A. Timhaka leti nga eka Mbango
1. Mbulavurisano wa Rixaka
1.1 Malembe ya 70 ya Tsalwa ra Ntshunxeko
1.1.1 Hi siku leri, malembe ya 70 lama hundzeke hi marito man’wana hi ti26 Khotavuxika 1955, kutlula 3000 wa varhumiwa kusuka eka tinxaka to hambanahambana na mindhavuko ya ntshamiseko, va hlengeletanile eKliptown, eJoni kuya vona hi mahlo ya mianakanyo Afrika-Dzonga leri va ri lavaka, leri nga ra xidemokirasi, leri nga languteki rixaka ra munhu naswona ri sekeriweke eka misinya ya milawu ya ku ringana, vululami bya vaaki, timfanelo ta ximunhu na ku humelela ka ikhonomi leyi avelaniwaka.
1.1.2 Tsalwa ra Ntshunxeko a ku ri mbuyelo wa pfhumba lerikulu ra le hansi leri katsaka mihlangano yo hambana yo lwisana na Xihlawuhlawu na vaaki lava tolovelekeke, lava hlengeletiweke ehansi ka mujeko wa African National Congress, va anakanyisisa hi ku navela ka vona loku hlanganeriweke ka Afrika-Dzonga leri ntshunxekeke na vululami.
1.1.3 Tsalwa ra Ntshunxeko i tsalwa ra masungulo eka Vumbiwa ra Afrika-Dzonga ra le ndzhaku ka Xihlawuhlawu, naswona ra ha ri na nkoka ekukongomiseni eka ku lulamisa lo ku nga se fikeleriwaka ka ku nga ringani ka vaaki na ikhonomi loku ka ha riki kona eTikweni ra hina
1.2 Nhlengeletano ya Rixaka ku ya eka Mbulavurisano wa Rixaka
1.2.1 Endzhaku ka 70 wa malembe ku amukeriwile Tsalwa ra Ntshunxeko na ku amukela leswaku mitlhontlho leyi ya ha langutaneke na tiko ra hina yi lava swibumabumelo leswi nga na nhlamuselo kusuka eka hina hinkwerhu, vanhu va Afrika-Dzonga kusuka eka swiyimo hinkwaswo swa vutomi va rhambiwa ku nghenelela eka Mbulavurisano wa Rixaka lowu nga ta boha vumundzuku bya Afrika-Dzonga leri hi ri lavaka. Kufana na ku amukeriwa ka Tsalwa ra Ntshunxeko, Mbulavurisano wa Rixaka wu ta landzelela endlelo ro anama ra ku burisana kukatsa na le ka swiyimo swa miganga na swifundzankulu.
1.2.2 Khabinete yi xiyile swivilelo swa vaaki mayelana na mpimanyeto lowu ringanyetiweke wa Mbulavurisano wa Rixaka naswona yi lava ku hlamusela leswaku mpimanyeto lowu ringanyetiweke a wu si landzelela maendlelo ya mpimanyeto wa mfumo lama simekiweke kumbe ku langutisisiwa hi Komiti ya le Xikarhi ka Vaholobye (IMC) leyi fambisiwaka hi Xandla xa Presidente, Paul Mashatile. Khabinete yi lemuka hi ku hetiseka swipimelo swa sweswi swa timali naswona yi lerisile IMC ku tiyisisa vuxiyaxiya eka ku seketela Mbulavurisano wa Rixaka hi timali.
2. Ikhonomi
2.1 Pulaninkulu ya Eneji leyi Pfuxetiwaka ya Afrika-Dzonga
2.1.1 Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Pulaninkulu ya Eneji leyi Pfuxetiwaka ya Afrika-Dzonga (SAREM) ku fambisa vumaki bya laha kaya, nhluvukiso wa vuswikoti na ku tumbuluxa mitirho etikweni. SAREM leyi amukeriweke hi Khabinete hi Nyenyankulu lembe leri, yi kongomisa ku seketela xilaveko xa laha kaya xa eneji leyi pfuxetiwaka na ku fambisa nhluvukiso wa tiindasitiri loko yi ri karhi yi tiyisisa ku cinca ka eneji loku lulameke.
2.2 Ntwanano wa Xikweleti xa Pholisi ya Nhluvukiso xa US$1.5 wa tibiliyoni
2.2.1 Khabinete yi nyikiwile mahungu yo pfuxeta hi Ntwanano wa Xikweleti xa Pholisi ya Nhluvukiso xa US$1.5 wa tibiliyoni lowu sayiniweke exikarhi ka mfumo wa Afrika-Dzonga na Bangi ya Misava lexi nga ta tirhisiwa ku tiyisisa ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxiwa ka mitirho. Xikweleti lexi xi fambelanisiwa na misinya ya Nkwama wa Timali wa Rixaka leyi nga xiphemu xa matshalatshala ya mfumo yo anama yo tirhisa mpfuxeto wa swivumbeko naswona xi ta tirhisiwa ku pfula swihinga swa switirhisiwa swa nkoka, ngopfungopfu eka swiyenge swa eneji na vutleketli bya nhundzu.
2.2.2 Nseketelo wa xikweleti wu simekiwile eka tiphuphu tinharhu ta mpfuxeto wa xivumbeko: ku antswisa nsirhelelo wa eneji, ku ndlandlamuxa ku tirha kahle na ku phikizana ka vukorhokeri bya vutleketli bya nhundzu na ku seketela ku cinca ka Afrika-Dzonga ku ya eka ikhonomi ya khaboni ya le hansi, leswi nga phuphu ya nkoka ya mfumo ya ku kula loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
2.3 Ku fika ka murhi wa ntlhavelo wa mavabyi ya swindomundomu
2.3.1 Khabinete yi amukela ku fika ka murhi wa ntlhavelo lowu lavekaka swinene, lowu humaka eBotswana, ku lwisana na ku tumbuluka ka mavabyi ya swindomundomu (FMD) eka swiphemu swo karhi swa tiko.
2.3.2 Mirhi ya ntlhavelo yi hangalasiwa no nyikiwa mahala eka tindhawu leti hlaseriweke, ngopfungopfu eKwaZulu-Natal (KZN) na Kapa-Vuxa na mapurasi ya leka swifundzankulu swin’wana laha vuvabyi lebyi byi kumiweke kona. Ntlawa wa vumbirhi wa mitlhavelo wu le ku odiweni eka Botswana Vaccine Institute.
3. Vuxaka bya Matiko ya Misava
3.1. Samiti ya G7
3.1.1. Presidente Cyril Ramaphosa u nghenerile Samiti ya Ntlawa wa Nkombo (G7), naswona Afrika-Dzonga ri languta G7 tanihi mutirhisani wa maqhinga. Presidente Ramaphosa u tirhisile nkarhi wa G7 ku hlohlotela ntirhisano lowukulu exikarhi ka G7 na G20 na ku gangisa nseketelo wa ku cinca eka swivandla swa matiko ya misava swa vulawuri bya misava ku fana na Huvo ya Vuhlayiseki ya UN na sisiteme ya swa timali ya misava hinkwayo. Ku nghenelela ka Presidente eka G7 swi kombisa kahle leswaku Afrika-Dzonga a ri khomi xiyimo xo lwisana na pholisi ya Vupeladyambu, kambe hi lulamerile ku tirhisana na un’wana na un’wana ku landzelela swilaveko swa rixaka ra Afrika-Dzonga na ku yisa emahlweni Ajenda ya Afrika.
3.2 Rendzo ra ntirho ra le Russia
3.2.1 Xandla xa Presidente Paul Mashatile u gimete rendzo ra ntirho ra le eRussia, laha a nga tlhela a nghenelela eka Foramu ya Ikhonomi ya Matiko ya Misava ya vu28 ya St. Petersburg 2025 (SPIEF ’25).
3.2.2 Rendzo ri kongomisiwile eka ku ndlandlamuxa ntirhisano wa ikhonomi exikarhi ka matiko lamambirhi eka swiyenge swo fana na vurimi, mimovha, eneji na migodi, xikan’we na sayense na thekinoloji.
3.3 Nkwetlembetano wa Israel na Iran
3.3.1 Khabinete yi vilerisiwa swinene hi ku tlakuka ka vulala exikarhi ka Israel na Riphabliki ra Xiislam ra Iran, kun’we na ku hlaseriwa hi swihahampfhuka hi United States of America (USA). Mihlaselo leyi yakaemahlweni hi matiko lawa hamambirhi yi endle leswaku ku va na ku lahlekeriwa hi vutomi, ku vaviseka na ku onhiwa ka nhundzu.
3.3.2 Khabinete yi kombela ku hungutiwa ka vulala hi xihatlavulala, ku tikhoma na ku landzeleriwa hi ku hetiseka ka nawu wa matiko ya misava hi mavandla hinkwawo kusivela ku xaniseka ka vanhu loku yaka emahlweni. Khabinete yi ya emahlweni yi kombela USA, Israel na Iran ku tumbuluxa ndhawu ya mbulavurisano lowu akaka na ku nyika Nhlangano wa Matiko nkarhi wo rhangela xintshuxo xa nkwetlembetano hi ku rhula, ku katsa na ku kambela na ku tiyisisiwa ka xiyimo xa Iran eka ku fuwisa yuraniyamu, xikan’we na vuswikoti bya yona byo anama bya nyutliya.
3.3.3 Misava a yi nge swi koti ku pfumelela ku aviwa ka Iran, hikwalaho ka vukulu bya vaaki va yona, ndhawu leyi yi kumekaka eka yona na switirhisiwa swa timinerali. Tanihi tikonkulu, hina eAfrika ha ha xaniseka hi switandzhaku swa ku aviwa ka Libya endzhaku ka khumemune wa malembe kuve na ku cinca ka mfumo wa Libya, Afrika ya xaniseka hi ku tlakuka ka vutherorisi eka tikonkulu hinkwaro na vuxaka na ku aviwa na ku nga tshamiseki eLibya.
3.3.4 Hi lava ku rhula ka misava hinkwayo naswona hi fanele ku lwela ku ntshuxa mikwetlembetano hi ku rhula.
3.4 Ku vilela hi xiyimo xa Haiti lexi yaka xi nyanya
3.4.1 Khabinete yi vilerisiwa hi xiyimo xo biha xa Haiti naswona yi tiyisisa leswaku endlelo ra swiyenge swo tala ra laveka ku tiyisisa vulawuri, ku antswisa ku sindzisiwa ka nawu, na ku tlakusa nhluvukiso wa ikhonomi hi ku tirhisa ntirhisano wa xifundza na matiko ya misava hi ku rhangisa swilaveko swa vanhu va Haiti.
3.5 Ku yirisiwa hi Khoto ya le Henhla ya Pitori ka ku lahliwa ka mufi Presidente wa vu6 wa Zambia, Ttn Edgar Lungu
3.5.1 Khabinete yi xiyile vuavanyisi bya Khoto ya le Henhla ya Pretoria lebyi yirisaka ku lahliwa ka mufi Presidente Lungu eAfrika-Dzonga endzhaku ka ku twanana na lava khumbekaka
3.5.2 Khabinete yi hlohlotela ndyangu wa ka Lungu na mfumo wa Zambia ku tirhisa nkarhi lowu nyikiweke hi Khoto ya le Henhla ku vulavurisana va twanana ku tiyisisa ku lahliwa loku xiximekaka ka mufi Presidente hi ku landza ku xiximiwa loku faneleke Presidente wa Tiko.
3.6 Kuhuma ka SAMIDRC kusuka evuxeni bya DRC
3.6.1 Khabinete yi nyikiwile mahungu yo pfuxeta mayelana na ku fika hi swiyenge ka masocha ya Vuthu ra Vusirheleri bya Rixaka ra Afrika-Dzonga (SANDF) kusuka evuxeni bya Riphabliki ra Xidemokirasi ra Congo (DRC) endzhaku ka xiboho xa SADC xo herisa ku nghenelela ka SAMIDRC.
3.6.2 Kwalomu ka 1 718 wa masocha ya SANDF sweswi ma fikile laha tikweni, laha mo tala ya languteriweke kufika eka mavhiki mangarimangani lama taka.
3.6.3 Khabinete yi tiyisisile ku tinyiketela loku yaka emahlweni ka Afrika-Dzonga eka xifundza xa Dzonga wa Afrika lexi nga na ku rhula, ku tshamiseka na ku humelela na ku bumabumela matshalatshala ya masocha ya SANDF yo hoxa xandla ekuvuyiseni ka ku rhula, vuhlayiseki na ntshamiseko eDRC.
4. Vululami na ku Sivela Vugevenga
4.1. Vuhlayiseki na vusirheleri
4.1.1. Mfumo wu amukela ku humelela loku endliwaka eka ku lwisana na vugevenga hi ku tirhisa migingiriko yo fana na Operation Shanela na Operation Vala Umgodi. Kwalomu ka 239 wa vaehleketeleriwa va khomiwile etikweni hinkwaro exikarhi ka ti1 na ti15 Khotavuxika 2025 hi ku tirhisa Operation Vala Umgodi. Vaehleketeleriwa lava va khomiwile hikwalaho ka milandzu yo cela migodi swi nga ri enawini na vugevenga byin’wana byo hambanahambana lebyi katsaka ku ringeta ku dlaya, ku va na xibamu lexi nga riki na layisense, ku va na tidayimani leti nga pholichiwangiki, ku va na swibuluki leswi nga riki enawini na kutlula nawu wa vuhlapfa wa 2002.
4.1.2. Ku sukela loko Operation Vala Umgodi yi sunguriwile hi N’wendzamhala 2023, yi endle leswaku ku khomiwa kutlula 27 000 wa vaehleketeleriwa na ku tekiwa ka swibamu swo tlula 600, leswi katsaka swibamu swo ka swi nga ri swa ntiyiso (swibamu swo tlangisa) na 16 000 wa maqulu.
4.1.3. Exikarhi ka ti16 Khotavuxika kufika 22 Khotavuxika 2025, Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) hi ku tirhisa Operation Shanela, byi khomile 15 372 wa vaehleketeleriwa. Kun’wana ka ku khomiwa ka nkoka swi katsa vanhu va 2 400 lava lavekaka mayelana na vugevenga lebyikulu na bya madzolonga (ku dlaya, ku ringeta ku dlaya, ku pfinya na ku phanga); 159 va khomiwile hikwalaho ko dlaya; 100 wa ku khomiwa hikwalaho ko pfinya; 1 173 ku khomiwa hikwalaho ko hlasela hi xikongomelo xo vavisa miri swinene; 2 602 wa ku va na swidzidziharisi na 64 wa mimovha leyi tekiweke kumbe ku yiviwa.
4.1.4. Khabinete yi tlhele yi amukela ku gweviwa ka vavanuna vambirhi eka va mune lava nga voniwa nandzu wa ku hlaseriwa loku kunguhatiweke ka Nosipho ‘Nomdundu’ Mafani wa le KwaNokuthula (23), loyi a ri na vutsoniwa bya miehleketo. Un’wana na un’wana wa lavambirhi, Mboneli Msila na Monde Tshemese, u gweviwe ku tshama ekhotsweni vutomi hinkwabyo hikwalaho ko endla xikungu xo dlaya na ku dlaya, leswi va swi endleke ku kuma mali leyi fambelanaka na ku hakeriwa ka pholisi yo lahla leyi ringanaka R600 000.
4.1.5. Ku Lwisana na Madzolonga lama Simekiweke eka Rimbewu na ku Dlaya ka Vavasati - Khabinete yi lerisile Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu ku hatlisisa ku hetisisiwa ka Nawumbisi wa Nseketelo wa Vaxanisiwa ku tiyisisa ku lwisana na GBVF.
5. Nhluvukiso wa Ntshamisano na Vumunhu
5.1. Ku vuyelerisa eka mikhukhulo
5.1.1. Khabinete yi nyikiwile mahungu yo pfuxeta hi matshalatshala yo vuyelerisa eka timhangu ta ndhambi loku yaka emahlweni eKapa-Vuxa (EC) na KZN. Eka levhele ya rixaka ku vumbiwile Komiti ya Nhlanganiso ya Ndhambi ya Rixaka ya Nhlanganelo, xikan’we na Komiti ya le Xikarhi ka Vaholobye ya Vulawuri bya Makhombo naswona yi hlanganile mikarhi yo hlaya ku kambela xiyimo na ku teka xiboho xa ndlela yo seketela swifundzankulu leswi khumbekaka.
5.1.2. Senthara ya Vulawuri bya Makhombo ya Rixaka na tisenthara ta vulawuri bya timhangu ta swifundzankulu na timasipala leti faneleke, na tona ti ya emahlweni ti nyika swiviko eka swikambelo na magoza yo hlamula.
5.1.3. Leswi rhangaka emahlweni hi xihatla ka ha ri ku nyika vutumbelo bya xihatla na switirhisiwa swo phalala leswi lavekaka hi miganga leyi khumbekaka ku tshamisekisa xiyimo. Ntirho wo vuyisela vukorhokeri bya masungulo byo fana na mati, nkululo na gezi wu tlhela wu ya emahlweni. Leswi swi katsa ku tiyisisa leswaku lava khumbekaka va kuma mapasi (ID) na switifikheti swa ID swa nkarhinyana ku fikelela vukorhokeri bya nkoka. Ku kamberiwa ka ku onhaka ka makaya na switirhisiwa na pulani yo aka hi vuntshwa swi le ku endliweni. Loko se swi herile, swi ta pfumelela ku lulamisela nongonoko wo pfuxeta lowu heleleke.
5.2 Maxelo yo tika
5.2.1 Vukorhokeri bya Maxelo bya Afrika-Dzonga byi tsundzuxile leswaku moya wa xirhami lexikulu wu languteriwile ku fika tolo, Ravunharhu, 25 Khotavuxika 2025, ehenhla ka swiphemu swa dzonga-vupeladyambu bya Afrika-Dzonga.
5.2.2 Ku nga va na mpfula ya matimba leyi nga na khombo ra ndhambi ya makhukhula ehenhla ka swiphemu swa le vupeladyambu bya Kapa-Vupeladyambu, ngopfungopfu eka tindhawu leti nga ehansi na leti nga na mati yo tala hi Ravunharhu ku ya fika hi Ravumune, 25 na 26 Khotavuxika 2025. Mimoya ya matimba na ya xidzedze eka ndhawu ya le ndzeni yi nga vanga ku onhaka ka ndhawu eka swivumbeko na ku tsuvula mirhi. Kuya emahlweni, ku nga languteriwa swiyimo swo titimela kuya eka swo titimela swinene, xikan’we na gamboko leyi nga ha vaka kona ehenhla ka tintshava ta vupeladyambu bya Kapa-Vupeladyambu, leyi hangalakaka kuya edzongavupeladyambu byale ndzeni ka Kapa-Vuxa.
5.2.3 Mimoya ya matimba naswona yi nga ha onhaka yi languteriwile eka swiphemu swo tala swa EC hi Ravumune, 26 Khotavuxika 2025, kun’we na ku hunguteka ka mahiselo ya nihlikanhi.
6. Vulawuri
6.1. Nhluvuko wa Ntlawa wa Ntirho wa Presidente wa le eThekwini
6.1.1. Khabinete yi nyikiwile mahungu yo pfuxeta hi matirhelo ya Ntlawa wa Ntirho wa Presidente wa le eThekwini. Ku xiyiwile ku humelela eka mati na nkululo. Phakeji ya timali ya R378 wa timiliyoni yi kumiwile ku pfuneta ku hunguta ku lahlekeriwa lokukulu ka mati, leswi fambisanaka na ku hungutiwa ka 30% eka ku salela endzhaku ka nkululo na ku lunghisa mati.
6.1.2. Marendzo ya laha kaya yo ya eThekwini na wona ya le ku vuyeleleni, ya tlakuka hi 33% lembe na lembe naswona ya hoxa xandla eka kutlula R17.4 wa tibiliyoni eka nkoka wa ikhonomi. Kufika ka vapfhumba va matiko ya misava na kona ku tlakuke hi 9.8%, leswi tisaka R3.3 wa tibiliyoni eka ndhawu ya eThekwini.
B. Mahungu yo pfuxeta yo ya eka Khabinete
1. Ku humelela eka ku tirhisiwa ka nhlamulo ya Presidente eka swibumabumelo swa Khomixini ya ku Tekiwa ka vulawuri bya Mfumo
1.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku humelela lokukulu loku endliweke eka ku tirhisiwa ka swibumabumelo swa Khomixini ya ku Tekiwa ka vulawuri bya Mfumo. Timhakankulu ta nkoka ti katsa:
1.1.1. Ku vuyiseriwa ka nhundzu leyi fambelanaka na ku Tekiwa ka vulawuri bya Mfumo ku tlakuke kusuka eka R2.9b hi Nhlangula 2022 ku ya eka R11b hi Nyenyankulu 2025.
1.1.2. Mpfuxeto lowukulu lowu katsaka ku vekiwa ka milawu leyintshwa ya nhungu leyi langutanaka na vukungundzwana, ku xava, vukorhokeri bya vunhlori, na vutihlamuleri bya mabindzu
1.1.3. Vulavisisi bya vugevenga na vuchuchisi: milandzu ya mune ya khomixini ya ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo yi hetisisiwile hinkwayo hi swiboho swa ku voniwa nandzu; Milandzu yin’wana ya 11 leyi khumbaka vanhu va xiviri va 51 na tikhamphani ta 27 yi tsarisiwile ekhoto
1.1.4. Swendlo swa phurofexinali na swa vulawuri: Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo ya khale yi hundzisele 71 wa khale ka valawuri va Swiyenge leswi nga ehansi ka vulawuri bya Mfumo eka Khomixini ya Tikhamphani na Nhundzu ya Vutlhari (CIPC) eka maendlelo ya vugevenga lama nga endla leswaku ku va na milandzu ya kaye leyi nga ekhoto
1.1.5. Vutihlamuleri bya Nhlangano: CIPC yi hetile ku kambisisiwa ka swiyenge swa 10 swa sekithara leyi nga riki ya mfumo leswi katsekaka eka Xiviko xa ku Tekiwa ka vulawuri bya Mfumo, laha vulavisisi bya tsevu byi yaka emahlweni na ku rhumeriwa ka nhungu lokuntshwa eka SIU loku nga ehansi ka nkambisiso
1.1.6. Nkwama wa Timali wa Rixaka wu veke ku yirisiwa ka malembe ya 10 (2022-2032) eka Bain & Co. ku endla bindzu na mfumo, leswi Bain a swi kanetaka ekhoto
1.1.7. Ku cinca ko hambanahambana ko sivela ku tekiwa ka vulawuri bya mfumo eka nkarhi lowu taka ku le ku endliweni kasi kun’wana ku tirhisiwile, exikarhi ka loku tirhisiweke ku na:
1.1.7.1. Ku simekiwa ka Vufambisi bya Vulavisisi byo Lwisana na Vukungundzwana lebyi sunguleke ntirho wa byona hi ti19 Mhawuri 2024;
1.1.7.2. Rimba ra Rixaka ro kongoma eka ku Tirhisa Vuphurofexinali bya Sekithara ya Mfumo ri pasiswile hi Khabinete hi Nhlangula 2022
1.1.7.3. Huvo ya Vutsundzuxi yo Lwisana na Vukungundzwana ya Rixaka yi hetile ndzavisiso eka swibumabumelo swa mpfuxeto wa mihlangano swa Khomixini ya ku Tekiwa ka vulawuri bya Mfumo
2. Malulamiselelo ya Samiti ya G20
2.1. G20 (tihlengeletano)
Khabinete yi amukerile mahungu yo pfuxeta mayelana na ntirho lowu yaka emahlweni tanihileswi tiko ri tilulamiselaka ku rhurhela Samiti ya Varhangeri va G20, tanihileswi tihlengeletano to hlaya ti yaka emahlweni ti va kona hi ndlela leyi landzelaka:
2.1.1. Ku tilulamisela ku rhurhela Samiti ya Afrika-Dzonga ya Y20 ekuheleni ka lembe leri ehansi ka vukorhokeri bya Afrika-Dzonga bya vupresidente bya G20. Samiti yo Rhanga ya Afrika-Dzonga ya Y20 leyi hlanganiseke varhumiwa kusuka eka matiko ya swirho swa G20 na le handle, ku sungula mivulavurisano eka swiyimo swa pholisi na ku tivisa xitiviso xa Y20, yi khomiwile kusukela hi ti18 – 19 Khotavuxika 2025.
2.1.2. Nhlengeletano ya vu3 ya Ntlawa wa Ntirho wo Sungula: Ku Kula ka Ikhonomi loku Katsaka hinkwavo, Ku Endliwa ka Tiindasitiri, Mitirho na ku Hungua ku nga Ringani leyi khomiweke hi pulatifomo ya vhechuwali kusukela hi ti18 – 19 Khotavuxika 2025, yi burisanile hi ku tumbuluxa marimba yo ringanisa tipholisi ta ikhonomi leyikulu, ya sekithara, ya makete wa vatirhi, nsirhelelo wa vaaki na mbango endzhaku ka swikongomelo leswi avelaniwaka swa ku tumbuluxa mitirho yo xiximeka na ku hunguta ku nga ringani.
2.1.3. Nhlengeletano ya Afrika-Dzonga ya T20 ya le Xikarhi ka Theme leyi khomiweke eka pulatifomo ya vhechuwali kusukela hi ti19 – 20 Khotavuxika 2025, yi kamberile ku humelela eka mavandla ya ntirho ya ntlhanu wa tinhlokomhaka, yi dzikise ntirhisano exikarhi ka swifundza na ku antswisa mivuyelo ya pholisi emahlweni ka Samiti ya Varhangeri ya G20.
2.1.4. Nhlengeletano yo Sungula ya Ntwanano wa Matimba ya G20 leyi khomiweke kusukela hi ti20 – 21 Khotavuxika 2025, yi burisanile hi Tiphuphu ta Maqhinga ta Ntwanano wa Matimba wa G20 ta vurhangeri bya vavasati, nseketelo wa mabindzu na nhluvukiso wa ikhonomi lowu nga heriki.
2.1.5. Samiti ya SAI20 leyi a yi ri nhlengeletano ya vaoditi-jenerala kusuka eka matiko ya swirho swa G20 leyi khomeriweke eJoni kusukela hi ti24 – 25 Khotavuxika 2025, yi burisanile hi timhaka leti fambelanaka na ku va erivaleni na vutihlamuleri eka vufambisi bya timali ta mfumo.
2.2. Khabinete yi tlhele yi kuma vuxokoxoko mayelana na tihlengeletano ta Sherpa Track leti nga khomiwa sweswinyana, xikan’we na matshalatshala yo hlanganisa na lulamisela lama endliwaka eka mikanerisano leyi taka ya matsalwa na switiviso swa Mivuyelo ya Vaholobye ya G20. Khabinete yi tivisiwile leswaku ku fikela sweswi ku khomiwile tinhlengeletano ta 69, eka 132 wa tinhlengeletano ta ximfumo ta G20 leti kunguhatiweke.
2.2.1. Nhlengeletano ya vunharhu ya G20 Sherpa yi le ku endlekeni eSun City kusukela hi ti25 kufika ti27 Khotvuxika 2025 naswona yi languteriwile ku kuma mbuyelo kusuka eka Mavuthu ya Ntirho ya ku Landzelerisa swa Timali, ku kambisisa ku tinyiketela na swikongomelo swa nkoka swa G20 xikan’we na ku burisana hi tindlela to tiyisisa leswaku G20 yi kota ku hlanganisa tinhlamulo ta misava hinkwayo eka swiphiqo.
C. Swiboho swa Khabinete
1. Eneji leyi Hlanganisiweke -Ku nghenelela ka tiindasitiri ku pfuxa Mphikizano wa Vumaki bya Ferokhiromu bya Afrika-Dzonga
1.1. Khabinete yi nyikiwile mahungu yo pfuxeta mayelana na nkucetelo wa ikhonomi ya vaaki ya ku ya emahlweni ka ku hunguteka ka indasitiri ya ferokhiromu na xilaveko xa xihatla xa ku nghenelela ka mfumo na indasitiri ku sivela ku hunguteka
1.2. Khabinete yi pasisile leswaku Ndzawulo ya Gezi na Eneji yi hetisisa ntwanano wa mfumo na indasitiri wa ku ringanisiwa nakambe ka tihakelo ku seketela sekithara ya ferokhiromu, xikan’we na ku vuyiseriwa ka vuswikoti bya vumaki bya Afrika-Dzonga na ku vuyeriwa eka sekithara leyi.
1.3. Khabinete yi pasisile ku vekiwa ka khiromu ya ore ehansi ka vulawuri bya ku rhumela ematikweni mambe, leswi nga ta lava leswaku ku rhumeriwa ematikweni mambe ku kuma mpfumelelo wa Khomixini ya Vulawuri bya Mabindzu ya Matiko ya Misava (ITAC), na
1.4. Khabinete yi pasisile kungu ro hluvukisa xibalo xa ku rhumela khiromu ore ematikweni mambe na ku ndlandlamuxa rimba/ milawu ya swihlohloteri swa swin’okiso swa Zoni ya Ikhonomi yo Hlawuleka (SEZ).
2. Pulaninkulu ya Ikhonomi ya Thyaka (WEMP)
2.1 Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Pulaninkulu ya Ikhonomi ya Thyaka (WEMP) ku va yi tirhisiwa. Pulaninkulu yi kongomisa eka ku hunguta thyaka, ku vuyelerisa na ku pfuxeta – ngopfungopfu eka thyaka ro paka. Yi lava ku kurisa ku hoxa xandla ka ikhonomi ya thyaka eka ikhonomi ya tiko hi ku angarhela; loko ku ri karhi ku hungutiwa switandzhaku swo biha swa mbango na nkucetelo wa rihanyo wa tikhemikhali na thyaka eka mbango.
2.2 Pulaninkulu leyi yi ringanyeta ku nghenelela ko hlayanyana loku nga ta pfula na ku tlakusa swivandlanene swa ikhonomi endzeni ka swiyenge swa nkoka swa ikhonomi ya thyaka, hi ku tirhisa exikarhi ka swin’wana, ku ndlandlamuxa ku xavisela matiko mambe na ku tumbuluxa mitirho. Kwalomu ka 60 000 wa mitirho leyi nga riki ya ximfumo yi seketeriwile etikweni hinkwaro hi ku nghenelela ka varholeri va thyaka eka ku hlengeleta thyaka, ku hlawula na ku vuyisa thyaka ro fana na maphepha, pulasitiki na nghilazi. Ku languteriwile leswaku mitirho yo engetela leyi tumbuluxiwaka yi ta vuyerisa vavasati, vantshwa na vatsoniwa.
D. Milawumbisi
1. Nawumbisi wo Cinca Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS), 2025
1.1 Khabinete yi pasisile ku yisiwa ka mpfampfarhuto wa Nawumbisi wo Cinca SAPS ePalamende. Nawumbisi lowu tsariweke wu kongomisa ku cinca Nawu wa SAPS wa 1995 leswaku ku ta simekiwa rimba ra nawu ra vuphorisa leri hoxaka xandla eka ku lwisana na vugevenga hi ndlela leyinene na hi ndlela leyi tirhaka. Nawumbisi wo Cinca wu tiyisisa ku fambisana na Vumbiwa ra Afrika-Dzonga ra 1996, Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ra 2030, Nawumbisi wa Vuphorisa wa 2016, Nawumbisi wa Vuhlayiseki na Vusirheleri wa 2016, Pholisi ya Vuphorisa bya Vaaki na Pholisi ya Vukorhokeri byin’we bya Maphorisa.
E. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta ya hi ku kambisisiwa ka tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
1. Gqw Mikateko Joyce Maluleke tanihi Mulawurinkulu eka Ndzawulo ya Vamanana, Vantshwa na Vatsoniwa (ku engeteriwa ka kontiraka ku ringana tin’hweti ta 5).
2. Ttn Brian Monakali tanihi Muofisirinkulu wa Vulawuri bya Vuhlayiseki bya Swiporo.
3. Huvo ya Vukorhokeri bya Vutleketli bya Swihahampfhuka na Vutluti
Mnn Doris Dondur ku siva xivandla xa Huvo
4. Huvo ya Vahlayisi va Thirasiti ya Nhluvukiso lowu Tiyimeleke
(a) Mnn Zimbini Hill;
(b) Mnn Lerato Makgothatso Kumalo;
(c) Phurof. Stella Motlhago Bvuma;
(d) Ttn Wayne Stewart Manthe;
(e) Dkd Deenadayalen Konar;
(f) Ttn Neil Jensen;
(g) Mnn Sekadi Phayane – Shakhane;
(h) Mnn Thobile Buhlebethu Maloka;
(i) Phurof. Raymond Nkando; na
(j) Mnn Bongekile Zulu.
5. Swirho swa Huvo ya Nhlangano wa Nhluvukiso wa Tiindasitiri (IDC)
(a) Dkd Gloria Tomatoe Serobe (Mutshamaxitulu);
(b) Ttn Reon Barnard;
(c) Ttn Sam Bhembe;
(d) Mnn Tanya Reeva Cohen;
(e) Mnn Ayanda Dlodlo;
(f) Dkd Nomusa Dube-Ncube;
(g) Dkd Keitumetse Mothibeli; na
(h) Dkd Sydney Mufamadi.
Migingiriko na Migingiriko leyitaka
6.1 Ku Thoriwa ka Vantshwa
6.1.1 Loko hi pfala ku tlangela Tin’hweti ta Vantshwa, Khabinete yi tiyisisile xirhambo xa Presidente Cyril Ramaphosa eka mabindzu na mavandla man’wana ya sekithara ya mfumo ku tirhisa SAYouth.mobi ku nyika tindlela to tala leti yaka emahlweni ta ku hola na ku dyondza ka vantshwa.
6.1.2 Sweswi ku na ku tlula 4.7 wa timiliyoni ta vantshwa lava tsarisiweke eka pulatifomo na dathabeyisi ya vukorhokeri bya mitirho bya Ndzawulo ya Matholelo na Timhaka ta Vatirhi. Hi ku tirhisa tipulatifomo leti, vantshwa va seketeriwile ku fikelela ku tlula 1.6 wa timiliyoni ta swivandlanene swo hola.
6.1.3 Khabinete yi kombela mabindzu ku pfuna vantshwa hi ku nyika swivandlanene swa mitirho na ku vekisa eka dyondzo na nhluvukiso wa vuswikoti.
F. Mahungu
G. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
a) Ttn Sinethemba Mpambane, Xandla xa Chanselara ya Yunivhesiti ya Walter Sisulu loyi a nga duvuriwa a tlhela a dlayiwa emovheni wa yena eka ndhawu ya Nkululekweni ya yunivhesiti.
b) Muxopaxopi wa mitlangu wa ndhuma na muhaxi, Phumlani Msibi, loyi a a tiveka ngopfu hi xivutiso xa yena xo sayina xa xifaniso xa "thoughts please (ndzi kombela miehleketo)" loko a endla mivulavurisano ya yena ya bolo ya milenge endzhaku ka ntlangu.
c) Muchayi wa mhalamhala na mutshila wa flugelhorn Fezile “Feya” Faku, loyi a ri na ntirho wo duma lowu a wu hlanganisa matikonkulu ya ntlhanu naswona u tirhisanile na tinhenha to fana na Abdullah Ibrahim na Bheki Mseleku.
1. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisile mahungu ya yona yo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
a) Proteas hi ku hlula Australia eka mahelo ya Vunghwazi bya Swikambelo bya Misava naswona hi ndlela yoleyo va teka xidlodlo xa ndhuma xa Vunghwazi bya Misava bya Swikambelo bya ICC. Ku hlula ka vona loku hlamarisaka ehenhla swiphiqo hinkwaswo ku tisile ntsako eka rixaka ra hina naswona ku kombisile matimba ya mitlangu yo hlanganisa na ku kurisa nhlanganiso wa vaaki na ku aka rixaka.
b) Laura Seethal loyi a tivekaka ngopfu hi vito ra Tyla, hi ku va a rhurhele masagwadi ya Nickelodeon Kids’ Choice Awards ya 2025 na ku va muyimbeleri wo sungula wa MuAfrika ku wina sagwadi ra “Favourite Global Music Star” eka Masagwadi ya 2025 ya Nickelodeon Kids’ Choice Awards leyi khomeriweke eUSA.
c) Mutlangi wa khale Leleti Khumalo na muhumelerisi wa tifilimi Anant Singh, lava nga wina Sagwadi ra ndhuma ra Golden Nymph eka xiyenge xa ‘Special Creation’ eka filimi ya Don’t Give Up eka Nkhuvo wa Thelevhixini wa vu64 wa Monte-Carlo. Filimi leyi yi fambisiwa hi Darrell James Roodt.
d) Nghwazi ya Misava ya mitlangu ya le Ndzeni ka Miako Prudence Sekgodiso, loyi a nga va eka xiyimo xo vangama hi n’hweti ya Khotavuxika. Hi ti15 Khotavuxika 2025, u teke xiyimo xa vunharhu eka mphikizano wa vavasati wa 800m eka nxaxamelo wa Diamond Leagues eStockholm, eSweden. Hi ti24 Khotavuxika 2025 u tsutsumile a fikelela xiyimo xa yena xo antswa lexintshwa a hlula eka 800m ya vavasati eka Ostrava Golden Spike eCzech Republic.
Loko hi ri karhi hi tlangela malembe ya 70 ya Tsalwa ra Ntshunxeko, hi navela ku tsundzuxa hinkwavo leswaku “Afrika-Dzonga i ra hinkwavo lava tshamaka eka rona, vantima na valungu” – Tsalwa ra Ntshunxeko
Swivutiso: Mnn Nomonde Mnukwa – Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
