A. Mafhungo a zwino fhano Shangoni
1. Mafhungo a zwa Dzitshaka
1.1 Vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Amerika
1.1.1 Khabinethe yo ṱanganedza zwa u vhuedzedzwa hafhu ha vhushaka ha ndeme vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe (SA) na ḽa Amerika (US) nga tshifhinga tsha madalo a u shuma a Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa fhaḽa kha ḽa Amerika.
1.1.2 Tshigwada tsha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Amerika tshi ḓo khunyeledza zwidodombedzwa zwa thendelano dza mbambadzo vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Amerika. Ri pfa ri na fulufhelo kha u ombedzela zwauri zwipikwa zwe shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa ḓi vhetshela zwone zwo kona u swikelwa.
1.1.3 Khabinethe i khou lavhelela uri ndangulo ya muvhuso wa shango ḽa Amerika i ḓo bvela phanḓa na u shela mulenzhe kha muṱangano wa G20, hu tshi katelwa na u vha hone ha Phresidennde Vho Trump kha Muṱangano wa Vharangaphanḓa wa G20.
1.2 Vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Fura
1.2.1 Khabinethe yo ṱanganedza madalo a mushumo a Muthusaphresidennde Vho Shipokosa Paulus Mashatile e a thusa u khwaṱhisa vhukati vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Fura. Muthusaphresidennde na vhurumelwa ha shango ḽa Afrika Tshipembe vho dovha hafhu vha dzhenela Muṱangano wa zwa Vhubindudzi ha vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Fura muhumbulo muhulwane u wa u khwinifhadza vhubindudzi ha Khamphani dza shango ḽa Fura fhano kha ḽa Afrika Tshipembe ngauralo ngauralo hu tshi katelwa na u fhaṱa vhushaka ha tshumisano vhukati ha khamphani dza shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Fura kha zwa vhubindudzi ho ṱanganelaho ha kha Vhupo ha Mbambadzo dzo Vhofholowaho dza Dzhango ḽa Afrika.
2. Ikonomi
2.1 Mugaganyagwama wa Lushaka
2.1.1 Khabinethe yo khwaṱhisedza thikhedzo yayo ya Mugaganyagwama wa Lushaka wa ṅwaha wa 2025 we wa ṋetshedzwa nga Minisṱa wa Gwama nga Ḽavhuraru, ḽa 21 Shundunthule 2025 une wa dodombedza zwipikwa zwa ndeme zwa nga ha kushumisele kwa masheleni kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru musi hu tshi tevhedzwa gwama ḽa masheleni a shango.
2.1.2 Hoyu Mugaganyagwama wa Lushaka ndi une wa sumbedzisa vhuḓiimiseli hashu kha zwa vhuḓifari havhuḓi kha zwa masheleni Ro zwi sumbedzisa uri ri khou tshimbidza ikonomi nga nḓila ine ya kona u ṱhogomela avho vha shayaho vhukuma kha zwitshavha zwashu, ngeno nga thungo ri tshi khou ṋetshedza masheleni manzhi vhukuma kha mishumo ya zwa ikonomi nga u avhela masheleni a swikaho R1 ṱhriḽioni kha zwa themamveledziso kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru i ḓaho.
2.1.3 Mugaganyagwama une wa ṱhogomela vhashai, zwi amba uri kha Rannda iṅwe na iṅwe, hu ḓo shumiswa masenthe a 61 a gwama ḽo ṱanganyiswaho ḽa masheleni ane a si vhe na nzwalelo kha tshumelo dza mutheo dza mahala dzi ngaho muḓagasi, maḓi, pfunzo, ndondolamutakalo, vhudzulo vhu sa ḓuri khathihi na magavhelo a zwa matshilisano kha avho vhane vha shaya.
2.2 Muṱangano wa Mveledziso ya Themamveledziso ya Tshifhinga Tshilapfu (SIDSSA) ya ṅwaha wa 2025
2.2.1 Khabinethe yo ṱanganedza zwa u khunyeledzwa nga nḓila yavhuḓi ha Muṱangano wa Mveledziso ya Themamveledziso ya Tshifhinga Tshilapfu ya Afrika Tshipembe (SIDSSA) wa ṅwaha wa 2025 we wa farelwa fhaḽa ḓoroboni ya Kapa u bva nga ḽa 25 u swika 27 Shundunthule 202025, we khawo ha vha na u vulwa ha luṱa lwa vhuvhili lwa bugu ya zwa u fhaṱa ine ya ḓivhiwa sa Mbulungelo ya Thandela dza zwa Themamveledziso dzo Dzudzanyelwaho.
2.2.2 Nga tshifhinga tsha muṱangano uyu, ho ḓivhadzwa zwipikwa zwa thandela ntswa dza sumbe dza zwa themamveledziso dzi bvaho kha Luṱa lwa Khwevhophikhisano lwa 1 lwa nga ha ndugiselo dza thandela, zwe hezwi zwa khwinisa fulo ḽa shango ḽashu ḽa u alusa ikonomi, u sika mishumo khathihi na u bveledza zwitshavha zwine zwa nga kona u tshila lwa tshifhinga tshilapfu.
2.2.3 Masheleni oṱhe nga u angaredza a thandela dzine dza vha kati na u fhaṱiwa, a swika henefha kha R313,5 biḽioni, ngeno phaiphi dza thandela dza themamveledziso ya kha sekhithara ya zwa fulufulu i tshi katela masheleni a swikaho R180 biḽioni o vhetshelwaho thungo u itela vhubveledzisi ha fulufulu ho ṱanganelaho.
3. Vhulamukanyi, U thivhela Vhugevhenga na Vhutsireledzi
3.1 Mbalombalo dza zwa Vhugevhenga
3.1.1 Zwa u bviswa ha mbalombalo dza zwa vhugevhenga dza kotara ya vhuṋa kha ṅwaha wa muvhalelano wa 2024/2025 zwo khwaṱhisedza fhungo ḽa uri vhugevhenga vhu kha ḓi tou vha thaidzo khulwane vhukuma zwitshavhani zwashu nahone vhu kwama muthu muṅwe na muṅwe fhano kha ḽa Afrika Tshipembe. Mbalombalo idzi dzi sumbedza u fhungudzea ha zwiṅwe zwigwada zwa vhugevhenga vhune khaho ha katelwa mabulayo Fhedziha, vhugevhenga ha zwa makwevho, milandu ya zwa mbeu ine khayo ha katelwa u tshipa khathihi na miṅwe milandu ya zwa vhudzekani vhukati ha vhathu vhane vha ḓivhana ho engedzea.
3.1.2 Ri fhululedza vha Tshumelo dza Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS) kha mushumo wavho wa tshihaḓu une vha khou ita wa u ṱoḓisisa na u fara vhathu kha milandu ya Khakhathi dzo Ditikaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF). Vha ha SAPS vho no ḓi fara vhahumbulelwa kha bulayo ḽa Olorato Mongale, mutshudeni wa Yunivesithi ya Wits we ha wanala tshitumbu tshawe nga murahu ha musi o ḓibvisa na muthu ane a khou humbulelwa uri ndi ene o mu vhulayaho. Sa muvhuso, ri livhisa maipfi ashu a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dzawe.
3.1.3 Muvhuso u khou ṱanganedza khaṱhulo ye ya ṋetshedzwa nga Muhaṱuli Vho Nathana Erasmusi ngei Khothe Khulwane ya Kapa Vhukovhela, musi vha tshi haṱula Vho Kelly Smith, Jacquen Appolis na Vho Steveno van Rhyn u dzula dzhele vhutshilo havho hoṱhe kha mulandu wa u rengisa vhathu he vha dovha hafhu vha ingwa nga miṅwe miṅwaha ya 10 kha mulandu wa u dzhia muthu nga khani u elanaho na zwa u ngalangala ha ṅwana wa miṅwaha ya rathi ane a vha Joshlin Smith. Musi tshigwevho itshi tshi tshi sumbedza uri nangoho mulayo u khou shuma, tshi tou vha tshifhinga tsha madakalozwililo. Ri kha ḓi ima ro khwaṱha kha vhuḓiimiseli hashu ha u bvukulula ngoho khathihi na u vhona uri mazhendedzi a zwa u tevhedzwa ha mulayo a khou bvela phanḓa na u sala murahu vhuṱala hoṱhe vhune ha vha hone u itela u wa Joshlin. Tsireledzo ya vhana ndi tshipikwa tsha lushaka Ri ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa milayo yashu, vhushaka ha tshumisano khathihi na ndingedzo dza vhadzulapo dza u vhona uri ṅwana muṅwe na muṅwe fhano kha ḽa Afrika Tshipembe u khou tsireledzea, u dzhielwa nṱha na u tsireledzwa uri a si huvhadzwe.
3.1.4 Sa muvhuso ri ḓo bvela phanḓa na u khwaṱhisa nndwa yashu ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga nga u thola khathihi na vhugudisi ha vhaofisiri vhaswa vha maphoilsa hu tshi katelwa na u vusulusa hafhu zwigwada zwo khetheaho zwa u lwa na zwiito zwa vhugevhenga. Hezwi zwi katela u shomedza mazhendedzi a zwa u tevhedzwa ha mulayo nga zwishumiswa zwa musalauno khathihi na vhugudisi vhune ha ṱoḓea u itela u lwa na khaedu dzi konḓaho dza zwa vhugevhenga ha ano maḓuvha.
3.2 U fhelisa zwa vhufhalali vhu siho mulayoni
3.2.1 Zwa u rwelwa ṱari ha fulo ḽa Operation New Broom ndi maga ane a kha ḓi tou vha maswa ane a shumisa thekhinoḽodzhi a vha Muhasho wa Muno ane o livhiswa kha u fhelisa zwa vhufhalali vhu siho mulayoni nahone a sumbedza vhuḓiimiseli ha muvhuso kha zwa u lwa na vhugevhenga kha na u ita uri hu dzule hu na u tevhedzwa ha mulayo. Maga aya a shumisa thekhinoḽodzhi kha zwa u fara, u sengisa na u humisela murahu vhafhalali vha siho mulayoni vha tshi iswa mashangoni avho a vhubvo.
3.2.2 Fulo iḽi ḽo mbo ḓi ita uri hu kone u farwa vhahumbulelwa vha swikaho 25 vhe vha govhela vhupo zwi siho mulayoni fhaḽa Distict 6, ḓoroboni ya Kapa. Maga aya a shumisa thekhinoḽodzhi ya magunwe u itela u khwaṱhisedza tshiimo tsha zwa vhufhalali tsha vhahumbulelwa, u fhelisa khonadzeo ya u shumiswa ha maṅwalo a vhukwila khathihi na u ita uri zwi lelutshele khothe u khunyeledza milandu yadzo.
4. Mavhusele
4.1 Muvhuso wa Vhuthihi ha Lushaka
4.1.1 Ṋamusi ho fhela ṅwaha u tou bva tshe ha farwa khetho dza Lushaka na dza Mavunḓu dze mvelelo dza hone dza ita uri hu si vhe na ḽihoro na ḽithihi ḽa zwa polotiki ḽe ḽa kona u wina vhunzhi ha dzivouthu ḽi ḽoṱhe. Tshifhinga itsho tsho ita uri hu vhe na nḓanḓo khulwane vhukuma kha shango ḽa Afrika Tshipembe na vhathu vhaḽo. Ṋamusi sa Muvhuso wa Vhuthihi ha Lushaka (GNU), ri pfa ri tshi ḓihudza vhukuma nga fhungo ḽa uri ro kona u vhumba muvhuso kha tshifhinga tsha maḓuvha a 14 zwine hezwi zwa vha gundo ḽihulwane vhukuma musi ro sedza tshifhinga tsho dzhiiwaho nga maṅwe a mashango o bvelaho phanḓa u vhumba muvhuso musi o livhana na nyimele dzi fanaho.
4.1.2 Gundo iḽi ḽi sumbedza vhuḓiimiseli ho vusuluswaho kha zwa vhudziki, tshumisano na mavhusele a katelaho vhoṱhe. Vhushaka uvhu ha tshumisano vhune ha tou vha ḓivhazwakale, ho vhumbwaho nga mahoro a zwa polotiki a swikaho 10, ho sumbedzisa uri maanḓa a u vhea lushaka phanḓa nga u dzhiela nṱha ṱhoḓea dza shango ḽa Afrika Tshipembe khathihi na vha vhaḽo. Nga kha nyambedzano dzavhuḓi na u konḓelelana, mahoro o kona u shmisana hu tshi itelwa u tandulula thaidzo khulwane, u ṱuṱuwedza kuhumbulele kwa vhuthihi khathihi na zwipikwa zwi fanaho naho ri na kuvhonele na kuhumbulele kwo fhambanaho.
B. Mafhungo maswa kha Khabinethe
1. Ndugiselo dza Muṱangano
1.1 Fhethu ha Muṱangano wa Vharangaphanḓa
Muṱangano wa Vharangaphanḓa vha G20 u ḓo farelwa fhaḽa NASREC Expo Centre, ḓoroboni ya Johannesburg nga ṅwedzi wa Lara 2025 NASREC (Senthara ya Vhuṱambo ha zwa Vhulimivhufuwi ha Lushaka, Mitambo na Vhuḓimvumvusi) yo fhaṱwa nga ṅwaha wa 1984 nga tshifhinga tsha muvhuso wa khethululo nga muvhala. Vhupo vhune ya vha khaho, vhukati ha ḓorobo ya Johannesburg na Tshikolobulasi tsha Tshipembe Vhukovhela, tshine zwazwino tsha vho ḓivhiwa sa SOWETO, vhu sumbedza mukaṋo wa ḓorobo khulwane, hune ha vha na nyimele dza u tshimbila khathihi na mathomo a vhupo ha SOWETO, he u bva kale ha vha hu hone hu wanalaho vhashumi vha vharema vha sa ḓuri Muvhuso wa demokirasi u khou bvela phanḓa na u bveledza vhupo ha NASREC u itela uri vhu shume sa muratho wa u lwa na khethululo yo vhangwaho nga maitele a pulani ha fhethu a tshifhinga tsha muvhuso wa khethululo ane a vha one e a vha a tshi khethulula vhupo ho bveledzwaho na vhu songo bveledzwaho ha shango ḽa Afrika Tshipembe, vhune u swika zwino ha kha ḓi vha tshihumbudzi tsha vhukuma tsha mashango mavhili kha ḽithihi. Ṋamusi, ho no vha na zwifhaṱo zwi re henefho u mona na vhupo ha NASREC zwine zwa ita uri i vhe ḓorobo ya musalauno, ine ya dovha hafhu ya vha hone haya ha Soccer City (Tshitediamu tsha FNB), tshitediamu tsha lushaka tsha shango ḽa Afrika Tshipembe tshine tsha tou vha tshiga. Tshitediamu tsha Soccer City, tshine tsha vha tshone tshe ha farelwa khatsho mutambo wa u thoma wa bola ya milenzhe ya Khaphu ya Ḽifhasi kha mavu a dzhango ḽa Afrika, ndi tshiṅwe tsha zwitediamu zwihulwanesa zwa 20 ḽifhasini. Ngauralo, zwa u farwa ha Muṱangano wa Vharangaphanḓa vha G20, u tou fana na vhuṅwe vhuṱambo vhunzhi fhaḽa kha vhupo ha NASREC, zwi khou bvela phanḓa na u itela uri NASREC hu vhonale sa tshiga tsha zwa u ṱanganywa ha fhethu ho livhiswaho kha u bveledza Afrika Tshipembe ḽi eḓanaho
1.2 Muṱangano wa zwa Matshilisano wa G20
Shango ḽa Afrika Tshipembe hu si kale ḽi ḓo ḓivhadza nzudzanyo dzaḽo dza Muṱangano wa zwa Matshilisano wa G20 na mbekanyamushumo. Aya Marangaphanḓa a Muṱangano wa zwa Matshilisano wa G20 a tou vha tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ye ya dzhiiwa u bva kha Marangaphanḓa a G20 ya Brazil, e a bveledza tshikhala tsha madzangano a zwa matshilisano na a vhadzulapo vhane vha kwamea nga tsheo dza zwa polotiki ya vhupo honoho na ikonomi ṱhukhu dze dza dzhiiwa nga vharangaphanḓa vha Zwigwada zwihulwane zwa mashango a G20.
1.3 Miṱangano ya Ndungiselo dza Muṱangano
Sa tshipiḓa tsha ndugiselo dza nafhungo a muṱangano wa G20 dzine dza khou bvela phanḓa, zwenezwo musi ri tshi khou shuma ro livha kha u bveledza tsheo dzine dza tea u ṱanganedzwa kha Muṱangano wa Vharangaphanḓa vha G20, ho farwa miṱangano i tevhelaho:
a) Muṱangano wa Vhuvhili wa nga ha Vhushaka ha Tshumisano ya Ḽifhasi kha zwa u Katelwa ha Vhoṱhe kha zwa Masheleni we wa farelwa fhaḽa Mpumalanga, wo amba nga ha ndeme ya u ṱuṱuwedza zwa u katelwa ha vhathu vhoṱhe kha zwa masheleni nga u ṋetshedza thikhedzo ya zwa masheleni kha mabindu maṱukusa, maṱuku na a vhukati khathihi na nḓila ya khwine ine thekhinoḽodzhi ya nga shumiswa ngayo hu tshi itelwa u katela vhadzulapo vhane vha sa khou wana tshumelo.
b) Muṱangano wa Thangeli wa W20 we wa farwa nga vha Khoro ya zwa Ṱhoḓisiso dza Saintsi ya Vhuthu (HRSC) na vhashumisani navho fhaḽa ḓoroboni ya Kapa, wo ṋetshedza tshikhala tsha uri zwigwada zwo fhambanaho zwi kone u ambedzana nga ha mafhungo ane a kwama vhafumakadzi, hu tshi katelwa na vhuḓifhinduleli ha vhafumakadzi kha ikonomi, GBVF, tswikelo ya pfunzo na ndinganelo ya zwa mutakalo.
c) Muṱangano wa Vhuraru wa Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Themamveledziso we wa farelwa fhaḽa kha ḽa Mpumalanga wo sedzesa kha zwa themamveledziso ya Vhubveledzisi ya vhukati ha mikaṋo, u fhungudza vhubindudzi ha tshifhinga tshilapfu nga kha zwa masheleni o ṱanganyiswaho khathihi na u bveledza pulane dza thandela dzi bindudzeaho.
d) Muṱangano wa vhuvhili wa Thangeli dza G20 dza nga ha Ikonomi yo ḓitikaho nga zwiko zwi vusuluseaho we wa farelwa fhaḽa Mpumalanga wo ambedzana nga ha u shumiswa nga nḓila yo fhelelaho ha zwiko zwa ikonomi zwi vusuluseaho u itela u tandulula thaidzo dza nyaluwo ya ikonomi, mveledziso ya tshifhinga tshilapfu, tsireledzo ya mupo na ndinganelo ya zwa matshilisano.
e) Miṱangano ya Tshigwada tsha u Shuma na Tshigwada tsha Vhudavhidzani kha zwa Ṱhoḓisiso na Khwiniso
f) Muṱangano wa Vhuraru wa Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Mveledziso we wa farelwa fhaḽa KwaZulu - Natal wo sedzesa kha masia a ndeme a Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Mveledziso tshipikwa hu u ṱoḓa u swikela thendelano dza nga ha u tandulula khaedu khulwane dza nga ha mveledziso ya tshifhinga tshashu khathihi na u ṱuṱuwedza zwa u swikelwa ha dziSDG.
g) Muṱangano wa Vhorasaintsi Vhahulwane vha zwa Vhulimi (MACS) we wa farwa kha ḽa Limpopo wo ambedzana nga ha pulane dzone dza nga shumiswa kha zwauri mashango u mona na ḽifhasi a nga khwaṱhisa hani nḓisedzo ya zwiḽiwa, vhulimivhufuwi ha tshifhinga tshilapfu na tshanduko ya kilima nga kha khwiniso na tshumisano ya zwa saintsi.
h) Muṱangano wa G20 wa nga ha Ndondolo ya Vhana Vhaṱuku na Pfunzo wo ambedzana nga ha u vhea Ndondolo ya Vhana Vhaṱuku na Pfunzo ngomu vhukati ha adzhenda ya pfunzo ya ḽifhasi.
i) Muṱangano wa G20 wa nga ha u Ṱanganedzwa ha Ndalukano dza Vhoṱhe wo ambedzana nga ha mafhungo a ndeme kha u bveledza sisteme ya pfunzo i katelaho vhoṱhe u fana na zwa u enda ha vhashumi vha dzitshaka, u shanduka ha zwikili khathihi na vhuḓifhinduleli ha mabindu maṱuku vhune ha dzulela u shanduka kha vhugudi ha tshoṱhe na u tholea.
j) Muṱangano wa Vhuvhili wa Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Pfunzo we wa farelwa fhaḽa vunḓuni ḽa Devhula Vhukovhela wo ambedzana nga ha zwa u ṋetshedzwa ha pfunzo ya maimo a nṱha nahone i katelaho vhagudi vhoṱhe.
C. Tsheo dza Khabinethe
1. Nḓivhadzamulayotibe ya Mbekanyamaitele ya Mupfuluwo wa Vhashumi ya Vhashumi (NLMP) ya ṅwaha wa 202025.
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Nḓivhadzamulayotibe ya Mbekanyamaitele ya Mupfuluwo wa Vhashumi ya Vhashumi (NLMP) ya ṅwaha wa 202025 hu tshi itelwa uri u kone u thoma u shumiswa Mbekanyamaitele iyi ndi ine ya khou lavhelela u ṋetshedza muhanga wa u ita uri hu vhe na u enda khathihi na u tholwa ha vhashumi vha mashango a nnḓa nga nḓila yo teaho nahone ine ya vha na vhudziki fhano shangoni. Yo livhiswa kha u swikela ndinganelo vhukati ha masia manzhi, ane khao ha katelwa u tandulula thaidzo dza ndavhelelo dza mishumo kha vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe musi ho sedzwa kha zwa u shayea ha mishumo khathihi na kuhumbulele kwa uri vhadzulapo vha mashango a nnḓa ndi vhone vhane vha khakhisa tswikelo ya zwa mishumo.
1.2. NLMP ndi yone i bveledzaho zwikalo kha tshivhaloguṱe tsha vhadzulapo vha mashango a nnḓa vhane vha vha na maṅwalo o teaho khathihi na visa dza mushumo nahone vhane vha nga tholea kha sekhithara khulwane dza zwa ikonomi dzi ngaho vhulimi, dzihodela na vhuendelamashango hu tshi katelwa na nḓowetshumo ya zwa u fhaṱa.
1.3. Mbekanyamaitele iyi i thusana na maṅwe maga a zwa mulayo a ngaho zwa u kombetshedzwa ha mutevhe wa milayo ya kha sekhithara ine ya amba uri vhadzulapo vha mashango a nnḓa a vha tei u ṋewa visa dza zwa mabindu khathihi na khwiniso dza Mulayo wa Mabindu Maṱuku wa Lushaka, wa 1996 (Mulayo 102 wa 1996), sa zwe zwa khwinifhadzwa ngaho, hu tshi itelwa u fhungudza uri vhadzulapo vha mashango a nnḓa vha si fhaṱe mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane kana u ita zwa mbambadzo kha dziṅwe dza sekhithara dza ikonomi.
2. U ṱanganedzwa ha Mbekanyamaitele ya u ṋetshedza Ḽaisentsi dza Mabindu ya Lushaka
2.1. Mbekanyamaitele ya zwa Ḽaisentsi ya Mabindu yo imela ḽiga ḽihulwane vhukuma kha zwa u fhungudzwa ha maitele u bva kha muvhuso wa lushaka, wa vunḓu na masipala hu tshi itelwa uri hu vhe na u elana ha milayo khathihi na zwa u tevhedza milayo ho khwinifhadzeaho.
2.2. Nga u tou ḓivhadza maitele ane a vha khagala khathihi na milayo ya u ṋetshedza ḽaisentsi kha vhathu vho tou nangwaho, mbekanyamaitele iyi yo livhiswa kha u ṱuṱuwedza zwa u katelwa ha MSME kha zwa ikonomi khathihi na zwigwada zwa vhathu vhe kale vha vha vho khethululwa kha sekhithara dzo sedzwaho khadzo, ngeno nga thungo hu tshi khou vhetshelwa thungo dziṅwe tshaka dza mabindu uri a vhe mabindu a langwaho nga vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
2.3. U itela uri sisteme dzi vhe dza musalauno, mbekanyamaitele iyi i bveledza phothaḽa ya zwa ḽaisentsi dza eḽekhiṱhironiki ine ya vho ḓo ima vhuimoni ha iyo ya kale a zwanḓa nga ntswa i shumaho zwavhuḓi nahone ya didzhithala. Hedzi tshanduko a dzi tou fhungudza fhedzi mushumo wa zwa ndangulo wo tsitsikanaho, fhedzi dzi dovha hafhu dza tikedza nyimele yavhuḓi ya zwa mabindu, dza ṱuṱuwedza nyaluwo i linganaho na u shela mulenzhe ho ṱandavhuwaho kha ikonomi.
D. Mulayotibe
1. Mulayotibe wa Khwiniso ya Tshumelo dza zwa Mishumo
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Mulayotibe wa Khwiniso ya Tshumelo dza zwa Mishumo u itela uri u kone u rumelwa Phalamenndeni.
1.2. Mulayotibe uyu ndi une wa ṋetshedza muhanga wa mbekanyamaitele khathihi na thikho dza zwa milayo dza u langa zwa u tholwa ha vhadzulapo vha mashango a nnḓa kha mabindu ngeno nga thungo u tshi khou ṱuṱuwedza vhutsireledzi khathihi na madzangalelo a lushaka.
1.3. Tshipikwa tsha uno Mulayotibe ndi u dzinginya milayo ya nga ha vhoṋenḓila vha zwa mishumo u itela u thivhela maitele a u sa faraa zwavhuḓi vhashumi, u fana na u ṋetshedzwa ha miholo ya fhasi nga kha vhadzulapo vha mashango a nnḓa vhane a vha na maṅwalo o teaho. U dovha hafhu wa ita uri hu vhe na u tevhekana havhuḓi vhukati ha mbetshelwa dza Mulayo wa zwa Vhufhalali, (Mulayo 13 wa 2002) na Mulayo wa nga ha Dzitshavhi (Mulayo 130 wa 1998).
1.4. Mulayotibe u dzinginya muhanga une wa ita uri Minisṱa vha Muhasho wa zwa Mishumo na Vhashumi vha kone u vhea tshikalo tsha u tholwa ha vhadzulapo vha mashango a nnḓa. Tshikalo itshi tshi nga shuma kha sekhithara ya ikonomi, tshigwada tsha zwa mishumo kana vhupo. Minisṱa vha ḓo ta tshikalo kha sekhithara nga murahu ha u kwamana na Bodo ya Tshumelo dza zwa Mishumo
1.5. Khabinethe yo ṋea ndaela Minisṱa vha Muhasho wa zwa Mishumo na Vhashumi uri vha khunyeledze nga u ṱavhanya zwa u bveledzwa (nga kha vhukwamani) ha izwo zwine zwa dzhiiwa sa zwikili zwine zwa shayea u itela u bveledza mutheo wa zwikili zwa fhano hayani hu tshi itelwa u kona u thola vhadzulapo vhanzhi vha shango ḽa Afrika Tshipembe vhane vha sa shume.
1.6. Khabinethe yo dovha hafhu ya ita khuwelelo ya ṱhoḓea ya u khunyeledzwa nga u ṱavhanya ha Nḓivhadzamulayotibe ya nga ha zwa Vhufhalali hu tshi itelwa u kona u langa na u laula zwa muofuluwo wa vhashumi.
E. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedza ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Matsobane Themba Matlou sa Muofisiri Muhulwane wa Zhendedzi ḽa Thuso ya zwa Matshilisano ḽa Lushaka
2. Mufumakadzi Vho Ogalaletseng Anastasia Gaarekwe sa Muthusamulangi Muhulu (DDG): Vhushaka ha Dzitshaka kha Muhasho wa Vhfaragwama ha Lushaka
3. Vho Christopher Charles Axelson sa DDG: Sekhithara ya zwa Muthelo na Masheleni kha Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka
4. Mufumakadzi Vho Ulrike Britton sa DDG: Masheleni a Muvhuso na Vhufaragwama ha Lushaka
5. Miraḓo ya Bodo ya Tshikwama tsha Ndindakhombo ya vha sa Shumi
(a) Mufumakadzi Vho Zondwa Penelope Manase ( Mudzulatshidulo)
(b) Vho Edward Malomeje Thobejane (Madzangano a zwa Vhashumi
(c) Mufumakadzi Vho Martle Keyter ( Madzangano a zwa Vhashumi)
(d) Vho Malesela Moses Lekota (Madzangano a zwa Vhashumi)
(e) Mufumakadzi Vho Zizile Lushaba-Nyawo (Madzangano a zwa Mabindu)
(f) Vho Hillary Mac Master ( Madzangano a zwa Mabindu)
(g) Mufumakadzi Vho Beverly Jack (Madzangano a zwa Mabindu)
(h) Vho Thembinkosi Josopu (Madzangano a Vhadzulapo)
(i) Vho Skhumbuzo Mpanza (Madzangano a Vhadzulapo
(j) Mufumakadzi Vho Paulet Pelo (Madzangano a Vhadzulapo)
(k) Vho Mahuza Ngubane (Muimeli wa Muhasho wa Pfunzo dza Nṱha)
(l) Mufumakadzi Vho Ogalaletseng Anastasia Gaarekwe (Muimeli wa Vhufaragwama ha Lushaka)
(m) Mufumakadzi Vho Ntshimi Esther Tloana (Muimeli wa Muhasho wa zwa Mishumo na Vhashumi)
6. Miraḓo ya Bodo ya Sentech
(a) Mufumakadzi Vho Sedzani Mudau (Mudzulatshidulo)
(b) Vho Themba Phiri
(c) Vho Mbasa Metuse
(d) Muambeli Vho Lavandran Gopaul
(e) Vho Patrick Wadula
(f) Vho Peter Zimri
(g) Mufumakadzi Vho Alexandria Procter; na
(h) Mufumakadzi Vho Lwazwikazi Nopece
F. Vhuṱambo
1. U fhululedzwa ha miṅwedzi ya ndeme na vhuṱambo ha lushaka nga ṅwaha wa 2025
Khabinethe yo ṱanganedza thero na ḽiṅwalo ḽa mihumbulo ya bindu hu tshi itelwa u fhululedzwa ha vhuṱambo ha lushaka ha ndeme vhune ha khou ḓo vha hone kha tshifhinga tsha miṅwedzi i si gathi i ḓaho.
(a) Ṅwedzi wa Vhaswa
Mbekanyamaitele ya Ṅwedzi wa Vhaswa wa ṅwaha wa 2025 i ḓo rwelwa ṱari ngei kha Muziamu wa Tshihumbudzo tsha Hector Pieterson u re fhaḽa Orlando West, kha ḽa Soweto vunḓuni ḽa Gauteng nga fhasi ha thero ine ya ri: "Zwikili kha ḽifhasi ḽine ḽa khou shanduka - U maanḓafhadza vhaswa hu tshi itelwa u shela mulenzhe kha ikonomi nga nḓila i pfalaho" Hune mbekanyamushumo ya Ṅwedzi wa Vhaswa ya 2025 ya ḓo lavhelesa hone ndi kha khuwelelo ya nyito hu tshi itelwa u tandulula thaidzo ya u shayea ha mishumo khathihi na u bveledza ikonomi ine ya dzhiela nzhele vhaswa vha ḽino shango. Ṅwedzi uyu u ḓo shumiswa kha u bvisela khagala zwikhala zwa mishumo na u guda zwine zwa vha hone kha nḓowetshumo dzine dza thola vhathu vhanzhi nahone dzine dza vha na ṱhoḓea khulwane ya vhathu vhaswa.
(b) Ṅwedzi wa Vhafumakadzi
Khabinethe yo ṱanganedza thero na vhuṱambo ha u fhululedza mbekanyamushumo ya Ṅwedzi wa Vhafumakadzi wa 2025. Houno ṅwaha u ḓo vha ṅwaha wa vhu30 wa vhuṱambo ha Beijing Declaration and Platform for Action ya ṅwaha wa 1995, vhune ha vha vhuṱambo ha ndeme ha u lavhelesa kha pfanelo dza vhafumakadzi, u maanḓafhadza na u lwela ndinganelo ya mbeu. Mbekanyamushumo ya ṅwaha wa 2025 i ḓo lavhelesesa kha zwa u thoma u shumiswa ha maga a u thivhela zwiito zwa GBVF, u ṱuṱuwedza vhuḓifari havhuḓi nahone ṱhonifho na maitele avhuḓi kha vhanna na vhatukana khathihi na u sika nyimele dzavhuḓi mishumoni na fhethu ho fhambanaho hune khaho vhafumakadzi na vhasidzana vha pfa vho tsireledzea. Khabinethe yo ombedzela khuwelelo yayo kha vhadzulapo vhoṱhe vha shango ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha ime vha lwe na samba ḽivhi ḽa zwiito zwa GBVF.
(c) 16 Maḓuvha a 16 a u lwa na Zwiito zwa GBVF
Maḓuvha a 16 a u Lwa na Zwiito zwa Dzikhakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF) a ḓo thoma u bva nga ḽa 25 Lara u vhuy u swika nga ḽa 10 Nyendavhusiku 2025 nga fhasi ha thero ine ya ri: Tshanduko i Maanḓafhadzaho: U fhungudza, u thivhela, u ṱuṱuwedza zwa u vha munna wavhuḓi na ndinganelo ya mbeu khathihi na u bveledza zwikhala zwa ikonomi hu tshi itelwa vhana na vhafumakadzi.
(d) Ṅwedzi wa Ngeletshedzo dza nga ha Pfanelo dza Vhuholefhali
Khabinethe yo ṱanganedza muhumbulo na thero ya Ṅwedzi wa Ngeletshedzo dza nga ha Pfanelo dza Vhuholefhali (DRAM) wa 2025 une wa ḓo thoma u bva nga ḽa 3 Lara u vhuya u swika nga ḽa 3 Nyendavhusiku. Thero i ri: "U vhumba vhushaka ha ndeme ha tshumisano kha sekhithara dzo fhambanaho hu tshi itelwa u bveledza tshitshavha tshi katelaho na vhaholefhali" Thero iyi i ombedzela ndeme ya vhushaka ha tshumisano ho livhiswaho kha u ṱuṱuwedza pfanelo na u shela mulenzhe ha vhathu vha re na vhuholefhali tshitshavhani Vhuṱambo uvhu vhune ha ḓo fhedza ṅwedzi woṱhe, vhu ḓo eletshedza khathihi na u dovha hafhu ha sumbedzisa mvelaphanḓa ye shango ḽa i swikelwa kha u vhona uri pfanelo dza vhathu vha re na vhuholefhali dzi khou tsireledzwa, hezwi zwi ḓo katela u tikedza maipfi a vhana vha re na vhuholefhali, u vula zwikhala zwa didzhithala hu tshi itelwa vhathu vha re na vhuholefhali khathihi na u bindudza kha pulane dza u ṱuṱuwedza u sikwa ha mishumo i katelaho vhathu vha re na vhuholefhali.
G. Milaedza
1. Maipfi a ndiliso
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a ndiliso kha dzikhonani na vha miṱa ya:
a) Mama Vho Gertrude Shope, vhe vha vha vha tshi ḓivhiwa sa MaShope, ḽizhakanḓila ḽa nndwa ya mbofholowo vhe vha vha tshipiḓa tsha tshigwada tsha u thoma u vha miraḓo ya Phalamennde yo nangwaho nga nḓila ya demokorasi nga ṅwaha wa 1994. Vho dovha hafhu vha vha muraḓo wa Order for Meritorius Services (Silver) ye vha i avhelwa nga ṅwaha wa 2003 hu tshi fhululedzwa mushumo wavho muvhuya wa musi vha tshi kha ḓi shuma kha muvhuso. MaShope vho dovha hafhu vha vha muraḓomutumbuli wa Dzangano ḽa Vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe (FEDSAW) ḽe ḽa vha ḽi dzangano ḽi kuvhanganyaho vhafumakadzi musi vhe kha nndwa ya u lwa na zwiito zwivhi nahone zwa tshiṱuhu zwa muvhuso wa khethululo nga muvhala. She was elected the first President of the ANCWL in 1991. Phresidennde Vho Ramaphosa vho ṋea ndaela ya uri MaShope vha tea u huliswa nga Mbulungo yo Khetheaho ya Tshiofisi ya Khethekanyo ya 1 khathihi na uri fulaha dza shango ḽa Afrika Tshipembe dzi tsitselwe fhasi u mona na shango ḽoṱhe u vhuya u swikela tshumelo ya mbulungo yavho i tshi fhela nga Mugivhela, wa ḽa 31 Shundunthule 2025.
b) Mufumakadzi Vho Lungi Annette Mnganga- GCabashe vhe vha vha vhe Muraḓo wa Phalamennde nga zwifhinga zwo fhambanaho u tou bva nga ṅwaha wa 2004 he vha shuma sa Mudzulatshidulo wa Komiti ya Phothifoḽio ya zwa Vhuendelamashango kha ndangulo ya Phalamennde ya vhusumbe. Vho dovha hafhu vha vha vha tshi khou shuma sa Muthusaphresidennde wa ANCWL. Vho lwa na zwiito zwivhi zwa muvhuso wa khethululo nahone vho shela mulenzhe muhulwane vhukuma kha u kuvhanganya vhadzulapo kha mishumo ya u bveledza mulalo nga tshifhinga tsha musi khakhathi dza zwa polotiki hu hone dzi kati ngei kha ḽa KwaZulu-Natal.
c) Mutambi wa matambwa we a wina pfufho nnzhi, Vho Presley Chweneyagae vhe vha swika he vha ḓivhea vhukuma nga vhukoni havho ha u tamba matambwa kha ḽitambwa ḽi ḓivhiwaho sa Tsotsi, ḽe ḽa wina Pfufho ya Akhademi ya u vha Ḽitambwa ḽa Khwinesa kha Luambo lwa Nnḓa nga ṅwaha wa 2005.
d) Muhashi makone Vho Darren Scott vhe ipfi ḽavho ḽa thusa u bveledza nḓowetshumo ya radio fhano kha ḽa Afrika Tshipembe lwa tshifhinga tshi fhiraho miṅwaha ya mahumi maṋa nahone vho swikah he vha ṱanganedzwa kha Radio Awards Hall of Fame nga ṅwaha wa 2005.
e) Mutambamatungo wa kale wa thimu ya Springbok, Cornal Hendricks we a tamba mitambo ya Ndingo ya 12 a tshi khou tambela Springboks vhukati ha miṅwaha ya 2014 na 2015 vha fhedza nga u kora ndingo ṱhanu.
f) Vho Charles B Rangel, muraḓo wa kale wa Congress ya shango ḽa Amerika we a shuma tshifhinga tshilapfu vhukuma vhe vha vha tshi bva fhaḽa Harlem, New York, vhe nga ṅwaha wa 1987, vha lambedza zwe zwa fhedza zwi tshi ḓivhiwa sa "Rangel Amendment" ye ya vha khwiniso ya mulayo we wa shandukisa mithelo ya shango ḽa Amerika u itela uri hu si vhe na mithelo ya mashango a nnḓa kha khamphani dza Amerika dze dza vha dzi tshi khou bindudza kha shango ḽa Afrika Tshipembe nga tshifhinga tsha muvhuso wa khethululo nga muvhala. Vho dovha hafhu vha shumisa vhupfiwa havho kha u thusa u vula zwikhala zwa mbambadzo vhukati ha shango ḽa Amerika na maṅwe mashango ane a kha ḓi bvela phanḓa nga kha tshiimiswa tshe tsha vha tshi tshi ḓivhiwa sa Caribbean Basin Initiative na African Growth and Opportunity Act (AGOA).
g) Vho Ngugi wa Thiongi, muṅwali wa shango ḽa Kenya vhe vha lovha zwenezwino vhe na miṅwaha ya 87, vho vha vhe ḽizhakanḓila ḽa maṅwalwa a ḽa Afrika a musalauno. Maṅwalwa avho e a vha a tshi sumbedzisa tshanduko ya shango ḽa Kenya u bva kha ayo a zwifhinga zwa vhukoḽoni u ya kha demokirasi a khou bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza dzhango ḽa Afrika na Ḽifhasi nga u angaredza kha zwa mveledziso ya Dzhango ḽa Afrika. Vha ḓo humbulwa sa muṅwe wa vhaṅwali vhahulwane vhukuma vha dzhango ḽa Afrika.
h) Dokotela, Vho Dean Tshenuwani Simon Farisani, muraḓo wa kale wa Phlamennde, MEC wa kale wa zwa Vhuendi kha vunḓu ḽa Limpopo. Nga tshifhinga tsha muvhuso wa Khethululo nga Lukanda, vho vha vhe muṅwe wa vhafunzi vha ḓivheaho vhukuma vhe vha vha vha tshi funza thero dzi ambaho nga ha u lwa na zwiito zwa khethululo nga muvhala u bva kha tshivhidzo tsha Sekhethe ya Devhula-Lebowa kha vhupo he kale ha vha hu tshi ḓivhiwa sa Transvaal. Vho vha mutumbuli wa Black Evangelic Youth Oraganisation na Vho Cyril Ramaphosa (Phresidennde wa zwino wa shango ḽa Afrika Tshipembe) nga tshifhinga tsha miṅwaha ya 1970 nahone vho vha vha tshi shela mulenzhe muhulwane vhukuma kha dzangano ḽa Black People's Convention u bva nga ṅwaha wa 1973 u swika 1975. Vho swika he vha farwa lunzhi nahone u ya nga dzangano ḽa Amnesty International, vho vha vho farwa sa tshivhoshwa tsha zwa muhumbulo he vha fhedza nga u ṋea vhuṱanzi ngei mashangoḓavha nga ha u tambudzwa he vha ṱangana naho nga mapholisa a muvhuso wa tshiṱalula. Vho swika he vha iledzwa vha ya vha dzula mashangoni a nnḓa mathomoni a miṅwaha ya 1980. Musi vha tshi vhuya fhano hayani nga murahu ha u fheliswa ha nyiledzo dza dzangano ḽa ANC, vho shela mulenzhe kha zwa u fhaṱwa hafhu nga huswa ha zwiimiswa zwa dzangano ḽa ANC, he vha vha vha tshi ṱuṱuwedza dzikereke uri dzi tikedze nga nḓila yo fhelelaho zwa pfumedzano ya shango khathihi na mveledziso ya vhadzulapo.
2. U fhululedza
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
a) Mugimi wa bvumo Akani Simbine, ane zwazwino a vha ene mugidimi wa luvhilo luhulu ḽifhasini we a wina kha mbambe ya 100m fhaḽa kha Mitambo ya Atlanta nga mithethe ya 9.86 na mugidimo wa 100m kha mitambo ya Rabat Diamond alaeague nga tshifhinga tsha mithethe ya 9.95.
b) Mugidimi wa muswa Bayanda Walaza, ane a vha ene mugidimi wa luvhilo luhulwanesa kha khethekanyo ya vha miṅwaha yawe ḽifhasini musi a tshi vunḓa rekhodo ntswa ya Afrika Tshipembe kha mugidimo wa vhanna wa 100m nge a khaula thambo nga tshifhinga tsha mithethe ya 9.94 fhaḽa Boris Hanzekovic Memorial.
c) Mugidimi wa shango ḽa Afrika Tshipembe, Zakhithi Nene we a dzhia vhuimo ha 2 kha mbambe ya vhanna ya 400m musi a tshi khaula thambo nga tshifhinga tsha mithethe ya 44.46 kha mitambo ya Rabat Diamond League.
d) Thimu ya Amajita, ine ya vha thimu ya lushaka ya bola ya milenzhe ya vha miṅwaha ya fhasi ha 20 ye ya ita ḓivhazwakale nga u wina thitele ya u vha Dzingweṋa dza muṱaṱisano wa bola ya milenzhe wa Tshiphuga tsha Dzitshaka dza Afrika lwa u tou thoma.
e) Rayno Nel, nge a ita ḓivhazwakale musi a tshi mudzulapo wa shango ḽa Afrika Tshipembe na u vha MuAfrika wa u tou thoma u thuba thitele ya vhunzhilinzhili ya Munna wa Maanḓa Mahulu Ḽifhasini.
Mbudziso:
Mufumakadzi Vho Nomonde Mnukwa- Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
