A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Matiko ya misava
1.1 Vuxaka bya SA-US
1.1.1 Khabinete yi amukerile ku tlheriseriwa ka vuxaka bya maqhinga exikarhi ka Afrika-Dzonga (SA) na United States (US) hi nkarhi wa rendzo ra ntirho ra Presidente Cyril Ramaphosa eUnited States of America.
1.1.2 Swipano swa SA na US swi ta hetisisa vuxokoxoko bya ntwanano wa mabindzu exikarhi ka SA na US. Hi nga tiyisisa leswaku swikongomelo leswi SA a yi swi vekile eka rendzo leri swi fikeleriwile.
1.1.3 Khabinete yi langutele ku nghenelela loku yaka emahlweni ka vulawuri bya Amerika eka G20, ku katsa na ku va kona loku nga kotekaka ka Presidente Trump eka Samiti ya Varhangeri va G20.
1.2 Vuxaka bya Afrika-Dzonga – Furwa
1.2.1 Khabinete yi amukerile rendzo ra ntirho ra Xandla xa Presidente Shipokosa Paulus Mashatile leri tiyisiseke vuxaka exikarhi ka Afrika-Dzonga na Furwa. Xandla xa Presidente na vurhumiwa bya SA va tlhele va nghenela Nhlengeletano ya Vuvekisi ya SA-Furwa hi xikongomelo xo antswisa vuvekisi bya Tikhamphani ta Furwa eAfrika-Dzonga na ka tikhamphani ta Afrika-Dzonga eFurwa, na ku tlhela ku simekiwa vutirhisani exikarhi ka tikhamphani ta Afrika-Dzonga na Furwa eka vuvekisi byo hlanganela hi ku tirhisa Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshunxeko ya Tikonkulu ra Afrika.
2. Ikhonomi
2.1 Mpimanyeto wa Rixaka
2.1.1 Khabinete yi tiyisisile nseketelo wa yona eka Mpimanyeto wa Rixaka wa 2025 lowu andlariweke hi Holobye wa Timali hi Ravunharhu, 21 Mudyaxihi 2025, lowu hlamuselaka hi vuxokoxoko swilo swa nkoka swa matirhiselo ya mali eka malembe manharhu lama taka endzeni ka mvhilopho ya swa timali ya tiko.
2.1.2 Mpimanyeto wa Rixaka wu kombisile ku tinyiketela ka hina eka matirhiselo ya kahle ya swa timali. Hi kombisile leswaku hi kongomisa ikhonomi hi ndlela leyi hlayisaka lava nga sirhelelekangiki ngopfu eka vaaki va hina, loko hi ri karhi hi vekisa eka migingiriko ya ikhonomi hi ku tirhisa vuvekisi bya R1- wa tithiriliyoni ku ya eka switirhisiwa eka malembe manharhu lama taka.
2.1.3 Mpimanyeto lowu wu nga ta khumbarheta swisiwana, swi vula leswaku eka Randi yin’wana na yin’wana, 61 wa tisente ta mali ya matirhiselo ya mali leyi hlanganisiweke, leyi nga riki na ntswalo yi ta tirhisiwa eka vukorhokeri bya masungulo bya mahala byo fana na gezi, mati, dyondzo, nhlayiso wa rihanyo, tindlu ta nxavo wale hansi, xikan’we na swipfuno swa vaaki eka lava pfumalaka.
2.2 Simphoziyamu ya Nhluvukiso wa Switirhisiwa leswi nga heriki ya Afrika-Dzonga (SIDSSA) 2025
2.2.1 Khabinete yi amukerile ku hela loku nga humelela ka Simpoziyamu ya Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Nkarhi wo Leha ya Afrika-Dzonga (SIDSSA) 2025 leyi khomeriweke eKapa kusukela hi ti25 kufikela hi ti27 Mudyaxihi 2025, leyi voneke ku paluxiwa ka nkandziyiso wa vumbirhi wa tiko wa buku yo aka: “Vuhlayiselo Bya Tiphurojeke Ta Switirhisiwa Leswi Nga Ni Mali” (“A Repository of Funded Infrastructure Projects”) ku xaviwa hi 2025/2026.
2.2.2 Hi nkarhi wa simphosiyamu, ku tivisiwile swilo leswintshwa swa le henhla swa nkombo (7) leswi rhangisiwaka emahlweni swa phurojeke ya switirhisiwa, leswi humaka eka Nkarhi wo Bidi wa 1 wa ku lulamisela phurojeke, leswi tlakusaka nsusumeto wa rixaka ra hina wo tirhisa switirhisiwa ku kurisa ikhonomi, ku tumbuluxa mitirho na ku aka miganga leyi nga ta tshama nkarhi wo leha.
2.2.3 Ntsengo hinkwawo wa tiphurojeke leti nga ekuakiweni sweswi etikweni wu tlula R313.5 wa tibiliyoni, kasi kungu ra mafabiselo ya phurojeke ya switirhisiwa swa sekithara ya eneji ya hina yi katsa R180 wa tibiliyoni ta vuvekisi bya vutumbuluxi lebyi nghenisiweke.
3. Vululami, Ku Sivela Vugevenga na Visirheleri
3.1 Tinhlayohlayo ta Vugevenga
3.1.1 Ku humesiwa ka tinhlayohlayo ta vugevenga ta kotara ya vumune ta lembe ximali ra 2024/2025 swi tiyisisa leswaku vugevenga bya ha ri mhaka ya vaaki eAfrika-Dzonga leyi khumbaka vanhu hinkwavo. Tinhlayohlayo ti kombisile ku hunguteka eka swiyenge swin’wana swa vugevenga ku katsa na ku dlaya. Hambiswiritano, vugevenga bya mabindzu, milandzu ya swa masangu, ku katsa ku pfinya na milandzu yin’wana ya swa masangu ya ku hlangana yi andzile.
3.1.2 Hi bumabumela SAPS eka ntirho wa xihatla wa ku lavisisa na ku khoma eka milandzu ya GBVF. Va SAPS se va khomile vaehleketeleriwa eka ku dlayiwa ka Olorato Mongale, xichudeni xa Yunivhesiti ya Wits loyi ntsumbu wa yena wu nga kumiwa endzhaku ko tihumesa na loyi ku hehliwaka leswaku u n'wi dlayile. Hi hundzisela ku chavelela swinene ka mimfumo eka ndyangu wa yena na vanghana.
3.1.3 Mfumo wu amukela vuavanyisi lebyi nyikiweke hi Muavanyisi Nathan Erasmus eka Khoto ya le Henhla ya Kapa Vupeladyambu, ku gweva Kelly Smith, Jacquen Appollis, na Steveno van Rhyn ku tshama ekhotsweni vutomi hinkwabyo hikwalaho ko xavisa vanhu, na malembe yo engetela ya khume ya ku tlhakisa vanhu leswi fambelanaka na ku nyamalala ka Joshlin Smith wa malembe ya tsevu hi vukhale. Hambileswi ku gweviwa loku ku tisaka mpimo wo karhi wa vululami, i nkarhi wo vava. Hi tshama hi tiyile eka ku tinyiketela ka hina ku paluxa ntiyiso na ku tiyisisa leswaku vatirhelamfumo va nawu va ya emahlweni va landzelela ndlela yin’wana na yin’wana leyi kotekaka ku kuma Joshlin. Nsirhelelo wa vana i nchumu wa nkoka eka tiko. Hi ta ya emahlweni hi tiyisa milawu ya hina, vutirhisani, na matshalatshala ya vaaki ku tiyisisa leswaku n’wana un’wana na un’wana eAfrika-Dzonga u hlayisekile, u tekeriwa enhlokweni, na ku sirheleriwa eka twisiwa ku vava.
3.1.4 Tanihi mfumo hi ta ya emahlweni hi tiyisa nyimpi ya hina yo lwisana na vugevenga hi ku thola na ku letela vaofisiri lavantshwa na ku tlhela hi nghenisa tiyuniti to hlawuleka to lwisana na vugevenga. Leswi swi katsa ku hlomisa tiejensi ta hina ta ku hlayisa nawu hi switirhisiwa swa manguvalawa na ndzetelo leswi lavekaka ku langutana na mitlhontlho ya vugevenga yo tika ya nkarhi lowu.
3.2 Ku lwisana na vuhlapfa lebyi nga riki enawini
3.2.1 Ku simekiwa ka Operation New Broom i kungu ra sweswinyana leri fambisiwaka hi thekinoloji hi Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya leri tirhaka ku lwisana na vuhlapfa lebyi nga riki enawini swi kombisa ku tinyiketela ka mfumo ku lwisana na vugevenga na ku hlayisa nawu. Kungu leri ri tirhisa thekinoloji ku khoma, ku vona nandzu na ku hlongola vahlapfa lava nga riki enawini etikweni.
3.2.2 Ntirho lowu, eka xiyenge xo sungula, wu endle leswaku ku khomiwa vaehleketeleriwa va 25 lava a va tshama emisaveni swi nga ri enawini eDistrict 6, eKapa. Kungu leri ri tirhisa thekinoloji ya bayometriki ku tiyisisa xiyimo xa vuhlapfa bya vaehleketeleriwa, ku herisa khombo ra matsalwa ya vuxisi na ku olovela tikhoto ku gimeta milandzu.
4. Vulawuri
4.1 Mfumo wa Vun’we bya Rixaka (GNU)
4.1.1 Namuntlha kahlekahle swi endla lembe endzhaku ka nhlawulo wa Rixaka na Swifundzankulu lowu mbuyelo wa wona wu vulaka leswaku a ku ri hava vandla ra tipolitiki leri nga kuma vunyingi lebyi kongomeke. Nkarhi lowu wu tumbuluxe ku nga tiyiseki lokukulu eka Afrika-Dzonga na vanhu va rona. Namuntlha tanihi Mfumo wa Vun’we bya Rixaka (GNU), ha tinyungubyisa hi leswaku hi kotile ku vumba mfumo ku nga si hela masiku ya 14, ku humelela ka xiyimo xa le henhla loko hi languta nkarhi lowu tekiweke hi matiko man’wana ya misava lama hluvukeke ku vumba mfumo eka swiyimo swo fana.
4.1.2 Xiendlakalo lexi xa nkoka xi kombisa ku tinyiketela loku pfuxetiweke eka ntshamiseko, ntirhisano na vulawuri lebyi katsaka hinkwavo. Ntirhisano lowu wa matimu, lowu katsaka 10 wa mavandla ya tipolitiki, wu kombisile matimba yo rhangisa rixaka hi ku rhangisa swilaveko swa Afrika-Dzonga na vanhu va rona. Hi ku tirhisa mbulavurisano lowu akaka na ku pfumelelana, mavandla ya tirhile swin’we ku lulamisa timhaka ta nkoka, ku kurisa ku titwa ka vun’we na xikongomelo lexi avelaniwaka hambileswi hi nga na mavonelo yo hambana ya miehleketo.
B. Mahungu yo pfuxeta lama yaka eka Khabinete
1. Malulamiselelo ya Samiti ya G20
1.1 Ndhawu ya Samiti ya Varhangeri va G20
Samiti ya Varhangeri va G20 yi ta va kona eNASREC Expo Center eJoni hi Hukuri 2025. NASREC (Senthara ya Rixaka ya Swiendlakalo swa Vurimi, Mitlangu na Vuhungasi) yi akiwile hi 1984 hi nkarhi wa ku hambanisiwa hi Xihlawuhlawu. Ku va yi ri exikarhi ka Joni na Madorobakulu-ya-Dzonga-Vupeladyambu, lama sweswi ya tivekaka ntsena tanihi SOWETO, a yi yimela ndzilakano wa doroba, na swipimelo swa ku fambafamba xikan’we na masungulo ya Soweto, leyi a yi tirha tanihi xihlovo xa vatirhi vo chipa va vantima. Mfumo wa xidemokirasi wu ya emahlweni wu hluvukisa xivandla xa NASREC ku va xi tirha tanihi buloho ro lwisana na ku avana ka mapulanelo ya ndhawu ya Xihlawuhlawu leswi hambaniseke Afrika-Dzonga leri hluvukeke na leri nga hluvukangiki, leswi tshamaka swi ri xihlawulekisi xa ntiyiso xa Afrika-Dzonga xa matiko mambirhi endzeni ka tiko rin’we. Namuntlha, nhluvukiso lowu rhendzeleke xivandla xa NASREC tanihi doroba ra ximanguvalawa, leri tlhelaka ri rhurhela Soccer City (xitediyamu xa FNB), xitediyamu xa rixaka xa Afrika-Dzonga lexi fanekiselaka swinene. Soccer City leyi nga khoma ntlangu wo sungula wa Khapu ya Misava ya bolo ya milenge emisaveni ya Afrika yi le xikarhi ka switediyamu swa 20 leswikulu emisaveni. Hikokwalaho, ku khomiwa ka Samiti ya Varhangeri va G20, ku fana na swiendlakalo swin’wana swo tala, eka ndhawu ya NASREC swi ya emahlweni swi hoxa xandla eka ku endla leswaku NASREC yi va xikombiso xa ku hlanganisiwa ka ndhawu ku ya eka Afrika-Dzonga leri ringanaka.
1.2 Samiti ya swa Ntshamiseko wa G20
Afrika-Dzonga ku nga ri khale ri ta paluxa pulani na nongonoko wa rona wa Samiti ya Vanhu ya G20. Kungu ra Samiti ya swa Ntshamiseko wa G20 i xiphemu xa nongonoko lowu amukeriweke kusuka eka Masungulo ya G20 ya Brazil, lama tumbuluxeke pulatifomo ya mihlangano ya vaaki na mihlangano ya vaaki leyi khumbekaka hi swiboho swa tipolitiki ta misava na ikhonomi leyikulu leswi endliweke hi varhangeri va Ntlawa wa matimba wa matiko ya 20.
1.3 Tihlengeletano to Lulamiselela Samiti ya G20
Tanihi xiphemu xa malulamiselelo ya nhundzu ya G20 lama yaka emahlweni loko hi ri karhi hi tirhela eka swiboho leswi faneleke ku tekeriwa enhlokweni eka Samiti ya Varhangeri ya G20, tihlengeletano leti landzelaka ta G20 ti khomiwile:
a) Nhlengeletano ya Vumbirhi ya Ntirhisano wa Misava Hinkwayo ya Nkatsakanyo ya Timali leyi khomeriweke eMpumalanga - yi burisanile hi nkoka wo yisa emahlweni ku katsa swa timali hi ku nyika nseketelo wa timali eka mabindzu lamatsongo, na ya le xikarhi xikan’we na ndlela leyinene yo tirhisa thekinoloji ku katsa vaaki lava nga tirheliwiki kahle.
b) Nhlengeletano yo Sungula ya W20 leyi khomiweke hi Huvo ya Vulavisisi bya Sayense ya Vanhu (HSRC) na vatirhisani va yona eKapa - yi nyikile nkarhi eka swipano swo hambana swa mitirho ku burisana hi timhaka leti khumbaka vavasati, ku katsa na xiave xa vavasati eka ikhonomi, GBVF, ku fikelela dyondzo na ndzingano wa rihanyo.
c) Nhlengeletano ya Vunharhu ya Ntlawa wa Ntirho wa Switirhisiwa leyi khomeriweke eMpumalanga - yi kongomisiwile eka Switirhisiwa swa Vuhumelerisi swo tsemakanya mindzilekano, ku ringanisa vuvekisi lebyi nga heriki hi ku tirhisa timali leti pfanganisiweke na ku aka makungu ya tiphurojeke leti nga vekisiwaka.
d) Nhlengeletano ya Vumbirhi ya Kungu ra G20 eka Bayo-Ikhonomi leyi khomeriweke eMpumalanga - yi burisanile hi ku tirhisa bayo-ikhonomi ku lulamisa ku kula ka ikhonomi, nhluvukiso lowu nga heriki, nsirhelelo wa mbango na ku ringana ka vaaki.
e) Tihlengeletano ta Ntlawa wa Ntirho wa Vulavisisi na Vumaki bya G20 & Ntlawa wa ku Nghenelela leti khomeriweke eMpumalanga - ti kambisisile nhluvuko lowu endliweke eka swihumelerisiwa swa khume leswi ku nga twananiwa ha swona hi nkarhi wa nhlengeletano yo sungula na ku burisana hi Xitiviso xa Vaholobye xa Vulavisisi na Vumaki bya G20.
f) Nhlengeletano ya Vunharhu ya Ntlawa wa Ntirho wa Nhluvukiso lowu khomeriweke eKwaZulu-Natal - wu kongomisiwile eka tindhawu leti rhangisiwaka emahlweni ta Ntlawa wa Ntirho wa Nhluvukiso hi xikongomelo xo fikelela ntwanano eka ku lulamisa mitlhontlho ya nhluvukiso ya xihatla ya nkarhi wa hina na ku hatlisisa ku fikelela SDGs.
g) Nhlengeletano ya Vativikulu va Vurimi (MACS) leyi khomeriweke eLimpopo - yi burisanile hi tindlela leti nga tekiriwaka magoza eka ndlela leyi matiko emisaveni hinkwayo ya nga tiyisisaka nsirhelelo wa swakudya, vurimi lebyi nga heriki, na ku cinca ka maxelo hi ku tirhisa vutumbuluxi na ntirhisano wa sayense.
h) Seminara ya G20 ya Nhlayiso na Dyondzo ya Tindzumula - yi burisanile hi ku veka Nhlayiso na Dyondzo ya Tindzumula exikarhi ka ajenda ya dyondzo ya misava hinkwayo.
i) Seminara ya G20: Ku Amukeriwa ka Swikili eka Xiyimo xa Misava Hinkwayo - yi burisanile hi timhaka leti nga ta nkoka swinene ku vumba tisisiteme ta dyondzo leti katsaka hinkwavo na ku phikizana emisaveni hinkwayo ku fana na ku rhurha ka vatirhi va matiko ya misava, ku fambafamba ka vuswikoti na xiave lexi cincaka xa switifikheti leswitsongo eka dyondzo ya vutomi hinkwabyo na ku thoriwa.
j) Nhlengeletano ya Vumbirhi ya Ntlawa wa Ntirho ya Dyondzo leyi khomeriweke eN’walungu-Vupeladyambu yi burisanile hi mphakelo wa dyondzo ya xiyimo xa le henhla na leyi katsaka hinkwavo eka vadyondzi hinkwavo.
C. Swiboho swa Khabinete
1. Nawumbisi wa Pholisi ya Rixaka wa ku Rhurha ka Vatirhi (NLMP) wa 2025
1.1. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Pholisi ya Rixaka wa ku Rhurha ka Vatirhi (NLMP) wa 2025 leswaku yi tirhisiwa. Pholisi yi lava ku nyika rimba ro sindzisa ku fambafamba loku faneleke na loku hlelekeke na ku thoriwa ka vaaki va matiko mambe etikweni. Yi kongomisa ku fikelela ku ringanisela eka tindhawu to hlaya, ku katsa na ku lulamisa ku langutela ka MaAfrika-Dzonga eka mitshembo ya mitirho, hi ku vona ku tlakuka ka ku pfumaleka ka mitirho na mavonelo ya leswaku vaaki va matiko mambe va sivela ku fikeleriwa ka makete wa vatirhi.
1.2. NLMP yi nghenisa swipimelo eka nhlayo hinkwayo ya vaaki va matiko mambe lava nga na maphepha lava nga na tivhisa ta ntirho leti nga thoriwaka eka swiyenge leswikulu swa ikhonomi swo fana na vurimi, vuyeni na vupfhumba, xikan’we na vumaki, exikarhi ka swin’wana.
1.3. Pholisi yi tatisa ku nghenelela kun’wana ku fana na ku sindzisiwa ka nxaxamelo wa tisekithara leti vaaki va matiko mambe va nga taka va nga averiwi tivhisa ta mabindzu na ku cinca eka Nawu wa Rixaka wa Mabindzu Lamatsongo, wa 1996 (Nawu wa 102 wa 1996), tanihilaha wu cinciweke hakona, ku pima vaaki va matiko mambe lava simekaka mabindzu lamatsongo, ya le xikarhi na lamatsongo swinene, na ku xaviselana eka swiyenge swin’wana swa ikhonomi.
2. Ku pasisiwa ka Pholisi ya Tilayisense ta Mabindzu ya Rixaka
2.1. Pholisi ya Tilayisense ta Mabindzu yi yimela goza lerikulu ro olovisa maendlelo ya tilayisense eka swiyimo swa rixaka, swa xifundzankulu, na swa masipala, ku tiyisisa ku ringanana ka milawu na ku landzelerisa loku antswisiweke.
2.2. Hi ku nghenisa swiletelo leswi nga erivaleni na malawulelo ya tilayisense to hlawuleka, pholisi yi tlakusa ku katsa ikhonomi eka tiMSME na mitlawa leyi pfumalaka ku ya hi matimu eka tisekithara leti ku kongomisiweke eka tona, loko ku ri karhi ku hlayisiwa migingiriko yo karhi ya mabindzu eka mabindzu lama nga ya MaAfrika-Dzonga ntsena.
2.3. Ku endla leswaku sisiteme yi va ya manguvalawa, pholisi yi simeka photali yatilayisense ta elekitironiki, ku siva maendlelo ya mavoko lama hundzeriweke hi nkarhi hi pulatifomo ya dijitali leyi tirhaka kahle no va erivaleni. Ku cinca loku a ku hunguti ntsena ku avana ka vufambisi kambe ku tlhela ku seketela ndhawu leyi nga na xinghana eka mabindzu, ku fambisa ku kula loku ringanaka na ku nghenelela hi ku anama eka ikhonomi.
D. Nawumbisi
1. Nawumbisi wo Cinca Vukorhokeri bya Mitirho
1.1. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wo Cinca Vukorhokeri bya Mitirho leswaku wu yisiwa ePalamende.
1.2. Nawumbisi wu nyika rimba ra pholisi na xisekelo xa nawu ku lawula ku thoriwa ka vaakatiko va matiko mambe eka mabindzu loko ku ri karhi ku tlakusiwa vuhlayiseki bya rixaka na ku tsakela ka rixaka.
1.3. Xikongomelo xa Nawumbisi i ku ringanyeta ku lawuriwa ka mihlangano leyi lavelaka vanhu mitirho ku sivela ku tirhisiwa ka vatirhi hi ndlela yo biha, ku fana na ku nyikiwa ka vatirhi vo chipa hi ku tirhisa vaaki va matiko mambe lava nga riki na maphepha. Wu ya emahlweni wu tumbuluxa ku ringanana exikarhi ka swiletelo swa Nawu wa Vuhlapfa, (Nawu wa 13 wa 2002) na Nawu wa Vahlapfa (Nawu wa 130 wa 1998).
1.4. Nawumbisi wu ringanyeta rimba leri nga ta endla leswaku Holobye wa Mitirho na Vatirhi a veka swipimelo swa ku thoriwa ka vaakatiko va matiko mambe. Mpimo lowu wu nga tirha mayelana na sekithara ya ikhonomi, xiyenge xa ntirho kumbe ndhawu yo karhi. Holobye u ta simeka nhlayo eka sekithara endzhaku ko burisana na Huvo ya Vukorhokeri bya Mitirho na ku langutisisa mavonelo ya vaaki.
1.5. Khabinete yi lerisile Holobye wa Mitirho na Vatirhi ku hatlisisa ku hetisisa ku vekiwa ka kungu ra mafambiselo (hi ku tirhisa ku burisana) ka leswi vumbeke vuswikoti byo kayivela na bya nkoka leswaku ku ta hluvukisiwa xisekelo xa vuswikoti bya laha kaya ku antswisa ku amukeriwa ka MaAfrika-Dzonga yo tala lama nga tirhiki.
1.6. Khabinete yi vuyelerile xilaveko xo hatlisisa ku hetisisiwa ka Nawumbisi wa Vuhlapfa eka vufambisi na vurhangeri lebyi tirhaka bya ku rhurha ka vatirhi.
E. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwawo ku ta ya hi ku kambisisiwa ka tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
1. Ttn Matsobane Themba Matlou tanihi Muofisirinkulu wa Vulawuri eka Ejensi ya Nsirhelelo wa Vaaki ya Afrika-Dzonga.
2. Mnn Ogalaletseng Anastasia Gaarekwe tanihi Xandla xa Mulawuri-Jenerali (DDG): Vuxaka bya le Xikarhi ka Mimfumo eka Nkwama wa Timali wa Rixaka.
3. Ttn Christopher Charles Axelson tanihi DDG: Sekithara ya Xibalo na Timali eka Nkwama wa Timali wa Rixaka.
4. Mnn Ulrike Britton tanihi DDG: Timali ta Mfumo eka Nkwama wa Timali wa Rixaka
5. Swirho swa Huvo ya Nkwama wa Ndzindzakhombo wa ku Pfumala Ntirho (UIF):
(a) Mnn Zodwa Penelope Manase (Mutshamaxitulu)
(b) Ttn Edward Malomeje Thobejane (Nhlangano wa Vatirhi);
(c) Mnn Martle Keyter (Nhlangano wa Vatirhi);
(d) Ttn Malesela Moses Lekota (Nhlangano wa Vatirhi);
(e) Mnn Zizile Lushaba-Nyawo (Nhlangano wa Mabindzu);
(f) Ttn Hillary Mac Master (Nhlangano wa Mabindzu);
(g) Mnn Beverly Jack (Nhlangano wa Mabindzu);
(h) Ttn Thembinkosi Josopu (Nhlangano wa Vaaki);
(i) Ttn Skhumbuzo Mpanza (Nhlangano wa Vaaki);
(j) Mnn Paulet Sesedi Pelo (Nhlangano wa Vaaki).
(k) Ttn Mahuza Ngubane (Muyimeri wa Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla);
(l) Mnn Ogalaletseng Anastasia Gaarekwe (Muyimeri wa Nkwama wa Timali wa Rixaka); na
(m) Mnn Ntshimi Esther Tloana (Muyimeri wa Ndzawulo ya Mitirho na Vatirhi)
6. Swirho swa Huvo ya Sentech:
(a) Mnn Sedzani Mudau (Mutshamaxitulu);
(b) Ttn Themba Phiri;
(c) Ttn Mbasa Metuse;
(d) Gqw Lavandran Gopaul;
(e) Ttn Patrick Wadula;
(f) Ttn Peter Zimri;
(g) Mnn Alexandria Procter; and
(h) Mnn Lwazikazi Nopece.
F. Migingiriko
1. Ku tsundzuka tin’hweti ta nkoka na migingiriko ya rixaka hi 2025
Khabinete yi pasisile tinhlokomhaka na matsalwa ya miehleketo ya ku tsundzuka swiendlakalo swa nkoka swa rixaka leswi nga ta va kona eka tin’hweti tingaritingani leti taka hi ndlela leyi landzelaka:
(a) N’hweti ya Vantshwa
Nongonoko wa N’hweti ya Vantshwa ya 2025 wu ta simekiwa eka ndhawu ya Xitsundzuxo na Muziyamu ya Hector Pieterson eOrlando West, eSoweto eGauteng ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Vuswikoti bya misava leyi cincaka – Ku havexerisa vantshwa matimba yo nghenelela eka ikhonomi hi ndlela yo twisiseka.” Ku kongomisa eka nongonoko wa N’hweti ya Vantshwa ya 2025 ku ta va xirhambo xo teka goza ro lulamisa ku pfumaleka ka mitirho eka vantshwa na ku aka ikhonomi leyi rhangisaka vantshwa va tiko emahlweni. N’hweti leyi yi ta tirhisiwa ku kombisa swivandlanene swa dyondzo na mitirho leswi nga kona eka tiindasitiri leti nga na vuswikoti bya le henhla byo amukela na leti lavekaka eka vantshwa.
(b) N’hweti ya Vavasati
Khabinete yi pasisile nhlokomhaka na migingiriko yo tsundzuka nongonoko wa N’hweti ya Vavasati ya 2025, lembe leri swi endla malembe ya 30 ya Xitiviso xa Beijing na Pulatifomo ya Matirhelo ya 1995, ku anakanyisisa ka nkoka ka timfanelo ta vavasati, ku nyikiwa matimba na ku lavana na ndzingano wa rimbewu. Nongonoko wa 2025 wu ta kongomisa eka ku tirhisa magoza yo rhanga ku sivela GBVF, ku tlakusa mahanyelo ya rihanyo, ya xichavo na vonelo eka vavanuna na vafana, na ku tumbuluxa tindhawu ta ntirho na tindhawu leti vavasati na vanhwanyana va titwaka va hlayisekile. Khabinete yi vuyelerile xirhambo eka vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku yima va langutana na ntungu wa GBVF.
(c) Masiku ya 16 ya Ntirho wo lwisana na GBVF
Masiku ya 16 ya Ntirho wo Lwisana na Madzolonga lama Simekiweke eka Rimbewu na ku Dlayiwa ka Vavasati (GBVF) ya ta va kona kusukela hi ti25 Hukuri kufikela hi ti10 N’wendzamhala 2025 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku havexerisa matimba eka ku cinca: Ku ringanisa, ku sivela, ku tlakusa vununa lebyinene, na ku tiyisisa tindhawu leti hlayisekeke na leti katsaka hinkwavo ku herisa GBVF”. Pfhumba ra lembe leri ri ya emahlweni ri lulamisa swivangelo swa GBVF loko ri ri karhi ri tlakusa vununa lebyinene na ku ringana ka rimbewu, kun’we na ku tumbuluxa swivandlanene swa ikhonomi eka vavasati na vana.
(d) N’hweti yo Lemukisa Timfanelo ta Vutsoniwa
Khabinete yi pasisile kungu na nhlokomhaka ya N’hweti yo Lemukisa hi Timfanelo ta Vutsoniwa (DRAM) ya 2025 leyi sungulaka hi ti3 Hukuri kufikela hi ti3 N’wendzamhala. Nhlokomhaka hi leyi nge: “Ku tumbuluxa vutirhisani bya maqhinga ya swiyenge swo tala eka vaaki lava katsaka vutsoniwa”. Nhlokomhaka yi kandziyisa nkoka wa vutirhisani eka ku tlakusa timfanelo na ku nghenelela ka vanhu lava nga na vutsoniwa eka vaaki. Migingiriko ya n’hweti hinkwayo yi ta tlakusa vutivi na ku tlhela yi kombisa nhluvuko lowu tiko ri wu endleke ekutiyisiseni leswaku timfanelo ta vanhu lava nga na vutsoniwa ta sirheleriwa, leswi swi ta katsa ku tlakusa rito ra vana lava nga na vutsoniwa, ku pfula swivandlanene swa dijitali eka vanhu lava nga na vutsoniwa na ku vekisa eka tindlela to tlakusa mitirho leyi katsaka vutsoniwa.
G. Mahungu
1. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
a) Mama Gertrude Ntiti Shope, loyi hi rirhandzu a a tiviwa tanihi MaShope, mutiyiseri kusuka eka nyimpi ya hina yo lwela ntshuxeko loyi a a ri xiphemu xa ntlawa wo sungula wa swirho swa Palamende leswi hlawuriweke hi ndlela ya xidemokirasi hi 1994. U tlhele a va xirho xa Order for Meritorious Service (Silver), leyi nyikiweke hi 2003 ku xixima ntirho wa yena wo hlawuleka wa mfumo. Ku ya emahlweni, MaShope a ri xirho xosungula xa Federation of South African Women (FEDSAW) leyi a yi hlengeleta vavasati ku va va lwisana na mfumo wa xihlawuhlawu lowu a wu nga lulamanga, wa tihanyi na xihlawulamvala. U hlawuriwe ku va Presidente wo sungula wa ANCWL hi 1991. Presidente Ramaphosa u tivise leswaku MaShope a xiximiwa hi Nkosi wo Hlawuleka wa Ximfumo wa Xiyenge xa 1 na leswaku mijeko ya Afrika-Dzonga yi fanele ku haha etikweni hinkwaro na le ka switichi swa hina hinkwaswo kufikela eka ntirho wa nkosi wa yena hi Mugqivela, 31 Mudyaxihi 2025.
b) Manana Lungi Annette Mnganga-Gcabashe loyi a nga va Xirho xa Palamende eka mikarhi yo hambana kusukela hi 2004 naswona a tirheke tanihi Mutshamaxitulu wa Komiti ya Vupfhumba ePalamende ya vu7. U tlhele a va Xandla xa Presidente wa sweswi wa ANCWL. U lwisane na ku pfumaleka ka vululami ka Xihlawuhlawu naswona u hoxe xandla swinene ekuhlengeleteni ka miganga ka ku rhula eka xiyimo xa le henhla xa madzolonga ya tipolitiki eKwaZulu-Natal.
c) Mutlangi loyi a nga wina masagwadi, Presley Chweneyagae loyi a nga tiveka hi vuswikoti bya yena byo hlamarisa byo tlanga eka filimi ya Tsotsi, leyi nga wina sagwadi ra Academy Award for Best Foreign Language Film hi 2005. U humelerile eka tifilimi to tala na mitlangu ya thelevhixini, hi nkarhi wa ku hundza ka yena emisaveni a a tsakeriwa ngopfu hi xiave xa yena tanihi Cobrizi eka ntlangu wa thelevhixini leyi dumeke ya The River.
d) Khale ka muhaxi Darren Scott loyi rito ra yena ri vumbeke bindzu ra swiyanimoya swa Afrika-Dzonga kutlula makumemune wa malembe naswona hi 2024 u nghenisiwile eka Holo ya Ndhuma ya Masagwadi ya Xiyanimoya.
e) Khale ka mudzaberi wa Springbok loyi a tlangeriwaka Cornal Hendricks loyi a tlangeke 12 wa Mitlangu ya masiku ya ntlhanu a tlangela Springboks exikarhi ka 2014 na 2015 naswona u howisile miringeto ya ntlhanu.
f) Charles B Rangel, khale ka xirho xa khongiresi xa le Amerika lexi nga tirha nkarhi wo leha kusuka eHarlem, eNew York, loyi hi 1987 a nga seketela leswi nga tiveka tanihi “Rangel Amendment” leswi cinceke nawu wa xibalo wa le Amerika ku alela ku hakeriwa ka xibalo xa le handle eka tikhamphani ta le Amerika leti vekiseke eAfrika-Dzonga ya Xihlawuhlawu. U tlhele a tirhisa nkucetelo wa yena ku pfuneta ku pfula swivandlanene swa mabindzu exikarhi ka US na matiko lama hluvukaka hi ku tirhisa Kungu ra Caribbean Basin na Nawu wa ku Kula na Mikarhi ya Afrika (AGOA).
g) Ngũgĩ wa Thiong'o, mutsari wa le Kenya loyi a nga lova a ri na malembe ya 87, a a ri xihontlovila xa matsalwa ya manguvalawa ya Afrika – matsalwa ya yena lama tsalaka ku cinca ka Kenya kusuka eka nhlokomhaka ya vukoloni kuya eka xidemokirasi, naswona ntirho wa yena wu ya emahlweni wu hlohlotela Afrika na Misava eka nhluvukiso wa Tikonkulu ra Afrika. U ta tsundzukiwa tanihi un’wana wa swihontlovila leswikulu swa matsalwa kusuka eka tikonkulu ra Afrika.
h) Dkd, Dean Tshenuwani Simon Farisani, khale ka xirho xa Palamende, khale ka MEC wa Vutleketli eLimpopo, mutivi wa vukhongeri na mufundhisi wa Kereke ya Evangelical Lutheran Church of Southern Africa (ELCSA). Hi nkarhi wa Xihlawuhlawu, ari un’wana wa vafundhisi va vantima lava dumeke swinene etikweni lava ava chumayela ntivovukwembu bya ntshunxeko lowu lwisanaka na Xihlawuhlawu kusuka eka Diocese na Devhula-Lebowa Circuit ya yena eTransvaal ya nkarhi walowo. U simeke Black Evangelic Youth Organization na Cyril Ramaphosa (Presidente wa sweswi wa Afrika-Dzonga) ekusunguleni ka malembe yava 1970 naswona u tlhele a gingiriteka eka nhlangano wa Black Consciousness, ngopfungopfu tanihi Presidente wa wona wa Black People’s Convention kusukela hi 1973 kuya eka 1975. U khomiwile mikarhi yo hlaya, kuya hi Amnesty International tanihi mubohiwa wa ripfalo, naswona u nyikile vumbhoni ematikweni ya le handle mayelana na ku xanisiwa loku a langutane na kona hi ku va ehansi ka maphorisa ya xihlawuhlawu. U hlongoriwile ni kuya vuchavelahwahwa ekusunguleni ka malembe yava 1980. Loko a vuya endzhaku ka ku herisiwa ka ku yirisiwa ka ANC, u hoxe xandla eka ku pfuxetiwa ka swivumbeko swa ANC, a hlengeleta Kereke kuseketela hi matimba ku vuyelelana ka tiko na nhluvukiso wa vaaki.
2. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisile mahungu ya yona yo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
a) N’wamatsambu wo tsutsuma rivilo ro koma Akani Simbine, loyi sweswi a nga mutsutsumi wo hatlisa swinene emisaveni, loyi a nga hlula eka 100m eka Mitlangu ya Doroba ra Atlanta hi 9.86 wa tisekoni na 100m eka Rabat Diamond League hi nkarhi wa 9.95s.
b) N’wamatsambu lotsongo wo tsutsuma rivilo ro koma Bayanda Walaza, loyi a hatlisaka swinene eka xiyenge xa malembe ya yena emisaveni hinkwayo loyi a vekeke rhekhodo leyintshwa ya Afrika-Dzonga eka 100m ya Vavanuna, a heta hi 9.94 wa tisekoni eBoris Hanzekovic Memorial.
c) N’wamatsambu wa Afrika-Dzonga, Zakithi Nene loyi a nga heta eka xiyimo xa vumbirhi eka 400m ya Vavanuna, a heta hi nkarhi wo tiya wa 44.46 wa tisekoni eka Rabat Diamond League
d) Amajita, xipano xa bolo ya milenge xa rixaka xa le hansi ka malembe ya 20, lexi endleke matimu hi ku hlula xidlodlo xa Khapu ya Matiko ya Afrika ya U20 ro sungula.
e) Rayno Nel hi ku endla matimu tanihi MuAfrika-Dzonga na Muafrika wo sungula ku wina xidlodlo xa ndhuma xa World’s Strongest Man.
Yi rhumeriwile hi:
Swivutiso:
Mnn Nomonde Mnukwa
Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
