A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Vuhlayiseki na Vusirheleli
1.1. Mavabyi na mafu lama vangiwaka hi swakudya
1.1.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya na mafu lama kandzisiweke eka tindhawu to hambana ta tiko, leswi nga endla leswaku ku va na mafu yo vava ya vana naswona swi endle leswaku ku etlerisiwa vo hlaya eswibedlhele eGauteng, Mpumalanga, Kapa-Vuxa, KwaZulu-Natal na Free State.
1.1.2. Puresidente u ta burisana na Rixaka mayelana na ku nghenelela loku mfumo wu ku endlaka ku tirhana na xiyimo lexi.
1.1.3. Hi nkarhi lowu, Ndzawulo ya Rihanyo yi tirhisile Nhlangano wa Rixaka wa Mavabyi lama Tlulelaka ku (NhlaRixaTlu) ku landzelerisa na ku kambela xivangelo xa chefu ya swakudya na ku endla switsundzuxo.
1.1.4. Ndzawulo ya swa mafumelo ya vutirhisani na timhaka to ndhavuko leyi seketeriwaka hi ndzawulo ya nhluvukiso wa mabindzu lamatsongo na komiti ya le xikarhi ka vaholobye eka vulawuri bya makhombo va gazete milawu ya xiyimo xa le henhla ya milawu ya xifundzankulu ya ikhonomi ya madoroba leyi kongomisiweke eka ku hlengeleta timasipala ku rhendzela ajenda leyi fanaka na tihlamulo ta nhlanganelo ku ya eka ku katsa ikhonomi ya laha kaya na ku sivela matirhelo ya mabindzu lama nga riki enawini emalokixini.
1.1.5. Khabinete yi hundzisele marito yo chavelela eka mindyangu, vanghana na vadyondzikulobye va vana hinkwavo lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona hikwalaho ka mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya na ku navelela leswinene eka lava va ha ri eku hlakarheleni.
1.2. Ku lwisana na vugevenga
1.2.1. Khabinete yi sola ku dlayiwa loku nga twisisekiki ka Nkosikazi Thenjiwe Eunice “Nogcinile” Mtirara eMqhekezweni Great Place eKapa-Vuxa naswona yi hundzisele marito yo chavelela eka rixaka ra vuhosi ra AmaDlomo na mfumo hinkwawo wa AbaThembu. Tindzawulo ta nawu ti ta tisa vaendli va vugevenga lebyi ekhotsweni.
1.2.2. Khabinete yi tlhele yi sola ku pfinyiwa ka vadyondzi va ntlhanu lava na vona va phangeriweke hi ku kombeteriwa hi swibamu endhawini ya vufambisi bya Mqhekezweni.
1.2.3. Va NATJOINTS va lerisiwile ku hatlisisa ku hunguta ku tlakuka ka swiyimo swa vugevenga ku katsa na ku dlaya eKapa-Vuxa na ku tiyisisa leswaku vaendli hinkwavo va swiendlo na van’wamabyongo va tisiwa ekhotsweni.
1.2.4. Khabinete yi bumabumerile ntirho lowu fambisiwaka hi vuhlori lowu rhangelaka hi NATJOINTS (ku lwisana na migodi leyi nga riki enawini na operation vala-mgodi) lama nga endla leswaku ku khomiwa ku tlula gidin’we (1000) wa vatirhi va le mugodini lava nga riki enawini eka tindhawu ta migodi leti tshikiweke eOrkney eN’walungu-Vupeladyambu kusukela hi mahelo ya vhiki ra ti 2 Hukuri 2024.
1.2.5. Khabinete yi amukerile matshalatshala lama yaka emahlweni yo tiyisisa vuswikoti bya maphorisa hi ku rhumeriwa ka magidimbirhi nhungu (2 800) wa maphorisa lama ha ku leteriweka eka switichi swa maphorisa swo hambanahamban. Valeteriwa vo engetela va magidimbirhi (2000) va maphorisa va ta thwasa hi N’wendzamhala 2024 naswona va ta va va lulamele ku rhumeriwa eka nguva ya ntsako.
1.2.6. Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku tirhisana na maphorisa eka ku lwisaneni na vugevenga hi ku vika timhangu ta vugevenga hi ku bela riqingho eka0800 10111 na Nomboro ya Rixaka leyi tinyiketeleke ya ku tekeriwa mali hi ku tlimbeletiwa ya: 080 091 1011 mayelana na vugevenga lebyi fambelanaka na ku tekeriwa mali hi ku tlimbeletiwa.
2. Timhaka ta Matiko ya Misava
2.1. Ku hlayela endzhaku: Xiyimo xa Ntlawa wa Makhumembirhi (G20) wa Afrika-Dzonga
2.1.1. Ku hlayela endzhaku eka Afrika-Dzonga ku teka vupresidente bya G20 kusukela hi ti 1 N’wendzamhala 2024 kufikela hi ti 30 Hukuri 2025 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ntwanano, ku Ringana na ku Tiyisela”, ku sungurile.
2.1.2. Samiti ya varhangeri yi ta khomeriwa eJoni, eGauteng naswona IMC yi tirhisana na swifundzankulu swin’wana ku rhurhela mihlangano ya Vaholobye na mitlawa ya ntirho. Hi ta sungula nongonoko wa Afrika-Dzonga wa G20 hi siku ro sungula ra N’wendzamhala 2024.
2.1.3. Afrika-Dzonga ri ta nghenelela eka samiti ya G20 leyi taka hi ti 18 na ti 19 Hukuri 2024, eRio de Janeiro, Brazil.
2.2. Khoto ya Vululami ya Matiko Hinkwawo (ICJ)
2.2.1. Khabinete yi amukerile ku fayiliwa ka xitsundzuxo eka ICJ, leswi kombisaka hilaha mfumo wa Israel wu tluleke ntwanano wa ku dlayeteriwa ka rixaka hi ku tlula nawu hi vomu na ku dlayiwa ka Vapalestina lava tshamaka eGaza.
2.2.2. Tsalwa ra xitsundzuxo ra tipheji to tlula gidin’wenharhu (1300) – leri seketeriwaka hi swikombiso na swiengetelo – ri na vumbhoni bya swiendlo swa ku dlayeteriwa ka rixaka swa Israel, na ku tsandzeka ka rona ku sivela ku hlohlotela ku dlayeteriwa ka rixaka na ku xupula lava hlohlotelaka na ku endla swiendlo swa ku dlayeteriwa ka rixaka.
2.2.3. Ku fayila xitsundzuxo ku humelele hi nkarhi lowu Israel yi tiyisaka ku dlayiwa ka vaaki eGaza naswona yi kunguhataka ku landzelela ndlela leyi fanaka ya ku onha eLebanon. Xitsundzuxo lexi i xitsundzuxo eka vaaki va misava hinkwayo hi tihanyi leti yaka emahlweni eka vanhu va Palestina na xilaveko xa vun’we ku yimisa khombo leri. Ku fayila loku ku tlhela ku ta endzhaku ka xiboho xa nhlangano wa matiko lexi solaka swiendlo swa mfumo wa Israel eka vanhu vale Palestina.
2.3. Ku yisa emahlweni Xidemokirasi xa Misava Hinkwayo
2.3.1. Khabinete yi hundzisela ku hoyozela ka yona eka mifumo na vanhu va Riphabliki ra Botswana, Mozambique na United States (US) eka ku fika emakumu loku humelelaka ka nhlawulo wa vona wa sweswinyana.
2.3.2. Khabinete yi bumabumela mitwanano ya Xixambulele xa ku cinca ka XidemokirasieBotswana eka ku humelela ka yona ehansi ka vurhangeri bya Puresidente-Muhlawuriwa Duma Boko naswona yi amukerile ku simekiwa ka tipulani ta nkarhinyana exikarhi ka vufambisi lebyi nga ekuhumeni na vufambisi lebyi taka bya Puresidente- Muhlawuriwa Boko.
2.3.3. Khabinete yi hoyozela Puresidente-Muhlawuriwa Daniel Chapo na vandla ra yena, FRELIMO, eka ku hlula ka vona endzhaku ka nhlawulo wa matimu wa tiko lowu khomiweke endzhaku ka malembe ya makumanharhumbirhi (32) endzhaku ka ku sayiniwa ka ntwanano wa ku rhula wa mani na mani, lowu nga herisa nyimpi ya xin’wanamanana na ku sungula xidemokirasi xa mavandla yo tala eMozambhiki. Xivilelo lexi nga kona i xa madzolonga lama yaka emahlweni endzhaku ka nhlawulo, naswona mavandla hinkwawo lama nga tsakisiki ya fanele ku heta swintshunxo swa nawu leswi simekiweke ku lulamisa swivilelo swa vona swa nhlawulo na ku ya emahlweni ya aka eka masungulo ya ku rhula lama vekiweke eka ntwanano wa Maputo wa ku rhula na ku rivalelana ka rixaka.
2.3.4. Khabinete yi tlhela yi hoyozela Puresidente-Muhlawuriwa Donald Trump endzhaku ka nhlawulo wa Amerika lowu khomiweke hi ti 5 Hukuri 2024. Afrika-Dzonga ri langutele ku tirhisana swinene na Puresidente loyi a nga hlawuriwa Trump eka tin’hweti ta khumembirhi (12) leti taka loko Puresidente Cyril Ramaphosa a teka xiyimo xa Vupuresidente bya G20 hi ti 1 N’wendzamhala 2024.
3 Timhaka ta Mabindzu
3.1 Mimbuuyelo ya riendzo ra mfumo na ku nghenelela eka Foramu ya Ntirhisano wa China na Afrika (ForaNtirChiAfri) (FOCAC)
3.1.1 Khabinete yi amukerile xitiviso mayelana na mivuyelo ya riendzo ra mfumo leri humeleleke sweswinyana eka riphabliki ya vanhu valeChina na nhlengeletano ya (ForaNtirChiAfri) FOCAC leyi khomeriweke eBeijing, China kusukela hi ti 2 kufikela hi ti 6 Ndzati 2024. Khabinete yi xiyile mimbuyelo ya nkoka leyi landzelaka eAfrika-Dzonga:
3.1.2 Ntwanano wo cinca xivumbeko xa mabindzu ku va swikumiwa leswi endliweke hi nkoka lowu engetelekeke swinene, ngopfungopfu ntwanano wo cincana nxaxamelo wa dzanan’we (100) wa swikumiwa swa nkoka lowu engeteriweke kusuka eAfrika-Dzonga leswi China ri nga ta ehleketa ku swi nghenisa ematikweni mambe.
3.1.3 Ku engetela kwalaho, Afrika-Dzonga ri kumile ntirhisano ku suka eChina eka swiyenge swinharhu swa nkoka leswi fambelanaka na ku susiwa ka khaboni, ku tirhisiwa ka xidijitali, swifambo na vutleketli. Ntirhisano lowu wu ta pfula ndlela yo tlakusa vuvekisi eka mimovha ya gezi, vumaki bya tibetiri, vuhlayiselo bya eneji leyi pfuxetiwaka, xikan’we na le ka tizoni to hlawuleka ta ikhonomi na tizoni ta nhluvukiso wa ti-indasitiri leti hlawuriweke.
3.1.4 Vavekisi va nkoka va China ha vumbirhi bya Shenzhen na Beijing va kombisile ku tsakela ku ndlandlamuxa vuvekisi bya vona kumbe eka vuvekisi lebyi nga hluvukisiwangiki eAfrika-Dzonga.
3.1.5 Hi nkarhi wa Foramu ya Mabindzu, ku sayiniwile timemorandamu ta ntwanano (MoUs) ta tsevu leti kongomisiweke eka ku tlakusa ntirhisano exikarhi ka swiyenge swa China na tikhamphani ta Afrika-Dzonga na Swivandla swa Timali ta Nhluvukiso ku tiyisisa ntirhisano ku tlakusa nhluvukiso wa ti-indasitiri eAfrika-Dzonga, ku tlakusa ntirhisano wa thekinoloji ku yisa emahlweni ku susiwa ka khaboni ya vamatsalani va nkoka ta Afrika-Dzonga na mixaxamelo ya swa nkoka na ku tlakusa vuvekisi eka sekithara ya eneji leyi pfuxetiwaka.
3.1.6 Mitwanano leyi sayiniweke eka xiyimo xa mfumo na matsalana wa purayivhete yi ta hoxa xandla eka ku hatlisisa vuvekisi lebyi tlakusaka ku cinca ka rihlaza na khaboni ya le hansi na ku tlakusa vutumbuluxi eka migingiriko ya ti-indasitiri na ku tlhela ku koka rinoko ra vuvekisi eka tizoni to hlawuleka ta ikhonomi na tiphaki ta ti-indasitiri.
4 Ikhonomi
4.1 Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Nkarhi wa le Xikarhi (MTBPS)
4.1.1 Khabinete yi amukela MTBPS ya lembe ra 2024, leyi nyikaka matimba eka ku tinyiketela ka mfumo wa vun’we bya rixaka ku landzelela ku kula ka ikhonomi hi xihatla, loku katsaka hinkwavo na ku tshamiseka, na ku tumbuluxa vaaki lava nga na vululami na ku ringana hi ku lwisana na vusweti, ku pfumaleka ka ndzingano na ku pfumaleka ka mitirho.
4.1.2 Ku tshamiseka eka timali ta mfumo hi ku tirhisa vufambisi bya vutlhari bya matirhiselo ya mali ya mfumo na swikweleti swi tiyisisa leswaku tiko ra hina ri nga hlohlotela ku kula ka ikhonomi loko hi ri karhi hi tiyisisa leswaku lava nga sirhelelekangiki ngopfu exikarhi ka hina va ya emahlweni va seketeriwa hi minongonoko ya hina ya mpfuneto wa vaaki.
4.1.3 Khabinete yi seketela tiphuphu ta mune ku tlakusa ikhonomi hi ku tirhisa ntshamiseko wa ikhonomi leyikulu, ku tirhisa mpfuxeto wa swivumbeko, ku aka vuswikoti bya mfumo na ku engetela vuvekisi bya switirhisiwa swa mfumo. Tiko ri tlhela ri va endleleni yo susiwa ehansi ka ku vekiwa tihlo eka ku lwisana na ku yiviwa ka mali loku engetelekeke ka ntlawa wa ntirho wa matirhelo ya swa timali (FATF), leswi se ri langutiseke khumetsevu (16) wa swilo swa makumembirhimbirhi (22) swa maendlelo leswi hlawuriweke emahlweni ka nkambisiso nakambe wa FATF hi lembe ra 2025.
4.1.4 MTBPS i xiphemu xa xirhendzevutana xa mpimanyeto wa rixaka ra hina lexi pfulekeke na lexi nga na vutihlamuleri lexi pfumelelaka ku pulana ka timali ka nkarhi wa le xikarhi ku ya eka nkarhi wo leha ka timali ta rixaka ra hina. Swi tlhela swi pfumelela MaAfrika-Dzonga ku khoma tindzawulo ta mfumo na mavandla ku tihlamulela eka matirhiselo ya mali na ku nyika vavekisi xitiyisekiso eka nkongomiso wa ikhonomi ya tiko.
4.2 Vupfhumba
4.2.1 Ku simekiwa ka pfhumba ra vupfhumba ra ximumu ra tiko ku hlohlotela MaAfrika-Dzonga na vaendzi ku suka emisaveni hinkwayo ku hlotana na swibye swa risima swa vupfhumba swa tiko leswi fihliweke leswi kumekaka eka swifundzankulu swa hina hinkwaswo swa kaye.
4.2.2 Pfhumba ra Gimme Summer – Sho’t Left ri ta vika tinyiko ta vupfhumba bya laha kaya ku pfumelela MaAfrika-Dzonga yo tala ku tiphina, ku hlota na ku kuma swivandla swa vupfhumba leswi fihliweke swa rixaka ra hina.
4.2.3 Ekutiyisiseni ka xiyenge xa vupfhumba, Khabinete yi amukerile ku gazetiwa ka xikimi xa mufambisi wa vupfhumba la tshembiwaka (TTOS), lexi olovisaka phurosese ya swikombelo swa vhisa eka mitlawa leyikulu ya vupfhumba kusuka eChina na India.
4.2.4 Kungu ri lulamisa swipimelo swa vuswikoti eka vurhumiwa bya matiko mambe naswona ri kongomisa eka ku koka rinoko ra vapfhumba vo tala ku suka eChina na India, leswi hi ku landzelelana swi endlaka n’we khoma nhungu wa tiphensete (1.8%) na nharhu khoma kaye wa tiphensete (3.9%) wa vaendzi hinkwavo va matiko ya misava eAfrika-Dzonga.
4.2.5 Tikhamphani ta maendzo leti swi tsakelaka ti nga fikelela sisiteme hi ku endzela https://touroperator.dha.gov.za:8443
kumbe ku nghena eka phothali hi ku tirhisa mfungho wa TTOS eka www.dha.gov.za
4.2.6 Ku ya emahlweni, sisiteme ya vhisa ya tiko yi andlariwile eka matiko ya makumenhrhumune (34) ku pfumelela vapfhumba lava humaka ematikweni wolawo ku endla xikombelo xa vhisa yo ya eAfrika-Dzonga eka inthanete handle ko boheka ku endzela vuyimeri kumbe vurhumiwa bya tiko
5 Timhaka Ta Mati
5.1 Goza ra nkarhinyana ro phakela mati yo nwa eHammanskraal
5.1.1 Khabinete yi amukerile na ku xiyaxiyisa nhluvuko lowu endliweke hi ndzawulo ya mati na basiso ku phakela mati yo nwa eka dorobankulu ra Tshwane ku kota ku phakela mati yo nwa eka vanhu vale Hammanskraal swa nkarhinyana.
5.1.2 Swiphiqo swa phakelo wa mati leswi yaka emahlweni leswi hlaseleke Hammanskraal na tindhawu leti nga ekusuhi swi ya emahlweni swi khumba vutomi bya vanhu hi ndlela yo biha, ku katsa na phakelo wa vukorhokeri bya nhlayiso wa rihanyo eka switirhisiwa swa laha kaya swo fana na xibedlhele xa Jubilee.
5.1.3 Dorobankulu ra Tshwane sweswi ri le ku tirhiseni ka phurojeke ya madzanamambirhinkombonhungu (R278) wa mamiliyoni ya tirhandi ku lunghisa mitirho yo hlawula mati ya thyaka ya Rooiwal (WWTW) leyi khale a yi nga tirhi kahle.
5.1.4 Ku languteriwile leswaku ku engetela vuswikoti bya WWTW eRooiwal swi ta durha kwalomu ka mbirhi (R2) wa mabiliyoni ya tirhandi. Khabinete yi tivisiwile leswaku dorobankulu ra Tshwane ri ta boheka ku seketela phurojeke leyi hi timali hi ku tirhisa mali leyi nghenaka, ku lomba kumbe maavelo ya rona ya mpfuneto wa nhluvukiso wa vutshamo bya le madorobeni ku suka eka ndzawulo ya vutshamo bya vanhu.
5.1.5 Hi 2023, ndzawulo ya mati na basiso yi lerisile Magalies Water ku nghenelela hi xihatla hi ku landza nawu wa vukorhokeri bya mati, wa lembe ra1997 (Nawu wa 108 wa 1997), na ku dizayina na ku veka xitirhisiwa lexintshwa xo basisa mati eka vuhlayiselo bya mati bya yona bya mitirho yo basisa mati ya Klipdrift ekusuhi na Hammanskraal. Leswi swi ta pfuna ku olovisa mitlhontlho ya mati na ku nyika swintshunxo swa nkarhi wo leha. Xitichi lexi xo engetela xo basisa mati xi ta phakela mati eka madamu yo karhi eka sisiteme ya ku hangalasiwa ka mati ya dorobankulu ku engetela phakelo wa mati yo nwa yo tenga eHammanskraal.
5.1.6 Mfumo wu hlohlotela vanhu va Hammanskraal na tindhawu leti nga ekusuhi ku lehisa timbilu loko ntirho lowu wu ri karhi wu ya emahlweni. Xiphemu xo sungula xi languteriwile ku hetiwa hi ti 15 Hukuri 2024. Leswi swi ta pfumelela dorobankulu ra Tshwane ku yisa mati yo nwa eka tindhawu tin’wana ta Hammanskraal.
5.2 Swikweleti swa masipala eka tibodo ta mati
5.2.1 Khabinete yi amukerile mpfuxeto mayelana na swikweleti swa masipala leswi yaka emahlweni leswi nga hakeriwangiki eka tibodo ta mati, leswi tlakukaka na leswi nga tshamisekangiki, hi ntsengo wa makumembirhinharhu (R23) wa mabiliyoni Ya tirhandi leti kolotiwaka hi ti 31 Mhawuri 2024. Xikweleti lexi xi xungeta ku humelela ka timali ka tibodo ta mati na xiyenge hinkwaxo xa mati. Holobye wa mati na basiso Pemmy Majodina sweswinyana u hlangane na timasipala to hlaya leti khumbekaka naswona u amukerile swibumabumelo swo hakela kusuka eka timasipala to tala leti nga hakeriki.
5.2.2 Khabinete a yi pasisile khale ku simekiwa ka komiti ya le xikarhi ka vaholobye (IMC) ku lulamisa ku cinca ka masipala. IMC yi ta tlhela yi rhangisa magoza yo lulamisa ku hakela swikweleti swa masipala eka tibodo ta mati, ngopfungopfu leti langutaneke na ku wa loku nga ekusuhi.
5.3 Swipimelo swa Mati eGauteng
5.3.1 Khabinete yi kamberiwile hi swipimelo swa mati swa levhele yo sungula leswi nga kona eGauteng hikwalaho ka xilaveko xa mati lexi ya ka emahlweni hikwalaho ka ku tirhisiwa lokunkulu loku vangiwaka hi ku andza ka vaaki, ku hlanganisiwa loku nga riki enawini, ku pfuta na ku tirhisiwa ka mati hi ndlela yo biha.
5.3.2 Xiringaniso xa matirhiselo eGauteng i madzanamabirhinkombokaye (27 wa tilitara hi munhu hi siku loko ku pimanyisiwa na avhareji ya matiko ya misava ya dzanankombonharhu (173) wa tilitara hi munhu hi siku. Loko timasipala ta madorobakulu eGauteng ti ri na swipimelo swa mati swa levhele yo sungunla leswi nga kona, ku sindzisiwa kuntsongo swinene ku endliwa hi timasipala.
5.3.3 Holobye wa mati na basiso na Holobyenkulu wa Gauteng va komberile timasipala ku veka swipimelo swa mati swa levhele ya vumbirhi leswi nga tata na tihakelo loko vatirhisi va nga landzeleli swipimelo.
5.4 Ku Simekiwa ka komiti ya swiphiqo swa mati ya rixaka
5.4.1 Khabinete yi seketerile xiboho xa Puresidente xo engetela ntirho lowu sweswi wu rhangelaka hi xandla xa Puresidente hi ku tlakusa timhaka ta mati tanihi xiphiqo na ku simeka komiti ya rixaka ya swiphiqo swa mati leyi nga ta tumbuluxa pulani ya maendlelo ya mati na ku tisa vativi va swa mati leswaku va ta nghenelela eka mitlhontlho ya mati ya tiko hinkwaro eka ndhawu ya mfumo wa miganga.
6 Ntshamisano wa vanhu
6.1 Ku Sayiniwa ka nawumbisi wa ndzulamiso wa ku dlaya vukati wu va nawu
6.1.1 Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka matimu ka xijumba xo sungula xa makumenharhunharhu (33) wa switifikheti swa vukati bya Mamozileme hi ndzawulo ya swa timhaka ta xikaya endzhaku ka ku sayiniwa ka nawumbisi wo hundzuluxa wa ku dlaya vukati wu va nawu hi Mudyaxihi lembe leri hi Puresidente Ramaphosa. Nawumbisi wu cincile nawu wa ku dlaya Vukati, wa 1979 (Nawu wa 70 wa 1979) ku amukela vukati bya Mamozileme na ku hlayisa ku tsakela ka vavasati na vana va Mamozileme loko vukati byebyo byi herisiwa.
6.1.2 Ku cinca loku ku nga ri khale ku komba ku tinyiketela ka tiko ra hina ku tiyisisa leswaku tifanelo ta vavasati na vana va Mamozileme eka ku ringana, xindzhuti, ku fikelela vululami xikan’we na ku tsakela lokunene ka n’wana lontsongo, tani hi laha swi vekiweke hakona eka vumbiwa bya tiko ra Afrika-Dzonga hi lembe ra 1996, leri seketeriweke.
6.1.3 Yi tlhela yi nyika matimba eka ku kurisa nhlanganiso lowunkulu wa vaaki, ku aka rixaka na vutivi bya rixaka lebyi avelaniwaka xikan’we na ku xixima mindhavuko yo hambana ya ndhavuko na vukhongeri.
B. Swiboho swa Khabinete
1. Swiboho swa Nhlengeletano ya Khabinete leyi khomiweke hi Ravunharhu, 23 Nhlangula 2024
1.1. Nhlawulo wa Mfumo wa Miganga wa 2026
1.1.1. Khabinete yi pasisile ku simekiwa ka Komiti ya le Xikarhi ka Vaholobye leyi nga ta langutela malulamiselelo ya Nhlawulo wa Mfumo wa Miganga wa 2026/27.
1.1.2. Leswi mfumo wa miganga wa khale wu khomiweke hi ti1 Hukuri 2021, nhlawulo wa masipala lowu landzelaka wu ta khomiwa exikarhi ka ti2 Hukuri 2026 na ti1 Nyenyenyani 2027. IMC yi ta vitaniwa hi Holobye wa swa Mafumelo ya Vutirhisani na Timhaka to Ndhavuko naswona yi vumbiwa hi tindzawulo to hlaya ta mfumo leswi nga swa nkoka ku tiyisisa ku nyikiwa ka nhlawulo lowu humelelaka.
1.1.3. Khabinete yi tlhele yi langutisisa no pfumelela tifomula to kumisisa nhlayo ya vakhanselara hi ku landza Xiyenge xa 20 (1) (a) xa Nawu wa Swivumbeko swa Masipala.
1.1.4. Nhlawulo wa Masipala wa 2026 wu ta va wa vutsevu eka nhlawulo wo tano kusukela loko ku fike xidemokirasi hi 1994. IMC yi ta tirhisana na IEC na mihlangano yin’wana leyi faneleke ku ya eka ku tiyisisa leswaku endlelo leri yisaka eka mfumo wa miganga ri famba kahle na ku rhula.
2. Nawumbisi
2.1. Nawumbisi wa Ndzulamiso wa Rimba ra le Xikarhi ka Mifumo, 2024
2.1.1. Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa Rimba ra Vuxaka bya le Xikarhi ka Mifumo, 2024 ku kuma mavonelo ya vaaki. Nawumbisi wu lava ku endla ku cinca eka Nawu wa Rimba ra Vuxaka bya le Xikarhi ka Mimfumo (Nawu wa 13 wa 2005), ku tiyisisa leswaku swiyenge swo hambana swa mfumo swi tirha hi ndlela leyi hlanganeke.
2.1.2. Mindzulamiso yi ta lulamisa swiyenge swin’wana swa Nawu leswi nga hundzeriwa hi nkarhi naswona swi ta tiyisisa leswaku swiyenge swinharhu swa mfumo swi tirha swin’we ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri ekufikeleleni ka swilaveko swa vanhu.
2.1.3. Ndzima ya 3 ya Vumbiwa yi lava leswaku swiyenge hinkwaswo swa mfumo swi tirhisana hi ku tshembana na ripfumelo lerinene hi, exikarhi ka swin’wana, ku kurisa vuxaka bya xinghana na ku pfunetana na ku seketelana. Eka mhaka leyi, Nawumbisi wa Rimba ra Vuxaka bya le Xikarhi ka Mifumo, wu ta fambisa nhlanganiso wa ku tirhisiwa ka tipholisi na milawu ya mfumo, ku katsa na ku tiyisisa mfumo lowu hlanganeke, mphakelo wa vukorhokeri hi ndlela leyinene, ku vekiwa tihlo na ku tirhisiwa ka tipholisi. Ku cinca loku eka milawu ku ta tlhela ku seketela Modele wa Nhluvukiso wa Xifundzankulu lowu kongomisiweke eka ku antswisa na ku tiyisisa sisiteme ya vuxaka bya le xikarhi ka mifumo.
3. Swiboho swa Khabinete swa nhlengeletano leyi khomiweke hi ti6 ta Hukuri 2024
3.1. Masiku ya Pfhumba ra ku Nghenelelai eka ku Lwisana na Madzolonga lama simekiweke eka Rimbewu (GBV)
3.1.1. Khabinete yi pasisile endlelo ra miehleketo eka Pfhumba ra 2024 ra Masiku ya 16 ya ku Nghenelela eka ku lwisana na GBV, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Malembe ya 30 ya ku yisa emahlweni Goza ra Nhlanganelo ku Herisa Madzolonga eka Vavasati na Vana”, leswi tshikelelaka nkoka wa maendlelo ya vaaki hinkwavo eka ku lwisana na GBVF na nkoka wa vutihlamuleri bya swiyenge swo tala.
3.1.2. Lembe leri ri fungha malembe ya 26 ya ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka Pfhumba ra Masiku ya 16 ya ku Nghenelela ko pfumala Madzolonga eka Vavasati na Vana, leri nga ta sunguriwa hi ti25 Hukuri 2024 eXitediyamu xa Royal Bafokeng eN’walungu-Vupeladyambu.
3.1.3. Leswi swi seketela pfhumba ra misava hinkwayo leri sungulaka hi ti25 Hukuri (Siku ra Matiko ya Misava ro Herisa Madzolonga eka Vavasati) kufikela hi ti10 N’wendzamhala (Siku ra Timfanelo ta Ximunhu ra Matiko ya Misava). Pfhumba ra lembe leri ri ya emahlweni ri lulamisa swivangelo swa rimitsu swa GBVF loko ri ri karhi ri tlakusa vununa lebyinene na ku ringana ka rimbewu, kun’we na ku tumbuluxa swivandlanene swa ikhonomi eka vavasati na vana.
3.1.4. Loko ku tlula 1 000 wa vaendli va GBVF va voniwe nandzu exikarhi ka 1 Dzivamisoko na 31 Ndzati 2024, ha ha ri na swo tala swo swi endla tanihi rixaka ku herisa ntungu lowu eka vaaki.
3.2. N’hweti yo Lemukisa hi Timfanelo ta Vutsoniwa (DRAM) 2024
3.2.1. Khabinete yi pasisile kungu na nhlokomhaka ya DRAM ya 2024 na Siku ra Rixaka ra Vanhu lava nga na Vutsoniwa, leri sungulaka hi ti3 Hukuri kufikela hi ti3 N’wendzamhala. Nhlokomhaka ya lembe leri hi leyi: “Ku tlangela Malembe ya 30 ya Xidemokirasi; ku tumbuluxa vaaki lava katsaka vutsoniwa hinkwabyo”.
3.2.2. Nhlokomhaka yi kandziyisa nkoka wa ku lemukisa hi mitlhontlho leyi langutaneke na vanhu lava nga na vutsoniwa, ku tlakusa na ku sirhelela xindzhuti xa vona na ku lemuka tifanelo ta vona tanihilaha swi tsariweke hakona eka Vumbiwa.
3.2.3. Ku lulamisa swihinga leswi nga kona leswi khumbaka vanhu lava nga na vutsoniwa swi katsa ku tiyisisa tindhawu leti nga na switirhisiwa, leti nga ta tshama nkarhi wo leha na ku hlayiseka ka vona, na ku tlhela ku lemukiwa leswaku a hi vutsoniwa hinkwabyo lebyi vonakaka. Migingiriko leyi ya n’hweti hinkwayo yi ta tlakusa vutivi na ku kombisa nhluvuko lowu tiko ri wu endleke ekutiyisiseni ka nsirhelelo wa tifanelo ta vanhu lava nga na vutsoniwa.
3.2.4. Mfumo wu kombela vaaki hinkwavo ku tirha swin’we tanihi vatirhisani ekuakeni ka vumundzuku lebyi nga heriki na lebyi katsaka vutsoniwa hinkwabyo.
3.3. Pholisi ya ku Sivela ka xikan’we na Vutshunguri bya Swiphiqo swa Matirhiselo ya Swidzidziharisi
3.3.1. Khabinete yi pasisile Pholisi ya ku Sivela ka xikan’we na Vutshunguri bya Swiphiqo swa Matirhiselo ya Swidzidziharisi, leyi kongomisaka ku nyika rimba ra nhlamulo leri heleleke ku lulamisa mitlhontlho leyi fambelanaka na ku tirhisiwa ka xihoko na swidzidziharisi leswi miganga yi langutaneke na swona.
3.3.2. Pholisi yi engetela ku nghenelela loku nga kona ku fana na Pulaninkulu ya Rixaka ya Swidzidziharisi leyi tirhisiweke exikarhi ka 2013 na 2017, naswona yi hlamula hi ku kongoma eka swivandla leswi hlawuriweke eka Nawu wa ku Sivela ka xikan’we na Vutshunguri bya ku Tirhisa Swidzidziharisi hi Ndlela yo Biha, wa 2008 (Nawu wa 70 wa 2008).
3.3.3. Pholisi yi ringanyeta minongonoko ya nsivelo leyi simekiweke eka vaaki leyi hi ndlela leyinene yi lulamisaka mitlhontlho leyikulu kusuka eka ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha. Yi seketeriwa hi tiphuphu tinharhu: phuphu yo hunguta Xilaveko – leyi kongomisiweke eka ku sivela ku sungula ka ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha kumbe ku titshega; phuphu yo hunguta Mphakelo – leyi kongomisiweke eka ku hunguta ku fikelela na phuphu yo hunguta Makhombo – leyi katsaka vutshunguri bya swiphiqo swa ku tirhisiwa ka swidzidziharisi na migingiriko leyi fambelanaka na swona. Ku kongomisiwa eka ku hunguta ku onhaka loku vangiwaka hi ku tirhisiwa ka swidzidziharisi hi ndlela yo biha eka vanhu na miganga. Leswi swi nga fikeleriwa hi ku tirhisa nsivelo, ku nghenelela ka ha ri na nkarhi, vutshunguri na magoza man’wana lama fambelanaka, vukorhokeri bya nhlayiso wa le ndzhaku na ku hlanganisiwa nakambe.
3.3.4. Pholisi yi kandziyisiwile eka webusayiti ya Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vaaki eka: www.dsd.gov.za.
4. Swipfuxeto swa Khabinete
4.1. Xiyimo xa Migodi eAfrika-Dzonga
4.1.1. Khabinete yi tivisiwile hi xiviko xa Xiyimo xa Indasitiri ya Migodi, hi ku ya hi ndzavisiso lowu endliweke hi Mintek.
4.1.2. Xiviko xi nyika vuxokoxoko lebyi heleleke na bya nkarhi wa sweswi eka nhluvukiso wa sweswinyana eka timakete ta swixavisiwa swa misava hinkwayo, mikhuva ya vuhumelerisi bya timinerali eAfrika-Dzonga, ku hoxa xandla ka indasitiri ya migodi eka vuhumelerisi hinkwabyo bya laha kaya, vuvekisi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.
4.1.3. Xiviko xi tirha tanihi xitirhisiwa xa nkoka ekukumeni ka swihinga eka nhluvukiso wa sekithara ya migodi, leswi nga xihoxa xandla xa nkoka eka ku kula ka ikhonomi ya Afrika-Dzonga.
4.1.4. Xiviko xa Xiyimo xa Indasitiri ya Migodi xi ta endla leswaku sekithara ya migodi ya tiko yi kota ku tiyimela no tirhisa ku tlakuka ka xilaveko xa swixavisiwa hi ku nyika vuxokoxoko eka swixavisiwa swo hambana.
4.2. Xiviko xa Xiyenge xa IV xa Kungu ra Ntirho wa Vantshwa ra Phuresidente eka sekithara ya dyondzo ya masungulo ehansi ka vito ra Kungu ra Ntirho wa Dyondzo ya Masungulo (BEEI)
4.2.1. Khabinete yi amukerile mahungu mayelana na ku humelela ka BEEI, ku nghenelela lokukulu ka mitirho ya mfumo loku kongomisiweke eka vantshwa lava nga tirhiki va vukhale bya le xikarhi ka 18 na 35 wa malembe. Ku nghenelela ku tlhela ku lava ku lulamisa swiyimo swa le henhla swa ku pfumaleka ka mitirho ka vantshwa eAfrika-Dzonga.
4.2.2. Kusukela loko wu sunguriwile hi N’wendzamhala 2020, BEEI yi tumbuluxile kwalomu ka 1.1 wa timiliyoni ta swivandlanene swa mitirho eka vantshwa va vukhale bya le xikarhi ka 18 na 35 wa malembe. Nongonoko lowu wu tlhele wu pfuna tiko ku langutana na mitlhontlho yo onha ya ikhonomi leyi vangiweke hi ntungu wa COVID-19, tanihi xiphemu xa ajenda yo anama ya mfumo yo pfuxeta ikhonomi.
4.2.3. BEEI a yi vekile 240 342 wa vantshwa eswikolweni tanihi vapfuni va dyondzo na vapfuni va swikolo hi ku angarhela. Vapfuni lava ava kuma mali yo tlula R4 000 hi n’hweti hi n’hweti. Khabinete yi pfumerile xiringanyeto xa Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo ku yisa emahlweni Nongonoko wa Dyondzo ya Masungulo ya Ntirho wa Vantshwa eka lembe ximali ra 2024/25.
5. Ku thola
Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
1. Tat Neville Matjie tanihi CEO wa Burende Afrika-Dzonga
2. Ku thoriwa ka Mnn Khetha-okuhle Vincentia Rantao tanihi mufambisi loyi a nga riki wa vulawuri eka Huvo ya Bangi ya Misava.
3. Ku thoriwa ka Huvo leyi Fumaka ya CCMA
(a) Dkd September Cornelia Carol (Mutshamaxitulu la Tiyimeleke)
(b) Mnn Riefdah Ajam (Ntirho lowu Hleriweke)
(c) Tat Solly Phetoe
(d) Tat Wiseman Dinwa;
(e) Tat Sifiso Lukhele (Bindzu leri Hleriweke);
(f) Tat Kaizer Moyane;
(g) Mnn Siobhan Leyden;
(h) Mnn Unathi Ramabulana (Muyimeri wa mfumo);
(i) Mnn Ntsoaki Mamashela; na
(j) Tat Lucky Charles Mohalaba
6. MIGINGIRIKO LEYITAKA
6.1. 16 Masiku ya Pfhumba ra Vutirheli
6.1.1. Pfhumba ra Masiku ya 16 ya ku Nghenelela ko lwisana na ku pfumala Madzolonga eka Vavasati na Vana ri ta simekiwa hi ti25 Hukuri 2024 eXitediyamu xa Royal Bafokeng eN’walungu-Vupeladyambu ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Malembe ya 30 ya ku yisa emahlweni Goza ra Nhlanganelo ro Herisa Madzolonga eka Vavasati na Vana”.
6.2. Palamende ya Pan-Afrika (PAP)
6.2.1. Nhlengeletano ya Vumune leyi Tolovelekeke ya Palamende ya Vutsevu ya PAP, leyi nga huvo yo endla milawu ya tikonkulu ya vayimeri kusuka eka matiko hinkwawo ya Afrika, yi le ku endlekeni kusukela hi ti4 kufikela hi ti15 Hukuri 2024.
6.2.2. Hi nkarhi wa tisexini leti, swiviko swa nhlengeletano kusuka eka tikomiti to hambana swi ta vekiwa etafuleni na switsundzuxo leswi endliwaka eka Samiti ya Tinhloko ta Matiko na Mfumo wa Afrika eka tipholisi na milawu leyi twananeke ya tikonkulu.
6.2.3. GCIS yi ta langutisisa ku tirhisiwa ka tipulani ta vuhlanganisi na mitlawa, naswona swiviko swo veka tihlo swi ta endliwa swi kumeka n’hweti na n’hweti eka Khabinete tanihi xiphemu xa xiviko xa Timhaka ta sweswi.
7. Mahungu
7.1. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
• Holobye wa Matiko ya le Handle wa Ghana Shirley Ayorkor Botchwey eka ku thoriwa ka yena ka sweswinyana tanihi Matsalana-Jenerali la landzelaka wa Nhlangano wa Matiko. Mnn Botchwey u ta teka vurhangeri bya yena bya malembe ya mune bya nhlangano wa matiko ya 56 hi ti1 Dzivamisoko 2025.
• ntlawa wa swichudeni swa ntlhanu swa Afrika-Dzonga lava thwaseke hi tidigiri ta vona ta Masitasi eka Timhaka ta le Lwandle eYunivhesiti ya Misava Hinkwayo ya Lwandle eSweden. Tidyondzo ta vona ti seketeriwile hi timali hi Vulawuri bya Vuleteri bya Dyondzo ya Vutleketli, lebyi nga byin’wana bya valawuri va dyondzo na vuleteri bya sekithara lava lerisiweke ku fambisa nhluvukiso wa vuswikoti na ndzetelo.
• Banyana Banyana, Xipano xa Rixaka xa Bolo ya Milenge xa Vavasati xa Afrika-Dzonga, hi ku fikelela ekuheteleleni ka Vunghwazi bya Vavasati bya COSAFA. Xipano xa hina xa rixaka xi hluriwile hi tiphenati loko xi hlangana na Zambia.
• Vahlamberi va Afrika-Dzonga Chad Le Clos hi ku amukela nsuku eka 200m ya maphaphatani ya vavanuna na Pieter Coetzee hi ku amukela nsuku eka 100m na 200m bekisitiroke xikan’we na silivhere eka 50m bekisitiroke ya vavanuna eka Khapu ya Misava ya ku Hlambela ya le Matini ya 2024 eSingapore.
7.2. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
• Phurof Noel Chabani Manganyi (84), loyi a a ri mudyondzi wo hlawuleka, xidyondzeki, mutivi wa swa miehleketo na mutirhelamfumo.
Swivutiso: Mnn Nomonde Mnukwa – Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
