A. Mafhungo a zwino Shangoni
1. Nyambedzano dza Lushaka
1.1 Miṅwaha ya 70 ya Thendelanomviswa ya Mbofholowo
1.1.1 Nga heḽi ḓuvha, miṅwaha ya 70 yo fhelaho, ḽine ḽa vha ḓuvha ḽa 26 Fulwi 1955, vhurumelwa vhu fhiraho 3000 ya vhathu vha mirafho na maimo o fhambanaho tshitshavhani vho swika he vha kuvhangana fhaḽa Kliptown, ḓoroboni ya Johannesburg vha tshi itela u bveledza tshifanyiso tsha shango ḽa Afrika Tshipembe ḽine vha tama u vha naḽo, ḽine ḽa vha ḽa demokirasi, ḽi sa sedzi muvhala nahone ḽo ḓitikaho nga maitele a ndingano, matshilisano a pfalaho, pfanelo dza vhuthu na u kovhana mvelaphanḓa ya zwa ikonomi.
1.1.2 Thendelanomviswa ya Mbofholowo yo vha hone nga murahu ha fulo ḽihulwane vhukuma ḽa vhadzulapo ḽe ḽa vha ḽo dzhenelwa nga madzangano o fhambanaho a zwa u lwa na zwiito zwa khethululo nga muvhala hu tshi katelwa na vhadzulapo zwavho vhe vha ḓidzudzanya nga fhasi ha dzangano ḽa African National Congress, vha tshi lavhelesa kha ndavhelelo dzine vha vha nadzo nga u angaredza dza u bveledza shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo vhofholowaho nahone ḽine ḽa shumela vhathu vhoṱhe.
1.1.3 Thendelanomviswa ya Mbofholowo ndi ḽiṅwalo ḽa mutheo wa Ndayotewa ya muvhuso wa shango ḽa Afrika Tshipembe nga murahu ha u fheliswa ha muvhuso wa tshiṱalula nahone ḽi kha ḓi vha ḽo tea na ṋamusi kha u sumbedza nḓila dza u tandulula thaidzo dza tshayandingano yo salelaho murahu kha zwa matshilisano na ikonomi ine ya wanala i tshi kha ḓi vha hone fhano shangoni ḽashu.
1.2 Thendelano dza Lushaka dzo livhiswaho kha Nyambedzano dza Lushaka
1.2.1 Miṅwaha ya 70 nga murahu ha u ṱanganedzwa ha Thendelanomviswa ya Mbofholowo khathihi na u dzhiela nṱha zwauri thaidzo dzine shango ḽashu ḽa kha ḓi vha ḽo livhana nadzo dzi ṱoḓa uri hu vhe na vhupfiwa ho teaho u bva kha riṋe roṱhe. Vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe u bva kha masia o fhambanaho a vhutshilo vha khou rambiwa u shela mulenzhe kha Nyambedzano dza Lushaka dzine dza ḓo vha dzone dzi sumbedzisaho vhumatshelo ha shango ḽa Afrika Tshipembe ḽine ra ḽi lavhelela. U tou fana na zwa u ṱanganedzwa ha Thendelanomviswa ya Mbofholowo, hedzi Nyambedzano dza Lushaka dzi ḓo tevhela maitele o angalalaho a zwa vhukwamani ane a ḓo farwa kha zwiṱiriki na mavunḓu o fhambanaho.
1.2.2 Khabinethe yo dzhiela nzhele u sa farea zwavhuḓi ha vhadzulapo nga ha mugaganyagwama une wa khou humbulelwa uri u ḓo shumiswa kha mushumo uyu wa Nyambedzano dza Lushaka nahone i khou tama u bvisela khagala fhungo ḽa uri mugaganyagwama une wa khou dzinginywa a u athu iswa kha zwiimiswa zwo teaho zwa madzudzanyele a mugaganyagwama a muvhuso kana wa ṱanganedzwa nga Komiti ya Vhukati ha Dziminisṱa (IMC) ine mudzulatshidulo wayo a vha Muthusaphresidennde, Vho Paul Mashatile. Khabinethe i na nḓivho yo fhelelaho tshoṱhe nga ha vhukonḓi ha zwa masheleni vhune ha vha hone zwazwino nahone yo ṋea ndaela IMC uri i vhone uri hu khou vha na vhulondo ho teaho musi hu tshi ṋetshedzwa masheleni ane a ḓo tea u shumiswa kha mushumo wa Nyambedzano dza Lushaka.
2. Ikonomi
2.1 Pulane Khulwane ya nga ha Fulufulu ḽi Vusuluseaho ya Afrika Tshipembe
2.1.1 Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Pulane Khulwane ya nga ha Fulufulu ḽi Vusuluseaho ya Afrika Tshipembe (SAREM) ine ya ḓo thusa u ṱuṱuwedza zwa u magwa ha zwibveledzwa fhano hayani, mveledziso ya zwikili khathihi na u sika mishumo fhano shangoni ḽashu. SAREM ye ya ṱanganedzwa nga Khabinethe nga ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe ṋaṅwaha, yo livhiswa kha u tikedza ṱhoḓea yapo ya fulufulu ḽi vusuluseaho khathihi na u ṱuṱuwedza mveledziso ya nḓowetshumo ngeno nga thungo hu tshi khou vhonwa uri hu khou vha na tshanduko i pfadzaho ya u ya kha fulufulu ḽi vhavhalelaho mupo.
2.2 Thendelano ya Khadzimiso ya Masheleni a Mbekanyamaitele ya Mveledziso a swikaho US$1.5 biḽioni
2.2.1 Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha Thendelano ya Khadzimiso ya Masheleni a Mbekanyamaitele ya Mveledziso a swikaho US$1.5 biḽioni ye ya sainwa vhukati ha muvhuso wa shango ḽa Afrika Tshipembe na vha Bannga ya Ḽifhasi ane a ḓo shumiswa kha u vhona uri hu khou vha na nyaluwo i katelaho khathihi na u sika mishumo. Khadzimiso iyi i elana na maitele a Vhufaragwama ha Lushaka ane a vha tshipiḓa tsha ndingedzo dzo angalalaho dza muvhuso dza u bveledza tshanduko kha milayo nahone a ḓo dovha hafhu a shumiswa kha u tandulula thaidzo khulwane dza zwa themamveledziso, nga maanḓa kha sekhithara ya zwa fulufulu na ya zwa vhuendedzathundu.
2.2.2 Thikhedzo ya khadzimiso iyi ya masheleni yo ḓitikha kha thikho tharu dza tshandukiso ya milayo: u khwinifhadza mveledziso na nḓisedzo ya fulufulu, u khwaṱhisa mashumele avhuḓi na vhuḓi ha tshumelo dza zwa vhuendedzathundu khathihi na thikhedzo ya tshandukiso ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya u ya kha ikonomi ya muhasaladzo wa fhasisa wa khaboni, zwiṋe hezwi zwa vha wone muṱoḓo wa zwipikwa zwa muvhuso zwa nyaluwo i katelaho vhoṱhe khathihi na u sika mishumo.
2.3 U swika ha khaelo dza dwadze ḽa khwanḓa na mulomo
2.3.1 Khabinethe yo ṱanganedza u swika ha khaelo dze dza vha dzo lavhelelwa vhukuma, dze dza wanala u bva kha shango ḽa Botswana, dzine dza ḓo shumiswa kha u thusa u fhelisa tshiwo tsha dwadze ḽa khwanḓa na mulomo (FMD) kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango.
2.3.2 Khaelo idzi dzi khou phaḓaladzwa na u ṋetshedzwa mahala kha vhupo ho kwameaho, nga maanḓa kha vunḓu ḽa KwaZulu-Natal (KZN) na ḽa Kapa Vhubvaḓuvha hu tshi katelwa na kha mabulasi a wanalaho kha maṅwe mavunḓu he khao ha wanala ho vha na tshiwo tsha dwadze iḽi. Ho odiwa ṅanda ya vhuvhili ya khaelo iyi u bva kha vha Tshiimiswa tsha Khaelo tsha Botswana.
3. Vhushaka ha Dzitsha
3.1. Muṱangano wa G7
3.1.1. Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho dzhenela Muṱangano wa Tshigwada tsha Mashango a Sumbe (G7), nahone shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi dzhia uyu muṱangano wa G7 sa vhushaka ha ndeme. Phresidennde Vho Ramaphosa vho shumisa tshikhala itshi tsha muṱangano wa G7 u ṱuṱuwedza tshumisano khulwane vhukati ha mashango a G7 na a G20 khathihi na u ṱuṱuwedza thikhedzo ya tshandukiso kha zwiimiswa zwa dzitshaka zwa mavhusele a ḽifhasi zwi ngaho Khoro ya Tsireledzo ya Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka hu tshi katelwa na sisṱeme ya zwa masheleni ya ḽifhasi. Uhu u shela mulenzhe ha Phresidennde kha muṱangano wa G7 hu tou zwi sumbedza zwi khagala uri shango ḽa Afrika Tshipembe a ḽi na mbekanyamaitele ya u lwa na mashango a Vhukovhela, fhedzi ro ḓiimisela u shuma na shango ḽiṅwe na ḽiṅwe ri tshi itela u bveledza madzangalelo a lushaka a shango ḽa AfrikaTshipembe khathihi na u ṱuṱuwedza Adzhenda ya ḽa Afrika.
3.2 Madalo a mushumo kha ḽa Russia
3.2.1 Muthusaphresidennde Vho Paul Mashatile vho khunyeledza madalo avho a mushumo fhaḽa kha shango ḽa Russia, he vha shela mulenzhe kha Muṱangano wa Ikonomi ya Dzitshaka ya St. Petersburg ya vhu28 ya ṅwaha wa 2025 (SPIEF ’25).
3.2.2 Madalo aya o vha o sedzesa kha u khwaṱhisa tshumisano ya zwa ikonomi vhukati ha mashango aya mavhili kha sekhithara dzi fanaho na ya vhulimi, mimoḓoro, fulufulu na zwa migodi hu tshi katelwa na saintsi na thekhinoḽodzhi.
3.3 Khuḓano vhukati ha shango ḽa Israel na ḽa Iran
3.3.1 Khabinethe i khou kwamea vhukuma nga ha u engedzea ha khuḓano vhukati ha shango ḽa Israel na ḽa Riphabuḽiki ya Mamosḽeme ya Iran khathihi na ṱhaselo dza muyani dza shango ḽa Amerika (USA). Ṱhaselo idzi dzine dza khou bvela phanḓa vhukati ha aya mashango mavhili, dzo ita uri hu vhe na u lovha ha vhathu, khuvhabvu khathihi na u tshinyadzwa ha ndaka.
3.3.2 Khabinethe yo ita khuwelelo ya uri hu vhe na u fheliswa ha khuḓano nga u ṱavhanya, u fhungudzwa ha dzikhakhathi na u tevhedzwa ha milayo ya dzitshaka nga mashango oṱhe a kwameaho hu tshi itelwa u thivhela u bvela phanḓa ha thambulo ine vhathu vha khou ṱangana nayo. Khabinethe yo dovha hafhu ya ita khuwelelo kha shango ḽa USA, Israel na ḽa Iran uri a bveledze nyimele ya nyambedzano dza u fhaṱa khathihi na u ṋea Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka tshikhala tsha u ranga phanḓa tsheo dza thandululo ya khuḓano nga nḓila ya mulalo hu tshi katelwa na zwa vhuṱoli na khwaṱhisedzo ya tshiimo tsha zwa yuraniamu tsha shango ḽa Iran khathihi na vhuhulu ha zwa nyukiḽia nga u angaredza.
3.3.3 Ḽifhasi ḽi nga si kone u sokou ima ḽa lavhelesa musi hu tshi khou khethekanywa shango ḽa Iran nga mulandu wa muelo wa tshivhalo tsha vhadzulapo vhaḽo, vhupo vhune ḽa wanala khaho na zwiko zwa minerala. Sa dzhango, riṋe vhadzulapo vha ḽa Afrika, ri kha ḓi vhaiswa vhukuma nga mulandu wa masiandaitwa a u khethekanywa ha shango ḽa Libya miṅwahani ya mahumi maṋa yo fhelaho nga murahu ha u shandukiswa ha muvhuso wa shango ḽa Libya. Dzhango ḽa Afrika ḽi khou tambudzwa nga u engedzea ha zwiito zwa vhutherorisi u mona na dzhango zwiṋe zwa vha na vhuṱumani na zwa u khethekanywa khathihi na shaya vhudziki ha shango ḽa Libya.
3.3.4 Ri khou ṱoḓa mulalo wa ḽifhasi nahone ri tea u lwela u wana thandululo dza dzikhakhathi nga nḓila ya mulalo.
3.4 U kwamea nga ha tshiimo tshine tsha khou ṋaṋa fhaḽa kha ḽa Haiti
3.4.1 Khabinethe i khou kwamea vhukuma nga ha tshiimo tshine tsha khou ṋaṋa ngei shangoni ḽa Haiti nahone yo dovha hafhu ya ombedzela uri hu tea u wanala maitele a masia manzhi a u khwaṱhisa mavhusele, u khwinisa zwa u tevhedza mulayo khathihi na u ṱuṱuwedza mveledziso ya ikonomi nga kha tshumisano ya dzingu na ya dzitshaka nga kha u dzhiela nṱha zwipikwa zwa shango ḽa Haiti.
3.5 Ndaela ya Khothe Khulwane ya Pretoria ya u thivhela mbulungo ya munnawavhaṋe Vho Edgar Lungu, Phresidennde wa vhurathi wa shango ḽa Zambia
3.5.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele khaṱhulo ya Khothe Khulwane ya Pretoria ya u thivhela mbulungo ya munnawavhaṋe Phresidennde Vho Lungu fhano kha ḽa Afrika Tshipembe nga murahu ha musi ho vha na thendelano vhukati ha vhoṱhe vha kwameaho.
3.5.2 Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vha muṱa wa ha Lungu na vha muvhuso wa shango ḽa Zambia uri vha shumise tshikhala itshi tsho ṋetshedzwaho nga Khothe Khulwane kha u pfumedzana vha tshi itela uri hu vhe na mbulungo i ṱhonifheaho ya munnawavhaṋe Phresidennde Vho Lungu hu tshi tevhedzwa khuliso yo teaho u ṋetshedzwa Phresidennde wa shango.
3.6 U bviswa ha maswole a SAMIDRC fhaḽa vhubvaḓuvha ha shango ḽa DRC
3.6.1 Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha u vhuya nga u sielisana ha miraḓo ya Mmbi ya Vhupileli ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANDF) u bva fhaḽa vhubvaḓuvha ha shango ḽa Riphabuḽiki ya Congo (DRC) nga murahu ha tsheo ya SADC ya u fheliswa ha maga a u ḓisa thandululo a SAMIDRC.
3.6.2 Maswole vha SANDF vha swikaho 1 718 ndi vhane zwazwino vho swika fhano hayani, ngeno vhaṅwe vhanzhi vha tshi khou lavhelelwa u swika vhukati ha tshifhinga tsha vhege dzi si gathi dzi ḓaho.
3.6.3 Khabinethe yo khwaṱhisedza u bvela phanḓa ha vhuḓiimiseli ha shango ḽa Afrika Tshipembe ha u bveledza dzingu ḽa Tshipembe ha Afrika ḽine ḽa vha na mulalo, vhudziki na mvelaphanḓa ya dovha hafhu ya fhululedza ndingedzo dza mmbi ya SADNF dza u shela mulenzhe kha u vhuedzedza mulalo, vhutsireledzi na vhudziki fhaḽa kha ḽa DRC.
4. Vhulamukanyi na Thivhelo ya Vhugevhenga
4.1. Tsireledzo na vhutsireledzi
4.1.1. Muvhuso wo ṱanganedza mvelaphanḓa ye ya swikelwa kha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga hu tshi shumiswa maga a fanaho na Operation Shanela na Operation Vala Umgodi. Ho farwa vhahumbulelwa vha swikaho 239 u mona na shango vhukati ha ḽa 1 u swika ḽa 15 Fulwi 2025 nga fhasi ha fulo ḽa Operation Vala Umgodi. Vhahumbulelwa avha vho farelwa milandu ya u bwa migodi zwi siho mulayoni khathihi na miṅwe milandu ya vhugevhenga yo fhambanaho ine khayo ha katelwa ndingedzo dza u vhulaha, u wanala u na tshigidi tshi siho mulayoni, u wanala u na daimane i songo kunakiswaho, u wanala u na zwithuthubi zwi siho mulayoni khathihi na u pfuka Mulayo wa zwa Vhufhalali wa ṅwaha wa 2002.
4.1.2. Fulo ḽa Operation Vala Umgodi, ḽo shela mulenzhe kha u farwa ha vhahumbulelwa vha fhiraho 27 000 u tou bva tshe ḽa thomiwa nga ṅwedzi wa Lara 2023 hu tshi katelwa na u dzhiiwa ha zwiṱhavhane zwi swikaho 600 zwine khazwo ha katelwa na zwigidi zwa nyedziselo (zwigidi zwi si zwa vhukuma) khathihi na gulu dzi swikaho 16 000.
4.1.3. Vhukati ha ḓuvha ḽa 16 Fulwi u swika ḽa 22 Fulwi 2025, vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS) nga kha fulo ḽa Operation Shanela, vho fara vhahumbulelwa vha swikaho 15 372. Huṅwe u farwa ha vhathu he ha vha ha ndeme vhukuma ho vha u farwa ha avho vhe vha vha vha tshi khou ṱoḓiwa vhukuma vha swikaho 2 400 vha ṱumanywaho na vhugevhenga vhu shushaho nahone ha dzikhakhathi (sa mabulayo, ndingedzo dza u vhulaha, u tshipa na vhufhura); vhathu vha swikaho 159 vhe vha farelwa u vhulaha; vha 100 vhe vha farelwa u tshipa; vha 1 173 vhe vha farelwa u rwa vho ḓiimisela u huvhadza; vha 2 602 nge vha wanala vhe na zwidzidzivhadzi hu tshi katelwa na vhaṅwe vha 64 kha milandu ya u dzhia zwiendedzi nga khani kana u wanala vhe na zwiendedzi zwo tou tswiwaho.
4.1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza u gwevhiwa ha vhanna vhavhili kha vhaṋa vhe vha wanala vhe na mulandu wa u vhulaya ho tou dzudzanywaho ha Nosipho ‘Nomdundu’ Mafani wa fhaḽa KwaNokuthula (wa mińwaha ya 23), we a vha e na vhuholefhali ha muhumbulo. Vhuvhili havho, Mboneli Msila na Monde Tshemese, vho ṋewaho tshigwevho tsha u dzula dzhele vhutshilo havho hoṱhe kha mulandu wa tshimbevha tsha u vhulaha na u vhulaha, zwe vha zwi ita vha tshi itela u wana masheleni a elanaho na mbadelo dza phoḽisi ya mbulungo dza masheleni a swikaho R600 000.
4.1.5. U lwa na Zwiito zwa Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF) – Khabinethe yo ṋea ndaela Muhasho wa Mveledziso ya zwa Matshilisano uri u khunyeledze nga u ṱavhanya Mulayotibe wa Thikhedzo ya Zwipondwa u itela u khwaṱhisa nndwa ya u lwa na zwiito zwa GBVF.
5. Mveledziso ya zwa Matshilisano na Vhathu
5.1. Phuluso nga murahu ha miḓalo
5.1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha ndingedzo dza phuluso dzine dza khou bvela phanḓa nga murahu ha tshiwo tsha miḓalo fhaḽa kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha (EC) na KZN. Kha vhuimo ha lushaka, Komititshimbidzi ya zwa Miḓalo ya Lushaka yo Ṱanganelaho, hu tshi katelwa na Komoti ya Vhukati ha Dziminisṱa ya nga ha Ndangulo ya Tshiwo, dzi khou thoma u shuma nahone dzo no vha na miṱangano yo vhalaho u itela u ita tsenguluso ya tshiimo khathihi na u dzhia tsheo ya nga ha uri hu nga tikedzwa hani mavunḓu o kwameaho.
5.1.2. Senthara dza zwa Ndangulo ya Zwiwo dza Lushaka khathihi na senthara dza ndangulo ya zwiwo dza mavunḓu na dza mimasipala nga u fhambana hadzo, na dzone dzi khou bvela phanḓa na u ṋetshedza mivhigo kha maga a tsenguluso na u tandulula thaidzo.
5.1.3. Tshipikwa tshihulwane hu kha ḓi vha u ṋetshedza vhudzulo ha shishi na zwishumiswa zwa ṱhaḓulo zwiṋe zwa ṱoḓea nga vhadzulapo vho kwameaho u itela u dzikisa tshiimo. Ho dovha hafhu ha vha na u bvela phanḓa ha mushumo wa u vhuedzedza tshumelo dza ndeme dzi ngaho maḓi, vhuthathazwitzhili na muḓagasi. Hezwi zwi katela u vhona uri avho vhe vha kwamea vha khou kona u wana maṅwalo a vhuṋe (ID) na ṱhanziela dza vhuṋe dza tshifhinganyana u itela uri vha kone u swikela tshumelo dza ndeme. Tsenguluso ya tshinyalelo kha miṱa na themamveledziso khathihi na pulane dza u fhaṱulula dzi kati. Musi tsenguluso iyi i tshi tou khunyeledzwa, i ḓo ita uri hu vhe na nzudzanyo ya mbekanyamushumo yo fhelelaho ya mvusuludzo.
5.2 Mutsho wo kalulaho
5.2.1 Vha Tshumelo ya Mutsho ya Afrika Tshipembe vho ṋea ngeletshedzo ya uri ho vha hu khou lavhelelwa mutsho u rotholaho vhukuma mulovha, nga Ḽavhuraru ḽa 25 Fulwi 2025, kha zwipiḓa zwa vhukovhela tshipembe ha shango ḽa Afrika Tshipembe.
5.2.2 Hu na khonadzeo ya mvula khulwane ine ya nga vhanga na miḓalo henefho kha vhupo vhune ya khou na hone kha zwipiḓa zwa vhukovhela ha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela, nga maanḓa kha vhupo vhune ha vha fhasi na vhune ha sa vhe na sisṱeme yavhuḓi ya ḓireini u bva nga Ḽavhuraru u swika Ḽavhuṋa, ḽa 25 na ḽa 26 Fulwi 2025. Maḓumbu mahulu a vhudzulaho nga luvhilo kha zwipiḓa zwa vhukati ha shango a nga vhanga tshinyalelo ya henefho kha vhupo honoho kha zwifhaṱo khathihi na u tupula miri. Hu khou dovha hafhu ha lavhelelwa nyimele dza mutsho u rotholesaho khathihi na khonadzeo ya u wa ha mahaḓa kha mutshilinzhi wa thavha dza zwipiḓa zwa vhukovhela ha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela, a tshi phaḓalala a tshi ya vhukati kha zwipiḓa zwa tshipembe vhukovhela kha vunḓu ḽa Kapa Devhula.
5.2.3 Hu khou lavhelelwa maḓumbu mahulu nahone ane a nga vhanga tshinyalelo khulwane u mona na zwipiḓa zwinzhi zwa vunḓu ḽa EC nga Ḽavhuṋa, ḽa 26 Fulwi 2025, khathihi na u tsela fhasi ha thempheretsha dza nga masiari.
6. Mavhusele
6.1. Mvelaphanḓa kha Tshigwada tsha u Shuma tsha Phresidennde tsha fhaḽa eThekwini
6.1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha kushumele kwa Tshigwada tsha u Shuma tsha Phresidennde tsha fhaḽa eThekwini. Ho dzhielwa nzhele mvelaphanḓa yo no itwaho kha zwa maḓi na vhuthathazwitzhili. Ho wanala masheleni a swikaho R378 miḽioni a u thusa u fhungudza ndozwo khulwane ya maḓi, ine ya tshimbilelana na u fhungudzea nga 30% ha mushumo wo salelaho murahu wa u lugisa themamveledziso dza maḓi na tshampungane.
6.1.2. Vhuendi ha ngomu shangoni u ya fhaḽa ḓoroboni ya eThekwini ndi hone vhu khou vusulusea, nga nyengedzedzo ya 33% ṅwaha nga ṅwaha nahone vhu khou shela mulenzhe nga masheleni a fhiraho R17.4 biḽioni kha mbuelo ya zwa ikonomi. Tshivhalo tsha vhaendelamashango vha dzitshaka vhane vha khou swika afho ḓoroboni ya eThekwini tsho engedzea nga 9.8%, nahone zwo ita uri hu vhe na masheleni a swikaho R3.3 biḽioni e a dzhena kha ikonomi ya vhupo honoho.
B. Maswa kha Khabinethe
1. Mvelaphanḓa kha zwa u thoma u tevhedzwa ha maga a Phresidennde kha themendelo dza Khomishini ya Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso
1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa khulwane vhukuma yo swikelwaho kha zwa u thoma u tevhedza themendelo dza Khomishini ya Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso. Nṱha khulwane ndi dzine ha katelwa:
1.1.1. U dzhiululwa murahu ha ndaka dzine dza vha na vhuṱumani na Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso ho engedzea u bva kha R2.9 biḽioni nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2022 u swika R11 biḽioni nga Ṱhafamuhwe 2025.
1.1.2. Tshandukiso khulwane dza milayo dzine dza katela u phasiswa ha milayo miswa ya malo ine ya amba nga ha thaidzo dza zwiito zwa vhuaḓa, u rengwa ha thundu na tshumelo dza muvhuso, tshumelo dza zwa vhusevhi na vhuḓifhinduleli ha mabindu.
1.1.3. Ṱhoḓisiso dza zwa vhugevhenga na tsengo: ho khunyeledzwa milandu miṋa ya Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso he kha milandu iyo yoṱhe, he vhathu vha kwameaho vha wanala mulandu; miṅwe milandu ya 11 i kwamaho vhathu vha vhukuma vha swikaho 51 khathihi na khamphani dza 27 ndi ine zwazwino ya vha khothe
1.1.4. Vhukando ha phurofeshenaḽa na milayo: Muhasho wa kale wa Mabindu a Muvhuso wo rumela vhalangi vha kale vha Mabindu a Muvhuso vha swikaho 71 kha tshiimiswa tsha Khomishini ya zwa Dzikhamphani na Ndaka dza Vhuṱali (CIPC) uri vha dzhielwe vhukando ha u pfuka milayo na vhuḓifari vhu si havhuḓi zwe hezwi zwa ita uri hu vhe na milandu ya ṱahe ine zwazwino i phanḓa ha khothe
1.1.5. Vhuḓifhinduleli ha zwiimiswa: CIPC yo khunyeledza zwa u senguluswa hafhu ha zwiimiswa zwa phuraivethe zwa fumi zwe zwa baḓekanywa na zwiito zwo bvaho kha Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso, hune kha zwenezwo, ha vha na ṱhoḓisiso dza rathi dzine dza khou bvela phanḓa khathihi na miṅwe milandu miswa ya malo ye ya rumelwa kha vha SIU ine ya vha kati na u sedzuluswa
1.1.6. Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka wo ṋetshedza tshigwevho tsha nyiledzo ya miṅwaha ya fumi (2022-2032) kha khamphani ya Bain & Co. nge ya wanala i tshi khou ita zwa mabindu na muvhuso, une mulandu uyu avha vha khamphani ya Bain vha khou hanedzana nawo khothe
1.1.7. Maitele o fhambanaho a u thivhela zwiito zwiswa zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso zwazwino a kati ngeno maṅwe a hone o no ḓi thoma u shumiswa, maṅwe a ayo ane o no thoma u shumiswa ndi:
1.1.7.1. U vhumbiwa ha Khethekanyo ya zwa Vhuṱoḓisisi ha Ndwa ya u lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa ye ya thoma u shuma nga ḽa 19 Ṱhangule 2024;
1.1.7.2. Muhanga wa Lushaka wo livhiswaho kha zwa U thoma u ita uri Sekhithara ya Muvhuso i vhe ya Phurofeshenaḽa wo ṱanganedzwa nga Khabinethe nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2022
1.1.7.3. Khorongeletshedzi ya U lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa ya Lushaka yo khunyeledza ṱhoḓisiso yayo ya nga ha themendelo dza tshandukiso ya tshiimiswa tsha Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndangulo ya Muvhuso
2. Ndugiselo dza Muṱangano wa G20
2.1. G20 (miṱangano)
Khabinethe yo ṱanganedza mafhungo maswa nga ha mushumo une wa vha kati zwazwino wa musi shango ḽi tshi khou ḓilugisela u fara Muṱangano wa Vharangaphanḓa vha G20 zwenezwo musi hu tshi khou ḓi bvelwa phanḓa na u fara miṱangano yo fhambanaho nga nḓila i tevhelaho:
2.1.1. Musi hu tshi khou lugiselwa u fara Muṱangano wa Y20 ya Afrika Tshipembe nga vhuya uno ṅwaha nga fhasi ha vhuimo ha Vhuphresidennde ha G20 ha shango ḽa Afrika Tshipembe. Muṱanganothangeli wa Y20 ya Afrika Tshipembe we wa kuvhanganya fhethu huthihi vhurumelwa u bva kha mashango ane a vha miraḓo ya G20 na u fhira, u itela uri vha thome nyambedzano dza nga ha mbekanyamaitele khathihi na u ḓivhadza khethekanyo ya zwa vhudavhidzani ya Y20, wo farwa u bva nga ḽa 18 u swika ḽa 19 Fulwi 2025.
2.1.2. Muṱangano wa Tshigwada tsha Mushumo tsha U thoma wa Vhuraru: Nyaluwo ya Ikonomi i Katelaho, Vhubveledzanḓowetshumo, Mishumo na u Fhungudza Tshayandingano we wa farwa nga vidio u bva nga ḽa 18 u swika ḽa 19 Fulwi 2025, wo amba nga ha u bveledza mihanga ya u ita uri hu vhe na u elana vhukati ha mbekanyamaitele dza nga mashumele a ikonomi nga u angaredza, dza sekhithara, maraga wa zwa vhashumi, tsireledzo ya vhadzulapo kha zwa matshilele khathihi na mbekanyamaitele dza vhupo honoho nga fhasi ha zwipikwa zwi fanaho zwa u sika mishumo ya khwine khathihi na u fhungudza tshayandingano.
2.1.3. Khonifarentsi ya T20 ya Vhukati ha Ṅwaha ya Afrika Tshipembe ye ya farwa nga vidio u bva nga ḽa 19 u swika ḽa 20 Fulwi 2025, yo sengulusa mvelaphanḓa yo swikelwaho kha thero ṱhanu dza kushumele, tshumisano yo engedzeaho vhukati ha madzingu khathihi na mvelelo dza mbekanyamaitele dzo shandukiswaho phanḓa ha musi hu tshi farwa Muṱangano wa Vharangaphanḓa vha G20.
2.1.4. Muṱangano wa Mathomo wa Dzangano ḽa u Maanḓafhadza wa G20 we wa farwa u bva nga ḽa 20 u swika 21 Fulwi 2025, wo amba nga ha Thikho dza Ndeme dza Dzangano ḽa u Maanḓafhadza vharangaphanḓa vha vhafumakadzi, thikhedzo ya bindu khathihi na mveledziso ya ikonomi ine ya nga vha ya tshifhinga tshilapfu.
2.1.5. Muṱangano wa SAI20 we wa vha u guvhangano ḽa vhaṱolambalelano u bva kha mashango ane a vha miraḓo ya G20 we wa farelwa fhaḽa ḓoroboni ya Johannesburg u bva nga ḽa 24 u swika ḽa 25 Fulwi 2025, wo amba nga ha mafhungo a elanaho na u vha khagala khathihi na vhuḓifhinduleli kha zwa ndangulo ya masheleni a muvhuso.
2.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa nga ha muṱangano wa Vhadipuḽomati wa zwa Ndugiselo une wa kha ḓi tou bva u farwa zwenezwino hu tshi katelwa na mushumo wa matshimbidzele khathihi na ndugiselo une wa khou itwa hu tshi itelwa nyambedzano dza ḽiṅwalo na nḓivhadzo dza Mawanwa a Muṱangano wa Dziminisṱa wa G20 dzine dza kha ḓi ḓo farwa. Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa uri u swika zwino ho no farwa miṱangano i swikaho 69 kha miṱangano ya 132 ya G20 ya tshiofisi ye ya vha yo dzudzanyelwa u ḓo farwa.
2.2.1. Muṱangano wa Vhuraru wa Vhadipuḽomati wa G20 zwazwino u kati ngei Sun City u bva nga ḽa 25 u swika ḽa 27 Fulwi 2025 nahone u khou lavhelelwa u wana muvhigo u bva kha Tshigwada tsha zwa Masheleni, tsenguluso ya vhuḓikumedzeli na zwipikwa zwa ndeme zwa G20 khathihi na u ambedzana nga ha nḓila dza u vhona uri G20 i khou kona u ṱanganya nḓila dzo fhambanaho dza u tandulula thaidzo dza ḽifhasi.
C. Tsheo dza Khabinethe
1. Fulufulu ḽo Ṱanganelaho – Maga a zwa Nḓowetshumo a u vusulusa Mashumele avhuḓi a Nḓowetshumo ya Ferokhiroumu ya ḽa Afrika Tshipembe
1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha masiandaitwa kha zwa matshilisano na ikonomi nga mulandu wa u tsela fhasi ha nḓowetshumo ya ferokhiroumu hune ha khou bvela phanḓa khathihi na ṱhoḓea ya tshihaḓu ya maga a muvhuso a u wana thandululo kha nḓowetshumo hu tshi itelwa u fhelisa uhu u tsela fhasi.
1.2. Khabinethe yo ṱanganedza zwauri Muhasho wa Muḓagasi na Fulufulu u tea u khunyeledza thendelano dza muvhuso dza nga ha nḓowetshumo hu tshi itelwa u elana ha mbadelo dzi tikedzaho sekhithara ya ferokhiroumu khathihi na u vusuluswa ha vhukoni ha zwa vhubveledzanḓowetshumo na u shandukiswa ha minerala ya vha zwibveledzwa zwo fhelelaho ha shango ḽa Afrika Tshipembe.
1.3. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u vhewa ha khiroumu nga fhasi ha ndangulo ya zwivhambadzelwannḓa, zwine zwenezwo zwa ḓo lavhelela uri izwo zwivhambadzelwannḓa zwi thome u wana phumethe i bvaho kha vha Khomishini ya Ndangulo ya Mbambadzo (ITAC), na uri
1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza maga a u bveledza muthelo wa mbambadzelannḓa ya khiroumu khathihi na u engedza muhanga wa milayo ya ṋanḓo dza Vhupo ha zwa Ikonomi ho Khetheaho (SEZ).
2. Pulane Khulwane ya Ikonomi ya Mathukhwi (WEMP)
2.1 Khabinethe yo ṱanganedza zwa u anḓadzwa ha Pulane Khulwane ya Ikonomi ya Mathukhwi (WEMP) hu tshi itelwa uri i thome u shumiswa. Iyi pulane khulwane yo lavhelesesa kha zwa u fhungudza mathukhwi, u vusulusa na u vhuedzedza – nga maanḓa kha zwa u pakekanywa ha mathukhwi. Yo livhiswa kha zwa u vhona uri hu vhe na u shela mulenzhe nga nḓila yo fhelelaho ha ikonomi ya zwa mathukhwi kha ikonomi ya shango nga u angaredza; ngeno nga thungo hu tshi khou fhungudzwa masiandaitwa ane a si vhe avhuḓi kha mupo na mutakalo a vhangwaho nga dzikhemikhaḽa na mathukhwi.
2.2 Heyi Pulane khulwane ndi yone ine ya shumisa maitele o fhambanaho ane a ḓo vula na u ṱuṱuwedza zwikhala zwa ikonomi henefho ngomu kha ikonomi ya mathukhwi nga kha u engedza zwa vhuvhambadzelannḓa na u sika mishumo. Ho tikedzwa mishumo ya zwikoropo i swikaho 60 000 shango ḽoṱhe nga kha u shela mulenzhe ha vhadobeli vha mathukhwi musi vha tshi kuvhanganya mathukhwi, u khethekanya na u vusulusa mathukhwi a ngaho mabambiri, mapuḽasitiki na ngilasi. Hu khou lavhelelwa uri miṅwe mishumo ya u ḓadzisa ine ya khou sikwa i ḓo vhuedza vhafumakadzi, vhaswa na vhathu vha re na vhuholefhali.
D. Milayotibe
1. Mulayotibe wa Khwiniso ya Tshumelo dza Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS), 2025
1.1 Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha mvetamveto ya Mulayotibe wa Khwiniso wa SAPS ngei Phaḽamenndeni. Iyi mvetamveto ya mulayotibe yo livhiswa kha u khwinisa Mulayo wa SAPS wa ṅwaha wa 1995 hu tshi itelwa u bveledza muhanga wa zwa mulayo ya zwa mapholisa une wa ḓo shela mulenzhe kha zwa u fheliswa na vhugevhenga nga nḓila yavhuḓi nahone yo fhelelaho. Uyu Mulayotibe wa Khwiniso ndi wone une wa ḓo ita uri hu vhe na u elana na Ndayotewa ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 1996, Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ya 2030, Nḓivhadzamulayotibe ya zwa Mapholisa ya ṅwaha wa 2016, Nḓivhadzamulayotibe ya nga ha Tsireledzo na Vhutsireledzi ya ṅwaha wa 2016, Mbekanyamaitele ya zwa Vhupholisa ha Vhadzulapo hu tshi katelwa na Mbekanyamaitele ya nga ha Tshumelo Nthihi ya Mapholisa.
E. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedzwa ha ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Muambeli Vho Mikateko Joyce Maluleke sa Mulangi Muhulu kha Muhasho wa Vhafumakadzi, Vhaswa na Vhathu vha re na Vhuholefhali (nyengedzedzo ya khonṱhiraka lwa miṅwaha miṱanu).
2. Vho Brian Monakali sa Muofisiri Muhulwane wa Mulanguli wa Tsireledzo ya Zwiporoni.
3. Bodo ya Tshumelo dza Vhuendi ha Muyani na Ngalavha
Mufumakadzi Vho Doris Dondur vha ḓo ḓadza tshikhala tshi si na muthu kha Bodo
4. Bodo ya Vhafarandaka vha zwa Vhufareli ha Mveledziso ho Ḓiimisaho
(a) Mufumakadzi Vho Zimbini Hill;
(b) Mufumakadzi Vho Lerato Makgothatso Kumalo;
(c) Prof. Vho Stella Motlhago Bvuma;
(d) Vho Wayne Stewart Manthe;
(e) Dokotela Vho Deenadayalen Konar;
(f) Vho Neil Jensen;
(g) Mufumakadzi Vho Sekadi Phayane – Shakhane;
(h) Mufumakadzi Vho Thobile Buhlebethu Maloka;
(i) Prof. Vho Raymond Nkando; na
(j) Mufumakadzi Vho Bongekile Zulu.
5. Miraḓo ya Bodo ya Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo (IDC)
(a) Dokotela Vho Gloria Tomatoe Serobe (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Reon Barnard;
(c) Vho Sam Bhembe;
(d) Mufumakadzi Vho Tanya Reeva Cohen;
(e) Mufumakadzi Vho Ayanda Dlodlo;
(f) Dokotela Vho Nomusa Dube-Ncube;
(g) Dokotela Vho Keitumetse Mothibeli; na
(h) Dokotela Vho Sydney Mufamadi.
Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
6.1 Mishumo ya Vhaswa
6.1.1 Musi ri tshi khou fhedzisa vhuṱambo ha u pembelela Ṅwedzi wa Vhaswa, Khabinethe yo dovha hafhu ya ombedzela khuwelelo nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa ya uri mabindu khathihi na zwiimiswa zwa kha sekhithara ya muvhuso zwi shumise SAYouth.mobi u itela u ṋetshedza nḓila dza u guda na u wana masheleni kha vhaswa dzine dza bvela phanḓa.
6.1.2 Zwazwino hu na vhaswa vha swikaho 4.7 miḽioni vhe vha ḓiṅwalisa kha puḽatifomo na kha databeisi ya tshumelo dza zwa mishumo ya Muhasho wa zwa Mishumo na Vhashumi. Nga kha hedzi pulatifomo, ho kona u tikedzwa vhaswa uri vha kone u swikela tshumelo zwikhala zwa u wana masheleni zwi swikaho 1.6 miḽioni.
6.1.3 Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vha mabindu ya uri vha tikedze vhaswa nga u vha ṋetshedza zwikhala zwa mishumo khathihi na u bindudza kha zwa pfunzo na mveledziso ya zwikili.
F. Milaedza
1. Maipfi a ndiliso
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha dzikhonani na vha miṱa ya:
a) Vho Sinethemba Mpambane, Muthusatshantseḽara wa Yunivesithi ya Walter Sisulu vhe vha thuntswa vha vhulahwa musi vhe ngomu ha tshiendedzi tshavho fhaḽa zwifhaṱoni zwa yunivesithi zwa Nkululekweni.
b) Musaukanyi na muhashi wa zwa mitambo a ḓivheaho, Vho Phumlani Msibi, vhe vha vha vha tshi ḓivheswa nga mbudziso yavho ya nga misi ya uri "thoughts please" musi vha tshi khou saukanya inthaviyu dza nga murahu ha mutambo wa bola ya milenzhe.
c) Mulidzi wa ṱhiramphethe na mutsila wa fuḽugeḽihoni Fezile “Feya” Faku, vhe vha vha na mushumo wavhuḓi vhukuma we vha u ita u mona na madzhango o fhambanaho maṱanu nahone vhe vha shumisana na mazhakanḓila a fanaho na Vho Abdullah Ibrahim khathihi na Vho Bheki Mseleku.
2. U fhululedza
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a u fhululedza na u Tamela Mashudu kha:
a) Thimu ya Proteas nge vha kunda shango ḽa Australia kha mutambo wavho wa makhaulatshele a Ndingo dza Vhugweṋa ha Ḽifhasi lwe vha fhedza nga u dzhia thitele ya maimo a nṱha ya u vha Ngweṋa dza Ndingo dza Ḽifhasi dza ICC. Gundo iḽi ḽavho ḽavhuḓi ngaurali naho zwo vha zwi tshi khou konḓa ḽo ḓisa dakalo kha lushaka lwashu nahone ḽo sumbedza maanḓa ane mitambo ya vha nao kha u ṱanganya na u ṱuṱuwedza vhupfumedzani khathihi na u fhaṱa lushaka.
b) Laura Seethal ane a ḓivhea nga maanḓa sa Tyla, nge a tshimbidza vhuṱambo ha Nickelodeon Kids’ Choice Awards dza ṅwaha wa 2025 khathihi na u vha muimbi wa u thoma wa ḽa Afrika u wina pfufho ya “Favourite Global Music Star” nga tshifhinga tsha vhuṱambo ha Nickelodeon Kids’ Choice Awards dza ṅwaha wa 2025 he ha farelwa kha shango ḽa USA.
c) Ḽizhakanḓila mutambi wa matambwa Vho Leleti Khumalo na mubveledzi wa matambwa Vho Anant Singh, vhe vha wina pfufho ya maimo a nṱha ya Golden Nymph Awards kha khethekanyo ya ‘Special Creation’ ya ḽitambwa Don’t Give Up kha Vhuṱambo ha vhu 64 ha Monte-Carlo Television Festival. Ḽitambwa iḽi ḽi khou tshimbidzwa nga Vho Darrell James Roodt.
d) Ngweṋa ya Mitambo ya Ngomu ya Ḽifhasi Prudence Sekgodiso, we a vha kha tshiimo tsha nṱha vhukuma nga tshifhinga tsha ṅwedzi wa Fulwi. Nga ḽa 15 Fulwi 2025, o dzhia vhuimo ha vhuraru kha mbambe ya vhafumakadzi ya 800m ya mitambo ya Diamond Leagues fhaḽa Stockholm, kha ḽa Sweden. Nga ḽa 24 Fulwi 2025 o swika he a gidima zwavhuḓi vhukuma a fhedza nga u wina mbambe ya vhafumakadzi ya 800m kha mugidimo wa Ostrava Golden Spike fhaḽa kha shango ḽa Czech Republic.
Musi ri tshi kha vhuṱambo ha u fhululedza miṅwaha ya 70 ya Thendelanomviswa ya Mbofholowo, ri tama u humbudza vhathu vhoṱhe zwauri “Afrika Tshipembe ndi ḽa vhathu vhoṱhe vhane vha dzula khaḽo, vharema na vhatshena” – Thendelanomviswa ya Mbofholowo
Mbudziso: Mufumakadzi Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Muvhuso o tou farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
