zwo fhambanaho zwo sumbedza vhuḓiimiseli kha zwa u lwa na zwiito zwa vhugevhenga.
• U engedzea ha zwiito zwa vhugevhenga ho livhanywaho na vhathu he ha sumbedziswa kha mbalombalo dza zwenezwino dza nga ha vhugevhenga nga kotara dze dza bviswa kha kotara ya u thoma ine ya vha u bva nga ṅwedzi wa Lambamai u swika Fulwi 2024, zwi sumbedza uri hu kha ḓi vha na zwinzhi zwine zwa tea u itwa u itela uri vhadzulapo vhoṱhe vha ḓi pfe vho tsireledzea.
• Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS), i tshi rangwa phanḓa nga Muhasho wa Maphoilsa, i khou shuma nga nungo dzoṱhe u lwa na vhugevhenga uvhu. Mushumo wa u lwa na zwiitio zwa vhugevhenga une wa kha ḓi tou bva u itwa nga mapholisa zwenezwino, u katela:
o khuḓano vhukati ha mapholisa na vhahumbulelwa fhaḽa Milnerton, hune ha vha Ḓoroboni ya Kapa, ye khayo vha vha na vhathu vho huvhalaho na vho farwaho.
o fulo ḽa fhaḽa Kapa Vhubvaḓuvha, ḽe ḽa vha ḽo tou lavhelesa fhaḽa kha vhupo ha Mthatha na Nelson Mandela Bay.
o zwa u farwa ha vhathu zwe zwa bvelela fhaḽa kha vunḓu ḽa Gauteng, Mpumalanga na Freyisṱaṱa vhane vha vha na vhushaka na zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani.
• Muvhuso u khou thoma u shumisa maitele a muvhuso woṱhe nga u angaredza, hu tshi katelwa na:
o u sainiwa ha thendelano dza tshumisano vhukati ha mivhuso ya vhupo na ya vunḓu.
o u ṋetshedza pulane dza mashumele kha masipala wa Ḓorobo ya Cape Town na wa Nelson Mandela Bay, hune nga murahu ha khou lavhelelwa uri pulane idzo dzi ḓo thoma u shumiswa na kha miṅwe mimasipala yoṱhe mihulwane.
o u davhidzana na mihasho i elanaho u itela u khwinifhadza tshumisano kha zwa u lwa na zwiito zwa vhugevhenga.
• Mbekanyamaitele ya zwa Vhupholisa ya Lushaka i khou ḓo khunyeledzwa na u ṱanganedzwa mafheloni a ṅwedzi wa Tshimedzi 2024 hu tshi itelwa u amba nga ha zwithu zwi fanaho na zwiṱitshi zwa mapholisa khathihi na themamveledziso hu tshi shumisa maitele na zwilinganyo.
• Khabinethe yo ṱanganedza zwa u saiwa ha Thendelano dza Tshumisano dza u Fhelisa Vhugevhenga fhaḽa kha ḽa Kapa Vhukovhela dzine thendelano dzenedzo dza khwaṱhisedza tshumisano na mashumele vhukati ha vhashelamulznhe vhoṱhe hu tshi itelwa u tandulula thaidzo dza tsireledzo na vhutsireledzi. Hu tshi shumiswa maga o rangwaho phanḓa nga tshitshavha, zwa u ṱanganywa ha zwiko khathihi na u bveledzwa ha pulane dza kuhumbulele kuswa, thendelano idzi dzi ḓo ita uri hu vhe na vhuthihi ha tshumisano vhukati ha vha SAPS, muvhuso wa vunḓu na zwitshavha hu tshi itelwa u fhelisa vhugevhenga na u ṱuṱuwedza tsireledzo ya vhadzulapo.
• Musi zwi tshi tevhela pfulufhedziso dze dza itwa nga Phresidennde Vho Ramaphosa nga tshifhinga tsha musi vha tshi khou ṋetshedza Mulaedza wa u Vula Phalamennde nga ḽa 18, ḽa ṅwedzi wa Fulwana 2024 dza u fhaṱa shango ḽi re na vhutsireledzi, mazhendedzi ashu a zwa u tevhedzwa ha milayo o engedza nndwa yao ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga.
• Vha Khethekanyo ya Ṱhoḓisiso dza zwa Vhugevhenga ho tou Dzudzanywaho (DPCI), ine ya dovha hafhu ya ḓibvhiwa sa Hawks, vho fara vhahumbulelwa vha swikaho 673 nga tshifhiga tsha kotara ya u thoma ya ṅwaha wa 2024/25, hune vhafariwa vha swikaho 506 vha vha uri vho no gwevhiwa u swika zwino ngeno ho dovha hafhu ha ṋetshedzwa ndaela dza khothe dzi swikaho 77 dza u dzhia ndaka dzine dza vha na vhuṱumani na zwiito zwa vhugevhenga. Mapholisa vho dovha hafhu vha fara vhahumbulelwa vha swikaho 14 422 kha milandu yo fhambanaho hu tshi shumiswa fulo ḽa Operation Shanela u bva nga ḽa 19 u swika 25 Ṱhangule 2024.
• Fulo ḽa u setsha ḽa masia manzhi ḽo rangwaho nga mapholisa, mapholisa a ha masipala, tshumelo dza zwa vhululamisi, Muhasho wa zwa Muno hu tshi katelwa na maṅwe mazhendedzi a zwa u tevhedza milayo kha zwifhaṱo zwo dzhavhulwaho nga khani zwa rathi fhaḽa ḓoroboni ya Durban ḽo ita uri hu wanale masheleni a doḽara dza Amerika dzine dza sav he dza vhukuma a swikaho R4 miḽioni, u dzhiiwa ha zwidzidzivhadzi, gulu dza zwigidi dzi swikaho 117 khathihi na mahalwa hu tshi katelwa na u farwa ha vhadzulapo vha mashango a nnḓa vha swikaho 150 vhe vha wanala vha si na maṅwalo o teaho a u enda.
• Uhu u shuma zwavhuḓi hu khou vha hone nga murahu ha mvelaphanḓa khulwane ye ya itwa kha zwa u fhelisa tshigwada tsha zwa vhugevhenga tsha vhukati ha dzitshaka fhano shangoni u tou bva mathomoni a uno ṅwaha. DPCI yo tumbula ḽaborathori dza fumi dzi siho mulayoni dzine khadzo ha bveledzwa zwidzidzivhadzi nahone ho farwa vhathu vha 34 kha mulandu wa u bveledza, u rengisa na u vha na zwidzidzivhadzi zwi songo tendelwaho.
• Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha bvele phanḓa na u shumisana na vha mazhendedzi a zwa u tevhedza mulayo nga u vhiga zwiito zwi siho mulayoni kha nomboro ya 10111 u itela u bvisa zwigevhenga ngomu zwiṱaraṱani zwashu.
• Nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga ndi vhuḓifhinduleli hashu roṱhe nahone muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u ranga phanḓa maga oṱhe ane a ḓo kona u kuvhanganya vhathu vhoṱhe zwitshavhani zwashu uri vha shumisane vho livha kha u bveledza shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa khwiṋe nahone ḽo tsireledzeaho.
3.1.2 U ita uri avho vhane vha ḓidzhenisa kha zwiito zwa vhuaḓa vha
dzhie vhuḓifhinduleli ha zwiito zwavho
• Khabinethe yo ṱanganedza ndaela ya u vhetshela thungo masheleni a swikaho R6.5 miḽioni, avho vhe vha ḓidzhenisa kha zwiito zwa u tswa masheleni a Khomishini ya Ḽothari ya Lushaka. Nyito hedzi dzi tikedza zwa u thoma u shumiswa ha Maano a U lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa, ane a ṱanganya mazhendedzi a zwa u tevhedzwa ha milayo fhethu huthihi kha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa.
• Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza khaṱhulo ya Khothe ya London ya u tendela zwa u humiselwa murahu ha mudzulapo wa shango ḽa Britain vhane vha ḓovha vha vha rakhonṱhiraka wa kale wa Eskom, Vho Michael Lomas, fhano kha ḽa Afrika Tshipembe uri vha kone u livhana na milandu yavho ya zwiito zwa vhuaḓa. Vho Lomas vha ḓo humiselwa murahu uri vha livhane na mulandu muhulwane wa 41 wa zwiito zwa vhugevhenga ine ya elana na mushumo wa u fhaṱwa ha Tshiṱitshi tsha Muḓagasi tsha Kusile. Khaṱhulo iyi i dovha hafhu ya tou vha nḓila ya u sumbedza fulufhelo kha sisṱeme yashu ya zwa vhulamukanyi nahone i khwaṱhisedza vhuḓiimiseli hashu ha u tevhedza thendelano dza zwa pfanelo dza vhuthu dza dzitshaka.
• Kha khaṱhulo yavho, Muhaṱuli Vho Charles Bourne vho sumbedzisa uri sisṱeme ya zwa dzi dzhele ya Afrika Tshipembe i na maga o teaho nahone i ḓo kona u swikela ṱhoḓea dza Vho Lomas.
• Zwa u sainwa ha mulevho nga Phresidennde Vho Ramaphosa une wa ṋea thendelo vha Yunithi ya zwa Ṱhoḓisiso dzo Khethekaho (SIU) ya uri vha ṱoḓisise mavharivhari a zwiito zwa vhuaḓa na ndangulommbi kha tshiimiswa tsha Eskom zwi khwaṱhisa ndingedzo dza u ita uri avho vhe vha ḓidzhenisa kha zwiito zwa vhuaḓa kha zwiimiswa zwa mabindu a muvhuso vha dzhielwe vhukando.
• Mulevho uyu u katela mavharivhari a vhuḓifari vhu songo teaho nahone vhu siho mulayoni he ha bvelela nga tshifhinga tsha vhukati ha ḽa 1 Ṱhafahmuhwe 2006 na 30 Ṱhangule 2024 nahone hu ḓo itwa ṱhoḓisiso kha khonṱhiraka dza ṱahe. Phresidennde vho dovha hafhu vha khwinisa mulevho une wa ṋea thendelo vha SIU uri vha bvele phanḓa na u ita ṱhoḓisiso kha mavharivhari a zwiito zwa vhuaḓa kha Muhasho wa Mveledziso ya Vhupo ha Mahayani na Mbuedzedzo ya Mavu.
• Khabinethe yo ṱanganedza tshigwevho tsha miṅwaha ya 15 tsha Muhulwane wa zwa Vhuinzhiniere wa kale kha tshiimiswa tsha Vhuendedzi ḽa Zwidimela zwa Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe, Vho Daniel Mthimkhulu, nga Khothe ya Vhugevhenga ha zwa Makwevho ya Palm Ridge. Tshigwevho itshi tsho vha gundo ḽihulwane vhukuma kha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa na vhufhura vhune ha khou bvelela kha zwiimiswa zwa shango ḽashu. Tshi dovha hafhu tsha sumbedza vhuḓiimiseli ha muvhuso ha u fhelisa tshoṱhe maitele a u sa fulufhedzea khathihi na u vhona uri hu khou vha na vhuḓifhinduleli kha maimo oṱhe.
3.1.3 U lwa na zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani
Khabinethe yo dzhia tsheo ya u ḓo lwa tshoṱhe na zwiito zwa u
badelisa vhathu masheleni nga khani
• Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou guda u bva kha maitele a khwinesa ḽifhasini a u bveledza nḓila dza u lwa tshoṱhe na zwiwo zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani.
• Maitele ane a katela tshitshavha tshoṱhe nga u angaredza khathihi na ndingedzo dzo ṱanganelaho u bva muvhusoni, mazhendedzi a zwa u tevhedza milayo, mabindu na zwitshavha, ndi zwone zwine zwa ṱoḓea u itela u bveledza vhuthihi ho livhiswaho kha u fhelisa tshoṱhe vhugevhenga uvhu.
• Zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani a zwi tou vhaisa fhedzi vhathu avho, zwi dovha hafhu zwa khakhisa ikonomi yashu yoṱhe nga u angaredza. Nga u lwa na vhugevhenga uvhu, ri khou tsireledza mishumo, u ṱuṱuwedza vhubindudzi na nyaluwo ya ikonomi.
• Ri khou maanḓafhadza zwitshavha uri zwi ime, ri khou lwa na zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani. Nga kha pfunzo, netiweke dza thikhedzo na sisṱeme dza u vhiga dza tshiphirini, ri khou ita uri u hanedzana na zwigevhenga zwi vhe zwo tsireledzeaho kha vhathu.
• SAPS i khou shomedzwa nga zwishumiswa na maitele a musalauno a u fhelisa zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani, zwine khazwo ha katelwa maitele o khwinifhadzeaho a u kuvhanganya mafhungo a zwa vhusevhi khathihi na tshigwada tsha vhashumi tsho khetheaho u itela vha dzule vhe na nḓivho ya phanḓa kha maitele a zwigevhenga.
• Zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani kanzhi zwi bvela phanḓa zwavhuḓi kha vhupo vhune ha sa vhe na zwikhala zwa ikonomi. Muvhuso u khou tandulula thaidzo dzine dza vha dzone zwivhangi zwihulwane nga u bindudza kha zwa pfunzo, u sika mishumo na mveledziso ya zwa tshitshavha hu tshi katelwa na ndingedzo dzashu dza u kombetshedza u tevhedzwa ha milayo.
• Muvhuso u khou shumisana zwavhuḓi na vhafarisani vha dzitshaka kha u kovhana mafhungo a zwa vhusevhi, u Londa netiweke dza zwa vhugevhenga khathihi na u fara zwigevhenga zwenezwo.
• Nungo dzashu dzo tou livhiswa nga maanḓa kha u tsireledza vhathu na mabindu a songo tsireledzeaho ane kanzhi a vha zwone zwipondwa zwa u thoma zwa zwiito zwa u badelisa vhathu masheleni nga khani. A hu na muthu ane a tea u tshila nga nyofho ngomu kha tshitshavha tsha hawe.
• Mivhuso yo ḓiimisela kha ndingedzo dza tshifhinga tshilapfu dza u fhelisa vhugevhenga uvhu khathihi na u bveledza tsireledzo na vhutsireledzi ha tshoṱhe kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe.
3.1.4 Mbilo dza vhukwila dza tshumelo dza zwa dzilafho na mulayo
• Khabinethe yo vhaiswa nga fhungo ḽa uri hu na vhaṅwe vhoramilayo na vhaimeli vha sa fulufhedzei nahone vhane vha ṱoḓa zwoṱhe zwi tshi vha zwavho vhe vha lingedza u ita vhufhura ha masheleni a dzibiḽioni dza dzirannda u bva kha Muvhuso nga u ita mbilo dza zwa dzilafho na mulayowa dza vhufhura nahone zwi songo teaho.
• Hezwi zwiito zwo khakheaho zwo wanuluswa nga murahu ha ṱhoḓisiso dzo angalalaho vhukuma dze dza itwa nga vha tshiimiswa tsha SIU kha mavharivhari a mbilo dza zwa dzilafho na mulayo dza vhufhura dze dza itelwa Muvhuso u tou bva tsha ṅwaha wa 2017.
• Ṱhoḓisiso dzine dza khou bvela phanḓa dzo sumbedzisa uri vhaṅwe vhoramilayo tshiṅwe tshifhinga vha tshi khou shumisana na vhashumeli vha zwa mutakalo vhane vha shuma kha Muvhuso, vho vha vha tshi khou dzhenela Mihasho ya Mutakalo ya mavunḓu nahone milandu yo khunyeledzwaho nga vha tshiimiswa tsha SIU yo ita uri hu kone u vhulungwa masheleni a swikaho R3 biḽioni kha Mihasho ya Mutakalo yo fhambanaho.
3. Ndeme dza zwa mavhusele
• Muvhuso wa Vhuthihi ha Lushaka (GNU) wo ḓiimisela kha u khwaṱhisa mashumele a muvhuso hu tshi itelwa u ṋetshedza zwipikwa zwa muvhuso wa zwa ndeme.
• Vhafarisani kha GNU vho ḓiimisela u ṱanganya vhuḓiimiseli havho hoṱhe sa tshithu tshithihi vha tshi itela u khwinifhadza matshilo a vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
• Ri na vhuḓiimiseli vhu re khagala ha u bveledza maitele a shumelaho vhathu kha masia oṱhe a muvhuso – kha sia ḽa muvhuso wa lushaka, wa vunḓu na muvhuso vwapo.
3.1 Mvelaphanḓa khulwane kha ndeme dza zwa mavhusele
3.1.1U khwinisa ndangulo ya zwiko zwa maḓi
• Ndingedzo dza u khwinisa ndangulo ya ndaka dza maḓi dzine dza vha hone zwazwinio khathihi n a u ita uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi kha tshifhinga tsha miṅwaha ya fumi i ḓaho dzo wana thikhedzo khulwane vhukuma nga murahu ha u ṱanganedzwa ha Mulayotibe wa Zhendedzi ḽa Themamveledziso ya Zwiko zwa Maḓi zwa Lushaka zwa Afrika Tshipembe SOC Ltd une wa vhumba zhendedzi ḽiswa ḽine ḽa ḓo vhana vhuḓifhinduleli ha u bveledza na u langa themamveledziso dza maḓi dza lushaka.
• Khabinethe yo ṱanganedza milayo miswa sa nḓila ine ya sumbedza ḽiga ḽa ndeme kha maitele a tshandukiso o livhiswaho kha u engedza zwa u dzhiela nṱha mushumo wa u londola na u fhaṱwa ha themamveledziso dza zwa maḓi khathihi na khwiniso dza vhunzani ha maḓi.
3.1.2 Manwaṅwa a muvhalelano wa muvhuso vhupo
• Khabinethe yo dzhiela nzhele Mawaṅwa a Muvhalelano wa ha Masipala nga Muṱolambalelano Muhulwane wa shango ḽa Afrika Tshipembe (AGSA) nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2022/23 we wa sumbedza u khwinifhadzea nga zwiṱuku kha zwa ndangulo ya masheleni kha miṅwe ya mimasipala.
• Naho zwo ralo, hu kha ḓi vha na mushumo munzhi une wa kha ḓi tea u itwa u itela u khwinisa zwa u tevhedza milayo kha vhunzhi ha mimasipala ine ya kha ḓi bvela phanḓa na u wana mvelelo dza mivhigo ya zwa muvhalelano i songo kunaho.
• Muvhigo wa AGSA wo sumbedza uri ndi mimasipala ya 34 fhedzi kha mimasipala yoṱhe mihulwane, ya tshiṱiriki na mimasipala ya vhupo i swikaho 257 ye ya wana mvelelo dza mivhigo ya muvhalelano yo kunaho.
• Ḽiṅwe fhungo ḽavhuḓi ndi ḽa uri tshivhalo tsha mivhigo ya muvhalelano i songo ṱanganedzwaho tsho tsela fhasi ngeno mimasipala i swikaho 45 yo khwinifhadza mvelelo dza mivhigo yayo ya muvhalelano u tou bva nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2020/21 ngeno hu na uri iyo ye ya kona u rumela zwitatamennde zwayo zwa masheleni nga tshifhinga yo khwinifhadzea u bva kha 81% nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2020/21 u ya kha 94% nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2022/23.
• Khabinethe yo ṱuṱuwedzwa nga fhungo ḽa uri Muhasho wa Tshumisano dza Mavhusele na Mafhungo a Sialala, nga tshumisano na AGSA, u khou bvela phanḓa u tikedza na u thoma u shumisa maga o livhiswaho kha u engedza khwiniso dzo swikelwaho kha miṅwe mimasipala.
• Muhasho wo dovha hafhu wa dzhiela nṱha zwa u thusa mimasipala ine ya sa khou shuma zwavhuḓi fhano shangoni nga u khwinifhadza vhukoni ha vhashumi nga kha maitele a vhugudisi na u bveledzisa zwikili, hu tshi katelwa na u shumisa milayo ya nga ha zwilinganyo zwa fhasisa kha vhalangi vha ha masipala na vhaofisiri vha maimo a nṱha.
B. Mafhungo maswa u ya kha Khabinethe
(i) Ḓuvha ḽa Tshihumbudzi ḽa Mapholisa ḽa Lushaka
(a) Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha Ḓuvha ḽa Tshihumbudzi ḽa Mapholisa ḽa Lushaka, ḽe ḽa farwa nga Swondaha, ya ḽa 1 Khubvumedzi 2024.
(b) Heḽi Ḓuvha ḽa Tshihumbudzi ḽo livhiswa kha u ṱhonifha vhafumakadzi na vhanna vha mapholisa vhe vha lovha musi vhe mushumoni khathihi na u dzhia vhukando ho teaho ha u tikedza miṱa yavho, nga maanḓa vhana vhavho vhane vha kha ḓi vha tshikoloni.
(c) Muvhuso wo vhaiswa vhukuma nga mulandu wa dzi mpfu dza vhaofisiri vha mapholisa vha swikaho 39 vhe vha lovha musi vhe mushumoni nahone u ḓo sala murahu avho vhe vha ḓidzhenisa kha mabulayo aya a vhaofisiri vha mapholisa musi vhe mushumoni wavho nga nḓila yo fhelelaho.
(d) Muvhuso u khou dzhiela nṱha nndwa ya u lwa na zwiito zwoṱhe zwa vhugevhenga nahone u ḓo khwaṱhisa milayo ine ya ḓo ita uri muvhuso u kone u khwaṱhisa ndingedzo dzawo dza u lwa na vhugevhenga.
(ii) Mvelaphanḓa yo swikelwaho nga shango ḽa Afrika Tshipembe kha u tandulula thaidzo dza vhuṱudzeṱudze vhune ha vha hone he ha ita uri shango ḽi lavheleswe nga vha Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Vhukando ha zwa Masheleni (FATF) hu tshi itelwa u lwa na zwiito zwa u dzumba vhubvo ha masheleni.
(a) Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa vhuṋa wa nga ha mvelaphanḓa yo swikelwaho nga vha Komiti ya Vhukati ha Mihasho wa nga ha fhungo ḽa U lwa na Zwiito zwa u Dzumba Vhubvo ha Masheleni khathihi na U Fhelisa zwa u Ṋetshedzwa ha Masheleni kha Zwigwada zwa Vhutherorisi (IDC-AML/CFT) U tou bva tshe shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa vhewa kha mutevhe wa mashango ane a tea u lavheleswa nga vha FATF u tou bva nga ṅwedzi wa Luhuhi 2023. Hezwi zwi tikedza tsheo ya Khabinethe ya ḽa 27 Khubvumedzi 2023 ya uri IDC-AML/CFT ine ya vha yone i vhigaho nga ha mvelaphanḓa kha fhungo iḽi i ṋetshedze muvhigo wayo luraru nga ṅwaha.
(b) Ho no vha na mvelaphanḓa khulwane kha shango ḽa Afrika Tshipembe ya u tandulula thaidzo dza vhuṱudzeṱudze vhune ha vha hone kha zwa u tevhedza ṱhoḓea dza zwa thekhiniki nahone kha idzo dza 20, ho kona u swikelwa dza 15 nga nḓila yo fhelelaho.
(c) U itela uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi kone u bva tshoṱhe kha mutevhe wa mashango ane a tea u lavheleswa nga vha FATF, ho vha na nyito dzi swikaho 22 dze dza ṱaluswa sa vhuṱudzeṱudze vhu khakhisaho mashumele avhuḓi, vhune khaho, ha malo ho no tandululwa u swikela zwino ngeno uho vhuṅwe ha 14 ho salaho vhu tshi ḓo tandululwa nga ṅwedzi wa Luhuhi 2025.
(d) Khabinethe yo dzhiela nzhele u konḓa ha lushaka lwa zwithu zwine zwa khou tea u tandululwa, fhedzi i kha ḓi vha yo ḓiimisela u vhona uri hu khou engedzwa ndingedzo dza u tandulula zwiṅwe zwithu zwo salaho khathihi hafhu na u dzhiela nzhele zwauri ndingedzo dza ḽa Afrika Tshipembe dzi khou ḓisa mvelelo dza khwine musi dzi tshi vhambedzwa na dza maṅwe mashango o bvelelaho u fana na shango ḽa Amerika, ḽine ḽa kha ḓi vha murahu kha shango ḽa Afrika Tshipembe.
(iii) Pulane Khulwane ya nga ha Mbanzhe
(a) Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa yo swikelwaho kha zwa u bveledzwa ha Pulane Khulwane ya nga ha Mbanzhe, ine yo livhiswa kha u ṋetshedza muhanga wa u thomiwa, u limiwa na u bveledziswa ha nḓowetshumo ya mbanzhe na hemp fhano kha ḽa Afrika Tshipembe hu tshi itelwa u shela mulenzhe kha zwa nyaluwo ya ikonomi, u fhelisa vhushai na u sika mishumo.
(b) Heyi Pulane Khulwane yo ḓitika nga thikho dza ṱahe, dzine dza vha Tshumelo dza zwa Milayo dzo Khwaṱhaho; Sisteme ya Nḓisedzo ya Mbeu ya Tshifhinga Tshilapfu; Mveledziso ya Ṱhoḓisiso na Thekhinoḽodzhi; Sisteme dza Thikhedzo ya Vhabveledzi; Mveledziso ya Maraga; Mveledziso ya Bindu na Vhaṋetshi vha tshumelo; Mveledziso ya Vhumagi na Tshibveledzwa; Pfunzo na Vhugudisi; Vhudavhidzano na Tsivhudzo.
(c) Zwi tevhelaho ndi manweledzo maṱuku a mvelaphanḓa yo no itwaho u swika zwino:
i. Nga murahu ha u ḓivhadzwa ha hemp sa tshimela tsha zwa vhulimi, ho no ṋetshedzwa phumethe dza u ṱavha hemp dza 1 110 nga u angaredza.
ii. Phresidennde Vho Ramaphosa vho ṱanganedza Mulayotibe wa Mbanzhe dza Tshumiso ya Phuraivethe nga ṅwedzi wa Shundunthule 2024.
iii. Muhasho wa zwa Vhulamukanyi na Mveledziso ya Ndayotewa wo thoma maitele a u ita mvetamveto ya milayo ya u tikedza uyu mulayo wa Mbanzhe dza Tshumiso ya Phuraivethe.
iv. Muhasho wa Mutakalo, nga kha Maanḓalanga a Ndangulo ya Zwibveledzwa zwa Mutakalo a Afrika Tshipembe, wo khunyeledza mushumo wa zwa vhukwamani nga ha tshanduko dza kha Mulayo wa Sheduḽu dza Mishonga na Zwithu zwi Elanaho, wa ṅwaha 1965 (Mulayo 101 wa 1965).
v. Muhasho wa zwa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Phikhisano (dtic) u kha ḓi bva u khunyeledza tsenguluso ya nyimele na maitele oṱhe ane a ḓo tevhedzwa kha u maga zwibveledzwa zwa kha sekhithara ya Hemp na Mbanzhe fhano Afrika Tshipembe nahone hu si kale, dtic i ḓo thoma mafulo a zwa vhukwamani na vhadzulapo nga ha Mekanyomaitele ya zwa Makwevho kha Mbanzhe.
vi. Khoro ya Ṱhoḓisiso dza zwa Vhulimi (ARC) yo bveledza tshaka mbili dza hemp nahone nga thikhedzo ya Muhasho wa zwa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani (DALRRD), zwazwino u kati kha khalaṅwaha ya vhuvhili ya u bveledza mbeu nga vhunzhi hu tshi itelwa uri zi vhe hone nga tshifhinga tsha khalaṅwaha ya u ṱavha ya ṅwaha wa 2025.
vii. Nga ṅwedzi wa Shundunthule 2024, Minisṱa wa zwa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani vho ṱanganedza Tshikimu tsha Ṱhanziela dza Hemp hu tshi itelwa u langa u fulufhedzea na ndeme ya tshaka dzo fhambanaho dza zwivhumbeo zwine hemp ya phaḓaladzwa i khazwo u itela uri hu kone u tikedzwa sisṱeme ya u bveledza mbeu dza hemp ine ya nga vha ya tshifhinga tshilapfu.
viii. DALRRD yo thoma ṱoḓisiso dza mutengo wa masheleni a swikaho R124 miḽioni na vha ARC dzine dzo sedzesa kha zwa u liṅwa ha mbanzhe hu tshi itelwa u dzi shumisa kha zwa mishonga, masila na zwiṅwe zwo fhambanaho, ṱhoḓisiso dza nga ha malwadze a tshimela tsha mbanzhe, u kuvhanganya tsikitshili dzapo, vhubveledzi ha sisṱeme ya mbeu Mbanzhe.
ix. Kha ḽa Gauteng, nga tshumisano na vha Khoro ya Ṱhoḓisiso ya zwa Saintsi na Nḓowetshumo, mabindu a 10 ane a vha maṱuku, a vhukati na maṱukusa, o swika he a tikedzwa hu tshi itelwa u bveledza zwibveledzwa. DALRRD i khou bvela phanḓa na u kwamana na mavunḓu nga ha vhuḓiimiseli u swika zwino.
x. U itela u khwinisa mashumele a muhasho kha zwa u lavhelesa zwa u liṅwa ha hemp nga vhalimi vha re na phumethe yo teaho, ARC yo bveledza mbekanyamushumo ya zwa vhugudisi yo dodombedzwaho hu tshi itelwa tshumelo dza zwa vhulavhelesi.
(iv) Ṅwedzi wa Tshumelo dza Muvhuso dzo Ṱanganelaho
(a) Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha pulane dza u fululedza Ṅwedzi wa Tshumelo dza Muvhuso dzo Ṱanganelaho wa uno ṅwaha.
(b) Ṅwedzi wa Tshumelo dza Muvhuso dzo Ṱanganelaho wa uno ṅwaha u khou pembelelwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “Muvhuso une wa shuma”.
(c) Ṅwedzi wa Tshumelo dza Muvhuso dzo Ṱanganelaho u shuma sa tshihumbudzi tsha uri u shumela zwitshavha zwi amba mini khathihi na u sedza kha zwine muvhuso wa khou ita, nga maanḓa kha zwa nḓisedzo ya tshumelo.
(d) Uno ṅwaha, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou pembelela Miṅwaha ya 30 ya Demokirasi khathihi na vhuṱambo ha vhu 27 ha Nḓivhadzamulayotibe ya Batho Pele sa wone muhanga wa tshandukiso ya nḓisedzo ya tshumelo dza muvhuso fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
(e) Mbekanyamushumo yo Ṱanganelaho ya Vhukati ha Mihasho i katela Ṅwedzi wa Tshumelo dza Muvhuso; Ṅwedzi wa zwa Vhufa; Ṅwedzi wa zwa Vhuendelamashango na Ṅwedzi wa u Ṱavha Miri.
C. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedza ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
(a) Mufumakadzi Vho Yolanda Batandwa Damoyi sa Mulangi Muhulu kha Bodo ya Koporasi ya Vhubindudzi ha Muvhuso.
(b) Mufumakadzi Vho Thulisile Glory Manzini sa Mulangi Muhulu kha Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku.
(c) U tholwa ha miraḓo ya Bodo ya zwa Vhulangi ha Daimane na Matombo a Penyaho ya Afrika Tshipembe
(i) Vho Abiel Mngomezulu (Mudzulatshidulo);
(ii) Dokotela Vho Natalie Skeepers – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(iii) Mufumakadzi Vho Fungai Mushohwe – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(iv) Mufumakadzi Vho Faith Tumelo Mokwena – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(v) Dokotela Vho Tshepo David Khoza – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(vi) Mufumakadzi Vho Leanda-Marsha Mtshali – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(vii) Vho Norman Baloyi – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(viii) Vho Mawethu Cawe – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(ix) Muambeli Vho Madikeledi Moloto – (Muimeli wa muraḓo muhulwane wa DMRE);
(x) Mufumakadzi Vho Rebone Nkambule – (DMRE muimeli wa muṅwe muraḓo wa nga thungo);
(xi) Vho Rangers Molapo – (Muimeli muhulwane wa NUM);
(xii) Vho Dingindawo Sibeko – (Muṅwe muimeli wa NUM wa nga thungo);
(xiii) Muambeli Vho Leon Johannes Pretorius – Muraḓo muhulwane wa UASA.
(xiv) Mufumakadzi Vho Nongcebo Ngcobo – Muraḓo muhulwane wa SARB.
(xv) Mufumakadzi Vho Kamolegelo Manamela – Muṅwe muraḓo wa SARB wa nga thungo;
(xvi) Mufumakadzi Vho Nosiphiwo Mzamo – (Muraḓo wa u ḓadzisa); na
(xvii) Vho Cecil Khoza – (Muraḓo wa u ḓadzisa).
(c) U tholwa ha miraḓo ya Bodo ya Muvhambadzi wa Daimane wa Muvhuso
(i) Vho Abbey Chikane (Mudzulatshidulo);
(ii) Vho Ernest Blom – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(v) Mufumakadzi Vho Komathie Kisten Govender – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(vi) Muambeli Vho Mpati Lebakeng – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe;
(vii) Dokotela Vho Olga Masekoa – Muimeli wa Muhasho;
(viii) Mufumakadzi Vho Hellen Diatile –Muimeli wa muraḓo muhulwane wa NUM;
(ix) Vho Thapelo Malekutu – Muṅwe muraḓo wa NUM wa nga thungo;
(x) Mufumakadzi Vho Adele Rossouw – Muimeli wa muraḓo muhulwane wa Solidarity.
(xi) Vho Johan Du Toit Böning – Muimeli wa muraḓo wa Solidarity wa nga thungo;
(xii) Vho Jacques Hugo – Muimeli wa UASA.
(xiii) Mufumakadzi Vho Danile Nyakale – Muimeli wa muraḓo muhulwane wa IDC.
(xiv) Vho Lefu Dlamini – Muimeli wa IDC wa nga thungo;
(xv) Mufumakadzi Vho Nosiphiwo Mzamo – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe (Muraḓo wa u ḓadzisa); na
(xvi) Vho Cecil Khosa – Muraḓo ane a sa vhe kha khorotshitumbe (Muraḓo wa u ḓadzisa).
D. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
a) Ṅwedzi wa Vhufa
• Nga ṅwedzi wa Khubvumedzi, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha ḽi tshi khou pembelela ṅwedzi wa Vhufa nga fhasi ha thero ine ya ri: “U pembelela matshilo a vhahali vhashu vhe vha lozwa matshilo avho vha tshi itela mbofholowo yashu”.
• Kha uno ṅwedzi, muvhuso u ḓo rwela ṱari Thandela ya u Vhuisa Vhafhalali yo livhiswaho kha u vhuisela murahu fhano hayani masalela a vhalelwambofholowo vhe vha lovha musi vhe kha vhufhalali ha mashango a nnḓa hu tshi itelwa u thusa uri miṱa yo kwameaho i kone u vha na tshifhinga tsha u hangwa tshoṱhe izwo zwo iteaho, hu tshi katelwa na u fhodza khathihi na u vhuedzedza lushaka lwashu.
• Maga aya a vhumba tshipiḓa tsha Mbekanyamaitele ya Lushaka ya u Vhuisela murahu na Mbuedzedzo ya Masalela a Vhathu na Zwithu zwa Vhufa. Avho vhe vha ṋetshedza matshilo avho vha tshi itela mbofholowo yashu ndi vhone vhe vha vula nḓila ya demokirasi yashu yo ḓitikaho nga ndayotewa ye ya swikelwa hu tshi itelwa maitele a u ṱhonifha tshirunzi tsha vhuthu na pfanelo dzi linganaho dza vhathu vhoṱhe.
• Muvhuso u khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha shumise ṅwedzi wa zwa Vhufa kha u ṱuṱuwedza vhuthihi ha zwa matshilisano nga nḓila khulwane, u fhaṱa lushaka khathihi na ṱhaluso ya lushaka i fanaho hu tshi katelwa na u hulisa avho vhe vha kumedzela matshilo avho vha tshi itela uri ri kone u wana mbofholowo.
b) Buthano ḽa Nnyi na Nyi ḽa Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UNGA) ḽa vhu 79
• Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha ḽa Afrika Tshipembe u ya kha Nyambedzano dza Nnyi na Nnyi dza Dzulo ḽa vhu 79 ḽa UNGA fhaḽa ḓoroboni ya New York u bva nga ḽa 24 u swika 30 Khubvumedzi 2024.
• Guvhangano ḽa uno ṅwaha ḽi khou vhidzwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “Vhuthihi nga u fhambana hashu, hu tshi itelwa mulalo, mveledziso ya tshifhinga tshilapfu na tshirunzi tsha vhuthu hu tshi itelwa muthu muṅwe na muṅwe hoṱhehoṱhe.”
• Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo amba kha Buthano ḽa Nnyi na Nnyi nga ḽa 24 Khubvumedzi 2024, hune vha ḓo vha vha tshi khou ṋetshedza tsenguluso ya zwa mulalo wa zwino zwa ḽifhasi na wa dzhango ḽa Afrika, vhutsireledzi khathihi na khaedu dza mveledziso.
• Phanḓa ha musi UNGA 79 i tshi nga thoma, Muṅwaleli Muhulwane wa UN vha ḓo vhidza Muṱangano wa Vhumatshelo nga ḽa 20 na ḽa 21 Khubvumedzi 2024 fhaḽa Ofisini Khulwane dza UN. Muṱangano uyu u ḓo kuvhanganya vharangaphanḓa vha ḽifhasi fhethu huthihi u itela u ṱuṱuwedza thendelano dza ḽifhasi dza nga ha u bveledza nyimele ya zwino ya khwine nga thungo hu tshi khou tsireledzwa vhumatshelo.
c) Ṱano ḽa zwa Vhuendatshikhalani na Vhupileli (AAD) na Ṱano ḽa zwa Muyani ḽa ṅwaha wa 2024
• Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo vula ṱano ḽa AAD, ḽine ḽa ḓo vha hone u bva nga ḽa 18 u swika 22 Khubvumedzi 2024 fhaḽa Gammbani ya Mmbi ya Muyani ya Waterkloof kha ḽa Gauteng nga fhasi ha thero ine ya ri: “U bveledza Nḓila Ntswa, U Kovhana Thandululo, U Ṱana Vhutumbuli na Vhukoni”.
• AAD ḽi tou vha ḽone ṱano ḽa zwa Vhupileli ḽone ḽoṱhe ḽine ḽa farelwa fhano kha Dzhango ḽa Afrika nga shango ḽa Afrika Tshipembe nahone ḽi vhewa kha mutevhe wa maṱano a rathi a nṱha kha khaḽendara ya zwa Vhupileli ya ḽifhasi ḽine zwipikwa zwaḽo ha vha u:
- u sumbedza thekhinoḽodzhi ya maimo a nṱha ya zwa Vhupileli na vhuendatshikhalani ye ya bveledzwa na u magwa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe na u mona na ḽifhasi.
- u ṱuṱuwedza na u tshimbidza maitele a u rengisela thundu mashangoni a nnḓa zwine zwa ita uri nḓowetshumo ya zwa Vhupileli na zwa vhufhufhi ha muyani.
- u ṱuṱuwedza na u khwaṱhisa vhuimo ha ḽa Afrika Tshipembe sa muṱuṱuwedzi muhulwane wa vhutumbuli vhuswa na vhumagi.
- u ṱuṱuwedza netiweke dza vhushaka ha vhukati ha dzitshaka; ha vhukati ha mabindu na ha vhukati ha mivhuso.
- u kunguwedza shango ḽa Afrika Tshipembe sa fhethu havhuḓi ha zwa vhuendelamashango na mabindu.
- u shela mulenzhe kha zwa u sikwa ha mishumo.
u bveledza tshikhala tsha zwa pfunzo hu tshi itelwa u ṱuṱuwedza mishumo ya zwa vhupileli na vhufhufhi ha muyani khathihi na vhutumbuli ha zwithu zwiswa nga vhaswa.
d) Thonamennde ya Basketball ya Afrika ya vha Miṅwaha ya Fhasi ha 18 ya FIBA
• Shango ḽa Afrika Tshipembe zwazwino ḽi khou fara mitambo ya Vhugweṋa ha Basketball ya Afrika ya vha Miṅwaha ya Fhasi ha 12 ya tshaka dza 12 fhaḽa ḓoroboni ya Pretoria u bva nga ḽa 1 u swika ḽa 14 Khubvumedzi 2024. Thonamennde iyi yo vhumbwa nga thimu dza 12 dza basketball ya lushaka ya vhanna na thimu dza 12 dza vhafumakadzi.
e) U saiṅwa ha Maitele a u thoma u Shumisa vhukati ha muhasho wa Pfunzo dza Mutheo na Muhasho wa zwa Mitambo, Vhutsila na Mvelele
• Nga ḽa 4 Khubvumedzi 2024, Minisṱa vha Pfunzo dza Mutheo na vha Muhasho wa Mitambo, Vhutsila na Mvelele vho saina Maitele a u thoma u Shumisana hu tshi itelwa u bveledza maitele a zwa mitambo ya tshikolo khathihi na u tikedza ndeme ya mishumo ya u ḓadzisa vhugudi zwikoloni zwashu u itela u alusa vhana nga nḓila yo fhelelaho khathihi na u vha thusa kha u bveledza zwikili na vhukoni ha ndeme u itela uri vha bvelele na u vha vhadzulapo vhane vha shela mulenzhe kha zwa ḽino shango.
• Maitele aya hu katelwa na mbekanyamushumo dza tshumisano dzo fhambanaho u fana na Vhaḓinḓa vha zwa mitambo; Gammba ya Vhaswa ya Lushaka; Mitambo ya Sialala; Kilabu dza u vhala, Mbekanyamushumo dza Pfunzo ya zwa Vhufa; Spelling Bee; Mbekanyamushumo ya Vhafunashango vha Vhaswa; Pfunzo ya zwa Nyonyoloso; Mbekanyamushumo ya Ḽaiburari ya Lushaka; Siṱadifodo tsha Khwayara dza Zwikolo zwa Afrika Tshipembe; Vhege ya Tsivhudzo ya Vhufa ya Lushaka, na dziṅwe.
E. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
• Vhaṱoḓisisi vha ḽa Afrika Tshipembe vhe vha ḓidzhenisa kha ṱhoḓisiso dza maimo a nṱha, dza BEAT-Tuberculosis (TB), dze dza vha mbekanyamushumo ya u tou thoma ḽifhasini ya u lwa na dwadze ḽa lufhiha ḽine ḽa kunda mushonga kha zwigwadza zwoṱhe zwa vhadzulapo, zwe hezwi zwa ṱuṱuwedza mbekanyamaitele ya zwa dzilafho ḽa TB ya dzitshaka ya vha Dzangano ḽa zwa Mutakalo ḽa Ḽifhasi.
• Warona Tsiane na Onalerona Tsiane, vhane vha ḓivhiwa sa Tee Sisters, nge vha wana vhuimo ha vhuraru kha mitambo ya maimo a nṱha ya Miṱaṱisano ya Khaphu ya Ḽifhasi ya Vhoramabindu ye ya farelwa fhaḽa kha ḽa Japan. Avha vha ḓivhiwa sa The Tee Sisters vho dovha hafhu vha thuba pfufho mbili dza Zwipikwa zwa Mveledziso ya Tshifhinga Tshilapfu u bva kha dzangano ḽa UN, nga maanḓa kha Zwipikwa zwa 1 (U fhelisa Vhushayi) na 16 (Mulalo, Vhulamukanyi na Zwiimiswa zwo Khwaṱhaho).
• Vho Ramitambo vha lushaka lwashu kha mitambo ya Vhugweṋa ha Ḽifhasi ha vha Fhasi ha Miṅwaha ya 20 na Mitambo ya Oḽimpiki dza Vhaholefhali, nga maanḓa:
o mugidimi wa luvhilo luhulu ane a kha ḓi vha mutukana muṱuku, Bayanda Walaza kha u wina hawe mendele wa musuku kha makhaulatshele a mbambe ya 100m na 200m ya vha nga fhasi ha Miṅwaha ya 20. Walaza ndi ane zwazwino a vha kha murole wa maṱiriki kha tshikolo tsha Curro Hazeldean tshi re fhaḽa ḓoroboni ya Pretoria.
o Bradley Nkoana nge a wina mendele wa Buronzo kha muṱaṱisano wa mbambe ya makhaulatshele ya 100m kha mitambo ya Vhugweṋa ha ḽifhasi ha vha re fhasi ha miṅwaha ya 20.
o Udeme Okon nge a wina mendele wa musuku kha mitambo ya makhaulatshele a mbambe ya 400m ya vhugweṋa ha ḽifhasi ha vha te fhasi ha miṅwaha ya 20.
o Mendele wa siḽivhere wa thimu ya mbambe ya riḽei ya vhanna ya 4x400m (Bryan Katoo, Sihle Mahlangu, Njabulo Mbatha, Udeme Okon) kha muṱaṱisano wa vhugweṋa ha ḽifhasi wa vha miṅwaha ya fhasi ha 20
o JL van Rensburg nge a wina mendele wa Siḽvhere kha makhaulatshele a mutambo wa Vhugweṋa ha Ḽifhasi wa shot-put ya vhanna vha miṅwaha ya fhasi ha 20.
o Hannah van Niekerk we a wina mendele wa Buronzo kha mutambo wa mugidimo wa 400m Vhugweṋa ha ḽifhasi wa vha miṅwaha ya fhasi ha 20.
o Mpumelelo Mhlongo we a wina mendele wa Musuku khathihi na u vunḓa rekhodo ntswa ya ḽifhasi kha mutambo wa vhanna wa t44 100m kha mitambo ya Oḽimpiki dza vhaholefhali dza paris.
o Louzanne Coetzee we a wina mendele wa Boronzo kha mutambo wa Vhafumakadzi wa T11 1500m kha Mitambo ya Oḽimpiki dza Vhaholefhali dza Paris.
• Ronwen Williams, mulindavhunwo wa Bafana-Bafana na thimu ya Mamelodi Sundowns, kha u nangwa hawe u vha muṅwe wa vhalindavhunwo vha khwinesa vha fumi (10) ḽifhasini nga tshifhinga tsha u avhelwa ha pfufho dza Ballon d’Or
• Thimu ya Springboks, nge vha kunda thimu ya All Blacks nga tshifhinga tsha mutambo wa Vhugweṋa ha Ragibii ya Castle Lager nga Mugivhela, wa ḽa 31 Ṱhangule 2024.
• Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe (PRASA) na Gautrain nga u ṋetshedza havho tshumelo ya zwa vhuendi yo ṱanganelaho ye ya ita uri vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha kone u ṱalela mutambo wa ragibii wa vhukati ha Springboks na All Blacks. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱuṱuwedza vhadzulapo uri vha ṋamele zwidimela zwa vha ha PRASA zwo ṅwalwaho maipfi a uri Miṅwaha ya 30 ya Mbofholowo na Demokirasi.
4. Ndiliso
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dza:
• Prof Vho Brian O'Connell, Murekhitha na Muthusa Tshantseḽa wa Yunivesithi ya Kapa Vhukovhela. Vho shuma sa Murekhitha u bva nga ṅwaha wa 2001 u swika 2014.
• Muhashi wa radio na theḽevisheni Vho Thabiso Sikwane, vhe vha vha vhe muhashi makone vhe vha ṱuṱuwedza vhathu vhanzhi kha shango ḽoṱhe.
• Murendi wa zwirendo zwa u fhululedza Bishop Vho Jessica Mbangeni, vhe vha vha vha tshi ḓivhelwa u vha na vhukoni vhuhulu kha zwa vhurendi. Mishumo yavho i katela mushumo we vha u ita nga tshifhinga tsha u vhewa tshiduloni ha Phresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki nga ṅwaha wa 1999 na kha vhuṱambo ha muzika ha Nelson Mandela 46664.
• Vho Mphakamisi Nciweni, mudededzi wa Tshikolo tsha Phuraimari tsha KwaZakhele tshi re ngei kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, vhe vha vhulahelwa henefho dzharaṱani ya tshikolo nga vhathu vhane vha ita zwa u ṱoḓa u badela masheleni nga khani zwi songo tea.
Mbudziso: Mufumakadzi Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Muvhuso vho tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
