A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Ikhonomi
1.1. Mpimanyeto wa rixaka wa 2025
1.1.1. Khabinete yi amukerile Mpimanyeto wa Rixaka wa 2025 lowu lavaka ku hlayisa ku ringanisela exikarhi ka rimba ra swa timali ra Afrika-Dzonga, ku seketela hi timali swilo swa nkoka swa vufambisi bya vukombo, tanihilaha swi hlamuseriweke hakona hi Muchaviseki, Phuresidente Cyril Ramaphosa hi nkarhi wa ku lulamisiwa ka xiyimo xa tiko loko a ri karhi a hunguta swilaveko swa mali eka swisiwana na le ka ndyangu wa muholo wa le xikarhi.
1.1.2. Ku averiwa ka ku tlula R1 wa tithiriliyoni eka nhluvukiso wa switirhisiwa ehenhla ka MTEF, ku simekiwa ka timali ta switirhisiwa swin’wana hi ku tirhisa xifambiso xa xitiyisekiso xa xikweleti na ku nghenisiwa ka mafasitere yo tala ya tibidhi eka vukorhokeri bya Mpimanyeto wa Switirhisiwa i ku kombisa ku tinyiketela ku kurisa ikhonomi hi ku tirhisa phurogireme yo tiya leyi akiweke hi switirhisiwa loko hi nkarhi wun’we swi ri karhi swi antswisa mphakelo wa vukorhokeri hi nkarhi wun’we.
1.1.3. Tindlela ta ku nghenelela ka sekithara ya phurayivhete, tanihilaha swi tivisiweke hakona hi Mpimanyeto – lowu nga xiphemu xa Operation Vulindlela lexi fambisiwaka hi ku cinca eka swiyenge swa vukorhokeri bya eneji, vutleketli na nhundzu – ti kombisa ku tinyiketela ka mfumo eka vuvekisi bya sekithara ya phurayivhete leyi landzelelaka hi ku hatlisa na ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo.
1.1.4. Ku amukela vuyelo bya ku tlakuka ka xibalo, Mpimanyeto wu nyika magoza yo hunguta ku ya hi ku tlakuka ko fana na:
1.14.1. Ku hava ku tlakuka ka levhi ya mafurha.
1.14.2. Ehenhla ka inflexini yi tlakuka ku ya eka swipfuno swa vaaki, laha mali ya vudyuhari na swipfuno swa vulema swi tlakukaka hi R130 ku ya eka R2 315 eka 2025.
1.1.5. Ku averiwa ka mali ya nkoka eka Ejensi ya Switimela swa Vakhandziyi ya Afrika-Dzonga ku antswisa vutleketli bya switimela swa vakhandziyi, leswi nga ta hunguta ku tirhisiwa ka miholo ya mindyangu eka tihakelo ta vutleketli.Swa nkoka swinene, ku tlakuka ka xibalo ku ya eka ku seketela hi timali ku tshamiseka ka tiko leri, hi ku hlayisa 11 000 wa vadyondzisi etlilasini, 9 300 wa vatirhi va swa rihanyo eka mitirho ya vona, ku thoriwa ka madokodela ya 800 endzhaku ka vukorhokeri bya vaaki na ku pfumelela ku engeteriwa ka 700 000 wa vana (mune wa malembe hi vukhale) ku fikelela nhluvukiso wa vana lavatsongo (ECD) leswi nga dyondzo ya masungulo leyi lavekaka leyi va yi lavaka eka riendzo ra dyondzo leri humelelaka.
1.2 Ku kula ka Ikhonomi
1.3 Ku tlakuka ka 0,6% ya kotara ya vumune (GDP) ya 2024 swi kombisa ku pfuxetiwa eka ikhonomi hinkwayo, tanihileswi swiyenge swa vurimi, swa timali, swa mabindzu na swa le makaya swi kuleke eka kotara yo hetelela ya lembe.
1.4 1.2.2. Ndzawulo ya vurimi yi pfuxetiwile hi 17,2%, ku tlakusa ku kula ka GDP hi 0,4 wa tiphesente.
1.5 Indasitiri ya vukorhokeri bya swa timali, ya tindlu na tindhawu na mabindzu yi kurile eka kotara ya vunhungu hi ku landzelelana, laha muhlanganisi wa swa timali, migingiriko ya tindlu na misava na vukorhokeri byin’wana bya mabindzu ku nga vahoxi va xandla va nkoka lavakulu va ku kula.
1.6 1.2.3. Khabinete yi na ku tshemba leswaku ku kongomisiwa loku engetelekeke na rivilo ra mphakelo eka ku cinca ka xivumbeko xa ikhonomi, mphakelo wa vukorhokeri lowu antswisiweke na vuswikoti bya mfumo, na ku nghenelela loku engetelekeke ka sekithara ya phurayivhete, swi ta hlohlotela ku kula loku yaka emahlweni ka ikhonomi hi 2025 na ku tlula.
1.3. Vuvekisi
1.3.1. Khabinete yi amukerile xitiviso xa Microsoft South Africa ku vekisa R5.4 wa tibiliyoni eka switirhisiwa swa vutlhari byo endliwa (AI) etikweni. Vuvekisi lebyi byi ta tiyisisa xiyimo xa Afrika-Dzonga tanihi ndhawu ya AI leyi rhangelaka eka tikonkulu ra Afrika naswona ri aka eka vuvekisi bya Microsoft South Africa bya R20.4 wa tibiliyoni eka malembe manharhu lama hundzeke.
1.3.2. Microsoft South Africa yi tlhele yi tivisa ku hoxa xandla ka vona eka ku hluvukisa vutivi bya xidijitali bya Afrika-Dzonga hi ku hakela xitifikheti xa xithekiniki eka 50 000 wa vanhu eka vuswikoti bya xidijitali lebyi lavekaka swinene.
1.3.3. Eka ku ya emahlweni ku tlakusa phurofayili ya hina ya vuvekisi, muendli wa timovha wa le India Mahindra u sayine memorandamu ya ku twisisana na Khoporexini ya Nhluvukiso wa Tiindasitiri ya Afrika-Dzonga (IDC) ku lavisisa ku koteka ka ku simeka ndhawu yo hlanganisa mimovha ya xiyimo xa le henhla etikweni. Mahindra se yi na ndhawu yo hlanganisa ya mpimo wa Pik Up ya mimovha eDurban leyi fambisiwaka hi AIH Logistics, laha sweswinyana hi tlangeleke vuhumelerisi bya mimovha ya vona ya 25 000 ya Pik Up leyi hlanganisiweke laha tikweni.
1.3.4. Khabinete yi tsundzuxe MuAfrika-Dzonga un’wana na un’wana tanihi n’wini wa maxavelo wo kongoma wa Nkantsano wa Afrika-Dzonga (SA Inc.) hi ku tsakela ka vona loku vekiweke ekutlakuseni ka tiko ra hina tanihi ndhawu ya vuvekisi eka ndhawu ya mphikizano wa misava hinkwayo. Hi fanele ku ya emahlweni hi vulavula hi rito rin’we ku sirhelela ku tsakela ka hina ka rixaka, vulawuri bya hina na xidemokirasi xa hina xa vumbiwa.
2.Vuxaka bya Matiko ya Misava
2.1. Vuphuresidente bya Afrika Dzonga bya Ntlawa wa makumembirhi (G20)
2.1.1. Tanihi xiphemu xa Vuphuresidente bya yona bya G20, Afrika-Dzonga ri humelerile ku khoma mitlawa leyi landzelaka ya ntirho ya G20 na mihlangano ya ntlawa wa ntirho ekuheleni ka Nyenyenyana na hi nkarhi wa n’hweti leyi:
2.1.1.1. Nhlengeletano ya G20 ya Ntlawa wa Ntirho wa Vulavisisi na Vumaki (RIWG), leyi a yi khomeriwe eYunivhesiti ya Free State eMangaung kusukela hi ti23 ku ya eka ti25 Nyenyenyana 2025, yi burisanile hi ndlela leyi va nga tirhisaka ndzavisiso na vutumbuluxi ku antswa ku lulamisa mitlhontlho ya misava hinkwayo, na ku tlakusa sayense na thekinoloji. Va tlhele va anakanyisisa hi swilo leswi rhangisaka emahlweni swa lembe leri taka, ku nga:
(a) Xirhangana xa 1: Vumaki lebyi pfulekeke bya Nhluvukiso;
(b) Xirhangana xa 2: Bayodayivhesiti ya Nhluvukiso lowu Tiyiselaka; na
(c) Xirhangana xa 3: Ku Hambana, Ku Ringana, Ku Katsa, na Ku Fikeleleka eka Sayense, Thekinoloji na Vutumbuluxi.
2.1.1.2. Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho wo Lwisana na Vukungundzwana (Cape Town, 3 ku ya eka 5 Nyenyankulu 2025) leyi kambisiseke tindlela to ndlandlamuxa ku tirhisiwa ka switirhisiwa swa nawu ku lwisana na vukungundzwana. Nhlangano lowu a ku ri nkarhi wa vatekaxiave ku simeka ajenda na ku veka masungulo ya mivulavurisano ya nkarhi lowu taka, ku hlohlotela mbulavurisano na ntirhisano ku tiyisisa tindlela to lwisana na vukungundzwana. Hi nkarhi wa nhlengeletano leyi, vatekaxiave va burisanile no pfumelelana hi swilo leswi swo hlayanyana swa nkoka leswi rhangisaka emahlweni:
(a) Xirhangana xa 1: Ku Tiyisisa Vutshembeki bya Xiyenge xa Mfumo;
(b) Xirhangana xa 2: Ku Engetela Vuswikoti byo Vuyisa Nhundzu;
(c) Xirhangana xa 3: Ku Nghenelela loku Katsaka Hinkwavo, na;
(d) Xirhangana xa 4: Nsirhelelo wa Mulumandlevei.
2.1.1.4. Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho wa Vurimi, leyi khomiweke hi xiviri hi ti3 na ti4 Nyenyankulu 2025, yi burisanile hi timhaka ta nkoka leti khumbaka vakhomaxiave va vurimi emisaveni hinkwayo naswona yi pfumelelanile hi swilo leswi rhangisaka emahlweni eka lembe leri taka. Swona hi leswi landzelaka:
(a) Xirhangana xa 1: Ku tlakusa ku nghenelela ka makete loku katsaka hinkwavo na nsirhelelo wa swakudya;
(b) Xirhangana xa 2: Ku nyika matimba eka vantshwa na vavasati eka tisisiteme ta swakudya swa vurimi;
(c) Xirhangana xa 3: Ku kurisa vutumbuluxi na ku hundziseriwa ka thekinoloji, na;
(d Xirhangana xa 4: Ku aka ku tiyisela ka maxelo eka eka vurimi lebyi nga ta tshama nkarhi wo leha.
2.1.1.5. Nhlengeletano yo Sungula ya Ntlawa wa Ntirho wa Vupfhumba leyi khomiweke hi xiviri hi ti5 Nyenyankulu 2025 yi kaneriwile hi ndlela leyi vupfhumba byi nga tirhisiwaka ha yona ku cinca vutomi bya vanhu, miganga na misava. Va tlhele va burisana na ku pfumelelana ku tirha eka swilo swa mune leswi rhangisiwaka emahlweni eka lembe, ku nga:
(a) Xirhangana xa 1: AI leyi Kongomisiweke eka Vanhu na Vutumbuluxi ku ndlandlamuxa masungulo ya Maendzo na Vupfhumba na ti-SMME;
(b) Xirhangana xa 2: Ku Nyikiwa ka Timali ta Vupfhumba na Vuvekisi ku Ndlandlamuxa Ndzingano na ku Tlakusa Nhluvukiso lowu Tiyiseleka;
(c) Xirhangana xa 3: Vuhlanganisi bya Moya eka Maendzo yo ka ya nga ri na Swiphiqo, na;
(d) Xirhangana xa 4: Ku Tiyisela loku antswisiweke eka Nhluvukiso wa Vupfhumba lowu Katsaka hinkwavo, loku nga heriki.
2.1.1.6. Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho wa ku Pfuxeta Khombo ra Makhombo leyi khomiweke hi xiviri hi ti5 Nyenyankulu 2025 yi burisanile hi ku hatlisisa switsundzuxo swa le mahlweni eka migingiriko hinkwayo, leyi nga xikongomelo xa nkoka xa misava hinkwayo lexi vekiweke hi Nhlangano wa Matiko na ku tiyisisa ku tirhisiwa ka Rimba ra Sendai ra ku Pfuxetiwa ka Khombo ra Makhombo ra 2015-2030. Afrika-Dzonga ri vona nhlengeletano leyi tanihi foramu ya nkoka ya matiko ya misava ku fambisa ajenda ya vutihlamuleri lebyi avelaniwa ku aka ku tiyisela, ku tiyisisa ntirhisano wa hina, na ku fambisa goza leri nga na nhlamuselo leri lavekaka ku sivela ku tlakuka kumbe ku nyanyisa khombo. Nhlangano wu pfumelelanile hi swilo leswi landzelaka leswi rhangisaka emahlweni:
(a) Xirhangana xa 1: Ku lulamisa ku nga ringani na ku hunguta ku va ekhombyeni;
(b) Xirhangana xa 2: ku hlanganisiwa ka misava hinkwayo ka tisisiteme ta xitsundzuxo xa le mahlweni;
(c) Xirhangana xa3: Switirhisiwa swa ku tiyisela eka mhangu;
(d) Xirhangana xa 4: Ku nyikiwa ka timali ka ku hunguta khombo ra timhangu;
(e) Xirhangana xa 5: Ku Vuyeteriwa ka Khombo, Ku Vuyeteriwa na ku aka hi Vuntshwa;
(f) Xirhangana xa 6: Maendlelo lama Sekeriweke eka Tisisiteme ta Ikholoji ya Switshuxo leswi Seketeriweke eka DRR/Ntumbuluko.
2.1.1.7. Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho: Nsirhelelo wa swakudya lowu a wu khomiwile hi xiviri hi ti5 Nyenyankulu 2025 ku burisaniwa hi tipholisi na minongonoko yo antswisa nsirhelelo wa swakudya. Vatekaxiave va pfumerile ku aka sisiteme ya swakudya leyi tiyeke, leyi lulameke na leyi nga ta tshama nkarhi wo leha. Va tlhele va tinyiketela ku lulamisa mintlhontlho ya nkoka yo fana na swihinga swa mabindzu, ku nyikiwa ka timali eka vuhumelerisi bya swakudya na vuyelo bya ku cinca ka maxelo eka tikheteni ta mphakelo wa swakudya. Swin’wana swa swilo leswi rhangisiwaka emahlweni mivuyelo leyi ku buriweke ha swona hi leswi landzelaka:
(a) Xirhangana xa1: Tipholisi ta Nsirhelelo wa Swakudya wo tiya;
(b) Xirhangana xa2: Minxavo ya swakudya leyi tiyeke;
(c) Xirhangana xa 3: Milawu leyi nga erivaleni na swipimelo;
(d) Xirhangana xa 4: Pulani ya Matirhelo ya G20 ya Nsirhelelo wa Swakudya; na
(e) Xirhangana xa5: Mpfumelelo wa Vaholobye na ku Tirhisa.
2.1.1.8. Nongonoko wa ku fikelela wa G20 lowu khomeriweke eYunivhesiti ya Venda eThohoyandou hi ti7 Nyenyankulu 2025 lowu kongomisiweke eka ku kurisa mbulavurisano wo anama wa vaaki na ku nghenelela eka Vuphuresidente bya G20 bya Afrika-Dzonga. Nhlengeletano leyi yi tirhisiwile ku hlohlotela vanhu va tiko leri ku nghenelela ekuamukeleni ka vayeni va hina etikweni tani hi leswi hi yaka emahlweni hi khoma mihlangano eka swiphemu swo hambana swa tiko, na ku tlakusa ndhavuko na ndzhaka ya vona. MaAfrika-Dzonga na vona va khutaziwile ku vula xitori lexinene mayelana na tiko ra vona.
2.1.2. Mitlawa ya Ntirho ya G20 leyi landzelaka na mihlangano ya mavuthu ya ntirho yi ta va kona kufikela emakumu ka Nyenyankulu 2025:
2.1.2.1 Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho: Ku kula ka Ikhonomi loku Katsaka Hinkwavo, ku endliwa ka tiindasitiri, ku thoriwa, na ku hunguta ku nga Ringani: 17 Nyenyankulu 2025 – hi xiviri.
2.1.2.2 Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho wa Mabindzu na Vuvekisi: 18-20 Nyenyankulu 2025 – hi xiviri.
2.1.2.3 Ntlawa wa Vumbirhi wa Ntirho wa Rihanyo: 26-28 Nyenyankulu 2025 – eDurban.
2.1.2.4 Nhlengeletano yo sungula ya Ntlawa wa Ntirho wa Vuhlayiseki bya Maxelo na Ntivombango: 25-28 Nyenyankulu 2025 – hi xiviri.
2.1.3 Vuxokoxoko eka mihlangano leyi yo hambana ya G20 na mivuyelo ya yona swi nga kumiwa eka www.g20.org KUMBE eka www.g20.org.za
2.2 Mpfuneto wa Vanhu ePalestina
2.2.2 Khabinete yi sola ku ala ka Israel ku pfumelela mpfuneto wa vanhu ku ya eGaza Strip na ku pfala ka yona ku tsemakanya mindzilakano hi nkarhi lowu vanhu va le Gaza va langutanaka na ku xaniseka loku nga pimekiki naswona hi xihatla va lavaka swakudya, vutumbelo na mphakelo wa swa vutshunguri.
2.2.3 Xiendlo lexi i ku ya emahlweni ka matirhiselo ya Israel ya ndlala tanihi tlhari ra nyimpi tanihi xiphemu xa pfhumba leri yaka emahlweni ra leswi Huvo ya Vululami ya Matiko ya Misava yi vuleke leswaku i ku dlayeteriwa ka rixaka loku twalaka eka vanhu va le Palestina.
2.2.4 Khabinete yi tiyisisa xikombelo xa rixaka ra hina eka vaaki va matiko ya misava ku endla leswaku Israel yi tihlamulela na ku tiyisisa ku nyikiwa loku hlayisekeke, loku yaka emahlweni na loku nga kavanyetiwiki ka mpfuneto wa vanhu eka tindhawu hinkwato ta Gaza Strip.
3. Vugevenga
3.1.Ku Amukela xiboho xa Khoto ya Malawi eka ku Nyiketiwa ka Shepherd na Mary Bushiri .
3.1.1. Kabinete yi amukerile xiboho xa Khotonkulu ya Majistarata ya Vaaki va Riphabliki ra Malawi xa leswaku Shepherd na Mary Bushiri va hundziseriwa eAfrika-Dzonga ku ya tengisiwa hi swihehlo swo tala swa vugevenga ku katsa na ku pfinyiwa, ku tlula Nawu wa Vutsundzuxi bya swa Timali na Vukorhokeri bya Vahlanganisi, wa 2002 (Nawu wa 37 wa 2002), Nawu wa Bangi, wa 1990 (Nawu wa 94 wa 1990), Nawu wa Vuhlapfa, wa 2002 (Nawu wa 13 wa 2002) na ku tlula swipimelo swa vona swa beyili.
3.1.2. Xiboho lexi xi kombisa leswaku a nga kona loyi a nga balekelaka nawu wa milawu naswona a tlhela a tiyisisa ntshunxeko wa vuavanyisi, ntirhisano wa matiko ya misava na ku tshembana exikarhi ka swivandla swa nawu swa Afrika-Dzonga na Malawi.
3.1.3. Ha swi tiva leswaku va ka Bushiri va kombisile xikongomelo xa vona xo endla xivilelo. Hambiswiritano, ha tiyiseka leswaku hi ni nandzu lowu tiyeke lowu va hehliwaka ha wona.
3.1.4. Afrika-Dzonga ri yime ri lunghekele ku tirhisana na INTERPOL ku hlanganisa malunghiselelo ya ku hundzisela na vukorhokeri ku tiyisisa leswaku swi tisiwa eAfrika-Dzonga ku ya yima na ku tengisiwa.
4. Maxelo yo tika
4.1. Timpfula ta sweswinyana ta matimba ti koxile vutomi byo hlaya, ti siye madzana ya rhurhisiwa, laha makaya na switirhisiwa swi onhakeke swinene eKwaZulu-Natal.
4.2. Vuyelo bya swiyimo swa maxelo yo biha eKwaZulu-Natal byi tivisiwile tanihi xiyimo xa rixaka xa khombo ku pfumelela Ndzawulo ya Vulawuri bya Nhlangano na Timhaka ta Ndhavuko ya Xifundzankulu ku hlengeleta swirho hinkwaswo swa mfumo ku engetela magoza ya nseketelo, leswi sivelaka vuyelo bya khombo eka miganga.
4.3. Mfumo wu ya emahlweni wu nyika vahlaseriwa va ndhambi mpfuneto naswona Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu yi nyikile R100 wa timiliyoni eKwaZulu-Natal ku pfuneta ku lawula vuyelo bya ndhambi.
4.4. Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku va na vuxiyaxiya lebyikulu nkarhi wun’wana na wun’wana loko ku ri na maxelo yo biha. Mpfula ya matimba yi tisa khombo ra ndhambi ya ndhawu, ngopfungopfu eka tindhawu leti nga ehansi, mabuloho na magondzo.
4.5. Eka timhaka ta timpfula ta matimba, miganga yi komberiwa ku papalata magondzo lama nga na mati yo tala na ku langutisisa vuhaxi bya mahungu, tibuletini ta swiyanimoya na tipheji ta mfumo ta swa mahungu ya swa matirhiselo ya vanhu eka ku pfuxetiwa ka nkarhi wa xiviri na switsundzuxo.
B. Swipfuxeto swa Khabinete.
1. Nsirhelelo na ku antswisiwa ka Muholo wa le Hansi wa Rixaka (NMW)
1.1. Khabinete yi amukerile no tekeriwa enhlokweni xiviko xa Ndzawulo ya Mitirho na Vatirhi eka nhluvuko lowu endliweke ku sirhelela na ku ndlandlamuxa NMW.
1.2. Nawu wa NMW, wa 2018 (Nawu wa 9 wa 2018), lowu nga vekiwa hi nawu hi Hukuri 2018, wu vekile masungulo yo hunguta ku nga ringani ka miholo na swivandla swa miholo, naswona wu ya emahlweni wu hlayisa vatirhi lava holaka mali ya le hansi etikweni.
1.3. Kusukela hi ti1 Nyenyankulu 2025, NMW yi tlakuke hi 4% kusuka eka R27,58 ku ya eka R28,79 hi awara.
2. Ku Tlakusa Dyondzo ya Masungulo.
2.1. Khabinete yi kombisile nseketelo wa yona eka ku kongomisiwa nakambe ka maqhinga ya sekithara ya dyondzo ya masungulo ku ya eka Dyondzo ya Masungulo.
2.2. Hi Sunguti 2025, Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi tivise no tlangela mpimo wa le henhla wa ku pasa ka matiriki wa 87.4%. Hambiswiritano, n’hweti ntsena emahlweni ka sweswo, ndzawulo yi humesile mbuyelo wa nkambisiso lowu hlelekeke kusuka eka tidyondzo tinharhu to hambana leti kombisaka leswaku kwalomu ka 80% wa vana va Afrika-Dzonga a va swi koti ku hlaya ku kuma nhlamuselo, hi ririmi rihi na rihi loko va ri na malembe ya khume (10).
2.3. Ku lulamisa Ntlhontlho lowu Holobye wa Dyondzo ya Masungulo u sungurile ku kongomisiwa nakambe ka maqhinga loku nga ta va na migingiriko leyi landzelaka:
2.3.1. Mfikelelo wa misava hinkwayo eka ECD ya khwalithi hi ku tirhisa ku tsarisiwa ka tisenthara ta ECD hi vunyingi, ku tiyisisa leswaku n’wana un’wana na un’wana eka ECD u kuma mpfuneto, ku seketela tisenthara ta ECD hi switirhisiwa swo dyondza na ku dyondzisa, na ku nyika nseketelo eka vatirhi ku kuma swikili swa vudyondzisi. Mali ya leswi yi nyikiwile eka Mpimanyeto wa Rixaka wa 2025.
2.3.2 Ku pfuxeta mipimanyeto na swiyimo ku engetela swivandla swa vadyondzisi eka ku dyondzisa ka xiyenge xa masungulo.
2.3.3 Basari ya Funza Lushaka yi ta kongomisiwa nakambe ku rhangisa emahlweni tibasari eka swichudeni leswi navelaka ku dyondzisa eka xiyenge xa masungulo.
2.4. Ku kongomisiwa nakambe loku ka maqhinga ku ta tiyisisa vuswikoti bya masungulo bya vuleteri na tinhlayo bya vadyondzi, na ku tiyisisa leswaku endzhaku va kota ku andlala eka tidyondzo to tika swinene to fana na Tinhlayo, Sayense, Accounting na Economics, exikarhi ka swin’wana.
3. Matirhelo ya vuhumelerisi bya gezi
3.1. Khabinete yi amukerile xiviko xa ntirho lowu endliweke hi Eskom ku antswisa ku tumbuluxiwa ka gezi na ku tshamiseka ka giridi ya rixaka ku sivela swiendlakalo swo tala swa mphakelo wa gezi hi ku siyerisana.
3.2. Endzhaku ka ku vuyiseriwa ka ku tlula 300 wa timegawati ta vuswikoti bya ku tumbuluxa na ku tatiwa ka vuhlayiselo lebyi eneleke, mphakelo wa gezi hi u siyerisana wu yimisiwile hi 10:00 hi Sonto, 9 Nyenyankulu 2025. Matirhelo ya malahla eXitichini xa Gezi xa Kusile ya le ka swiyimo leswinene hi ku humelela na tiyuniti hinkwato leti a ti ri ehandle ka inthanete kufikela hi Ravuntlhanu 7 Nyenyankulu sweswi ku vuyiseriwa eka Vukorhokeri naswona Yuniti 2 ya Koeberg yi vuyisiwile hi ndlela leyi humelelaka entirhweni.
3.3. Matirhelo ya vuhumelerisi hinkwabyo kusukela hi ximumu xa 2024 ya kombisile ku antswisiwa lokukulu na ku tshamiseka, leswi endleke leswaku ku va na 98 wa masiku lama nga riki na mphakelo wa gezi hi ku siyerisana. Eskom yi tshama yiri na ntshembo eka langutelo lerinene eka nkarhi lowu saleke wa ximumu.
C. Swiboho swa Khabinete
1. Ku rhurhela Indaba ya Mati na Nkululo
1.1. Khabinete yi pasisile ku rhurheriwa ka Indaba ya Mati na Nkululo hi ti27 na ti28 Nyenyankulu 2025 eGauteng.
1.2. Xiendlakalo lexi xi tirha tanihi ku landzelerisa Samiti ya Mati leyi khomiweke hi Sunguti 2024, leyi hlanganiseke valawuri hinkwavo va vukorhokeri bya mati ku lulamisa mintlhontlho ya nkoka ya sekithara, endzhaku ka ku humesiwa ka Swiviko swa Drops.
1.3. Nhlayo ya Samiti yi simekile Kungu ra Matirhelo ro langutana na timhaka leti, naswona Indaba yi ta nyika nkarhi wo kambela nhluvuko lowu endliweke na ku kuma magoza man’wana lama lavekaka.
1.4. Mivuyelo leyi languteriweke ya Indaba yi fanele ku va na ku twanana eka xiyimo xa vuhlayiseki bya mati eAfrika-Dzonga, ku ya emahlweni eka swiendlo leswi nga helelangiki kusuka eka Samiti ya Mati ya 2024 na swiendlo swa nkoka leswi lavekaka ku antswisa vuhlayiseki bya mati na pulani ya maendlelo leyi pfuxetiweke (yintshwa).
1.5. Khabinete yi amukerile mitlhontlho ya vuhlayiseki bya mati leyi tiko ri langutaneke na yona na ku tiyisisa ku tinyiketela ka yona ku tiyisisa leswaku MuAfrika-Dzonga un’wana na un’wana u na mfikelelo eka vukorhokeri bya mati na nkululo lebyi tengeke, lebyi hlayisekeke na lebyi nga heriki.
2. Xiviko xa Tiko xa Nkarhi wa vu2, vu3 na vu4 eka Ntwanano wa UN wa timfanelo ta vanhu lava nga na vutsoniwa (UNCRPD).
2.1. Khabinete yi amukerile leswaku Ndzawulo ya Vavasati, Vantshwa na Vanhu lava nga na Vutsoniwa yi yisa xiviko xa nkarhi na nkarhi xa UNCRPD xa vu2, vu3 na vu4 eka UN. Xiviko xi nyika mpfuxeto eka nhluvuko lowu Afrika-Dzonga ri wu endleke ku tlakusa na ku sirhelela timfanelo ta vanhu lava nga na vutsoniwa.
2.2. Khabinete yi pasisile Xiviko xa Tiko xa Masungulo eka ku tirhisiwa ka UNCRPD hi 2013 naswona xiviko endzhaku xi vekiwile hi 2014.
2.3. Xiviko lexi xa nhluvuko lowu hlanganisiweke xi nyika nkatsakanyo wa matirhelo ya mfumo eka ku tirhisiwa ka Nawumbisi wa Timfanelo ta Vanhu lava nga na Vutsoniwa. Yi kombisa ku cinca ka pholisi na milawu, na magoza lama tekiweke ku sirhelela na ku tlakusa timfanelo ta vanhu lava nga na vutsoniwa. Xiviko xi pfula matshalatshala eka dyondzo, ku lemukisa, rihanyo, vukorhokeri bya vaaki, ku fikelela vululami na ntirho eka vanhu lava nga na vutsoniwa. Xiviko xi ta kandziyisiwa eka webusayiti ya: www.gov.za
D. Ku thola
Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
1. Ttn Neil Jansen tanihi Xandla xa Mulawuri-Jenerali: Vufambisi bya Switirhisiwa swa Vanhu na Nhluvukiso eka Ndzawulo ya swa Timhaka ta Xikaya.
2. Ku thoriwa ka swirho swa bodo ya Alexkor
(a) Mnn Dineo P. Peta (Mutshamaxitulu);
(b) Mnn Hilary A. Swartbooi;
(c) Adj. Phrf. Trevor G. Fowler;
(d) Mnn Shinduvi Zitha;
(e) Mnn Bongi Ngxishe;
(f) Dkd Jonty Tshipa;
(g) TtnNico Patrick Swart; na
(h) Ttn Freddy Raseote.
E. Migingiriko leyitaka
1. Summiti ya Rixaka ya ku Cinca ka Sisiteme ya Vumaki
1.1 Samiti yo sungula ya Sisiteme ya Rixaka ya ku Cinca ka Vumaki yi ta va kona kusukela hi ti13 ku ya eka ti14 Nyenyankulu 2025 ku tirhisa vuswikoti bya sayense, thekinoloji na vutumbuluxi bya Afrika-Dzonga hi ndlela leyi fambisaka ku katsa.
1.2 Nhlengeletano yi hlanganisa tikhansele ta sayense, swivandla swa dyondzo ya le henhla, tindzawulo ta mfumo, sekithara ya mabindzu na vatirhi lava hlelekeke ku kombisa na ku nghenelela eka xiave xa sweswi na xa nkarhi lowu taka xa sisiteme ya tiko ya vutumbuluxi. Yi ta ringanyeta swiendlo swo hatlisisa ku hetiseka ka nhluvukiso wa ikhonomi ya vaaki lowu katsaka hinkwavo na lowu nga ta tshama nkarhi wo leha ku vuyerisa MaAfrika-Dzonga hinkwavo.
2. Samiti ya vu8 ya Afrika-Dzonga – Nhlangano wa Matiko ya Yuropa (EU)
2.1. Samiti ya vu8 ya Afrika-Dzonga – EU yi le ku endlekeni eKapa (namuntlha) hi ti13 Nyenyankulu 2025, naswona yi ta fambisiwa hi mutshamaxitulukulobye hi Phuresidente Cyril Ramaphosa, Phuresidente wa Huvo ya Yuropa, Ttn António Luís Santos da Costa, na Phuresidente wa Khomixini ya Yuropa, Dkd Ursula von der Leyen ku ya emahlweni a tiyisisa vuxaka byo tiya exikarhi ka Afrika-Dzonga na EU..
2.2 Samiti yi ta burisana hi timhaka ta mabindzu na vuvekisi, xikan’we na ntirhisano lowukulu wa wa vumbirhi na ku tiyisisiwa ka vuxaka bya matiko mambirhi exikarhi ka Afrika-Dzonga na EU.
2.3 Samiti yi languteriwile ku lavisisa maendlelo ya ntirhisano ku lulamisa mitlhontlho ya miganga na ya misava hinkwayo, ku katsa na ku cinca ka maxelo, ku pfumaleka ka vuhlayiseki bya vanhu, ku rhula, vuhlayiseki na ntshamiseko, ku cinca ka rihlaza, na ku pfuxetiwa ka swivandla swa vulawuri bya misava hinkwayo.
2.4 Nhlengeletano yi ta tlhela yi tiyisisa nseketelo wa Vuphuresidente bya G20 bya Afrika-Dzonga na swilo swa yona swa nkoka, ku katsa na nhlokomhaka ya vun’we, ku ringana na ku kondletela.
F. Mahungu
1. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisile mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
• Dylan Naidoo hi ku va MuAfrika-Dzonga wo sungula wa muntima ku hlula eka mphikizano wa ndhuma wa SA Open, lowu nakambe wu nga wun’wana wa tinghwazi ta golufu ta khale swinene. Ku hlula ka yena ku n’wi tiyisiserile ndhawu eka Open Championship ya Mawuwani eRoyal Portrush.
• Ncazelo Mlilo eka ku hlawuriwa ka yena eka swiyenge swimbirhi eka Masagwadi ya ndhuma ya Vavasati lava Cincaka Misava. Masagwadi ya lemuka vavasati emisaveni hinkwayo lava endlaka ntirho wo hlamarisa eku cinceni ka vutomi.
• Vanhu va Mamoslem loko va ri karhi va languta n’hweti yo kwetsima ya Ramadan.
• Ttn Patrice Motsepe eka ku hlawuriwa ka yena nakambe tanihi Phuresidente wa CAF. Ku hoxa xandla ka yena eka nhluvukiso wa bolo ya milenge ya Afrika-Dzonga na ya Afrika swi ya emahlweni swi hi endla hi tinyungubyisa.
2. Michavelelo
Khabinete yi yise michavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
• Vakhandziyi va 31 lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona eka timhangu tinharhu to hambana ta mabazi exikarhi ka Redelsburg na Smithfield eFree State; Eka N2 North, ekusuhi na Mandeni, eKwaZulu-Natal na le ka R21 Ekurhuleni, eGauteng hi ku landzelelana.
• Vadyondzi va mune va xikolo xa le hansi lava lahlekeriweke hi vutomi bya vona eka mhangu ya le gondzweni eka N12 eDaveyton, Ekurhuleni, eGauteng.
• Mulumandleve na mulweri wa rimbewu Pamela Mabini loyi a yimeleke vavasati lava nga hlangana na GBV na ku tiyisisa leswaku vaendli va GBVF va tisiwa ebukwini.
• Crystal-Donna Roberts, mutlangi wa Afrika-Dzonga na muhaxi loyi a tlangeke eka tifilimi to fana na The Endless River na Krotoa, naswona u kombisiwile eka Arendsvlei, Swartwater na 7de Laan.
• Dkd Gomolemo Mokae, mulwelavutomi wa ku lwisana na xihlawuhlawu wa vantima, dokodela wa swa vutshunguri na mutsari loyi a a ri mupromotara la gingiritekaka wa tindzimi ta Xiafrika. U amukerile sagwadi ra tindzimi to tala kusuka eka Huvo yo Angarhela ya Tindzimi ta Afrika-Dzonga ku tlakusa ku tirhisiwa ka tindzimi ta xintu eka matsalwa ya Afrika-Dzonga.
• Ttn Athol Fugard, mutlangi wa ndhuma emisaveni hinkwayo, mutsari wa tinovhele na mutsari wa mitlangu loyi a tivekaka laha tikweni na le matikweni ya misava hikwalaho ka ku hoxa xandla ka yena lokukulu eka ndhawu ya mitlangu. Hi lembe ra 2001, u nghenisiwile eka Holo ya Ndhuma ya Mitlangu ya le Amerika naswona u amukerile Order of Ikhamanga ya Afrika-Dzonga hi 2005.
• Ebenhaezer Dibakwane, n’wamafenya loyi a nga wina masagwadi, mutlangi na mutsari.
• Khomotso Jacob Makwetla, muyimeri wa ku nyikiwa matimba ka mabindzu ya vantima, loyi na yena a hoxeke xandla eka nhluvukiso wa bolo ya milenge na ntlangu wa xibakelei etikweni.
Yi rhumeriwile hi: Sisiteme ya Vuxokoxoko bya Vuhlanganisi bya swa Mfumo (GCIS)
Swivutiso: Mnn Nomonde Mnukwa – Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
