A. Mafhungo a zwino kha Shango
1. Ikonomi
1.1. Mugaganyagwama wa Lushaka wa ṅwaha wa 2025
1.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Mugaganyagwama wa Lushaka wa ṅwaha wa 2025 une wa khou lavhelelwa u ḓisa ndinganelo vhukati ha muhanga wa zwa masheleni wa Afrika Tshipembe, u ṋetshedza masheleni kha zwipikwa zwa Ndangulo ya Muvhuso ya Vhusumbe sa zwe zwa sumbedziswa nga Muhulisei Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga tshifhinga tsha musi vha tshi khou ṋetshedza Mulaedza wa nga ha Tshiimo tsha Lushaka, ngeno nga thungo u tshi ḓo dovha hafhu wa thusa u fhungudza thaidzo dza ṱhoḓea dza zwa masheleni kha miṱa ya vhashai na avho vhane vha hola miholo ya vhukati.
1.1.2. Mukovho wa masheleni a swikaho R1 thriḽioni kha mbekanyamushumo ya mveledziso ya themamveledziso nga tshifhinga tsha MTEF, u bveledzwa ha maṅwe maitele o fhambanaho a u kuvhanganya masheleni a zwa themamveledziso hu tshi shumiswa ndindakhombo ya zwa masheleni khathihi na u thoma u shumiswa ha zwikhala zwinzhi zwa Tshikolodo tsha masheleni a zwa themamveledziso tshine tsha ḓo badelwa nga zwiṱuku ndi tsumbo ya vhuḓiimiseli ha u alusa ikonomi nga kha mbekanyamushumo yo khwaṱhaho ya u fhaṱa themamveledziso ngeno nga tshenetsho tshifhinga tshithihi hu tshi khou khwinifhadzwa nḓisedzo ya tshumelo.
1.1.3. Maitele a u shela mulenzhe ha sekhithara ya phuraivethe, sa zwe a ḓivhadziswa zwone nga tshifhinga tsha Mugaganyagwama, ane a vha tshipiḓa tsha tshandukiso dza kha sekhithara ya zwa fulufulu, vhuendi na zwa vhuendedzathundu o rangwaho phanḓa nga Operation Vulindlela, a sumbedza vhuḓiimseli ha muvhuso ha u ṱuṱuwedza vhubindudzi ha sekhithara ya phuraivethe khathihi na nyaluwo ya ikonomi i katelaho vhathu vhoṱhe.
1.1.4. Musi hu tshi khou dzhielwa nṱha masiandaitwa ane a nga vha hone nga mulandu wa nyengedzedzo ya mithelo, Mugaganyagwama wo vhea maga ane a ḓo fhugudza vhuhulu ha masiandaitwa ayo ane a vha:
1.1.4.1. U sa engedzwa ha muthelo wa zwivhaswa.
1.1.4.2. Nyengedzo dza magavhelo a zwa matshilisano dzi re nṱha ha infḽesheni, zwine zwa ḓo sia magavhelo a vhaaluwa na a vhathu vha re na vhuholefhali a tshi ḓo engedzwa nga masheleni a swikaho R130 lune a vho ḓo fhedza o no vha R2 315 kha ṅwaha wa 2025.
1.1.4.3. Mukovho muhulwane vhukuma wa zwa masheleni wo livhiswa kha vha Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe u itela u khwinisa vhuendi ha zwidimela zwa u hwala vhaṋameli zwine hezwi zwa ḓo fhungudza vhunzhi ha masheleni ane miṱa ya a shumisa kha zwa vhuendi.
1.1.5. Tsha ndemesa, nyengedzedzo iyi ya mithelo i ḓo thusa vhukuma kha u ṋetshedza masheleni a u tshimbidza ḽino shango nga u bvela phanḓa na u vha na vhadededzi vha swikaho 11 000 zwikoloni zwashu, vhashumi vha zwa mutakalo vha swikaho 9 300, u tholwa ha madokotela vha swikaho 800 vhane vha kha ḓi bva u khunyeledza tshipiḓa tsha tshumelo ya tshitshavha khathihi na u ṋea tshikhala vhaṅwe vhana vha u ḓadzisa vha swikaho 700 000 (vha miṅwaha miṋa) tsha tswikelo ya senthara dza mveledziso ya vhana vhaṱuku (ECD), dzine dza vha yone pfunzo ya mutheo ya ndeme ine vha i ṱoḓa vhukuma u itela uri lwendo lwavho lwa zwa pfunzo lu vhe lwavhuḓi.
1.2. Nyaluwo ya ikonomi
1.2.1. Nyaluwo ya 0.6% kha kotara ya vhuṋa (GDP) ya ṅwaha wa 2024, i sumbedza mvusuluso ya ikonomi nga u angaredza, sa izwi sekhithara ya zwa vhulimi, ya zwa masheleni, ya mbambadzo na zwa miṱa dzo aluwa kha kotara ya u fhedzisela ya ṅwaha.
1.2.2. Nḓowetshumo ya zwa vhulimi yo vuwa vhukuma nga nyaluwo ya 17,2%, lwe hezwi zwa engedza nyaluwo ya GDP nga 0,4%. Nḓowetshumo dza tshumelo dza zwa masheleni, zwifhaṱo na mabindu dzo aluwa u vhuya u swika na kha kotara ya vhumalo nga u tevhekana, lwe hezwi zwa masheleni, mishumo i elanaho na zwa zwifhaṱo khathihi na dziṅwe tshumelo dza zwa mabindu, dza wanala dzi dzone dze dza shela mulenzhe vhukuma kha nyaluwo iyi.
1.2.3. Khabinethe i na fulufhelo ḽa uri vhuḓikumedzeli ho engedzeaho khathihi na luvhilo lwa u ita tshanduko dza zwa milayo, nḓisedzo ya tshumelo yo khwinifhadzeaho khathihi na mashumele avhuḓi a muvhuso, hu tshi katelwa na u shela mulenzhe ha sekhithara ya phuraivethe ho engedzeaho, zwi ḓo ṱuṱuwedza u bvela phanḓa ha nyaluwo ya ikonomi kha ṅwaha wa 2025 na u fhira.
1.3. Vhubindudzi
1.3.1. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga vha khamphani ya Microsoft South Africa ya u bindudza masheleni a swikaho R5.4 biḽioni kha themamveledziso ya zwa vhuṱali ha khomphiyutha (AI) fhano kha ḽino shango. Vhubindudzi uvhu vhu ḓo khwaṱhisa vhuimo ha shango ḽa Afrika Tshipembe sa yone senthara khulwane ya zwa AI kha dzhango ḽoṱhe ḽa Afrika khathihi na u bvela phanḓa na vhubindudzi ha masheleni a swikaho R20,4 biḽioni he ha thomiwaho nga vha khamphani ya Microsoft South Africa kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru yo fhelaho.
1.3.2. Khamphani ya Microsoft South Africa yo dovha hafhu ya ḓivhadza u shela hayo mulenzhe kha zwa u bveledza nḓivho ya u shumisa zwishumiswa zwa didzhithaḽa nga u badela ngudo dza ṱhanziela dza zwa thekiniki dza vhagudiswa vha swikaho 50 000 vhane vha khou guda zwikili zwa didzhithaḽa zwine zwa vha kha ṱhoḓea khulwane vhukuma.
1.3.3. Kha ndingedzo dza u dovha hafhu u khwinifhadza tshiimo tshashu kha zwa vhubindudzi, khamphani ya u maga mimoḓoro i bvaho kha ḽa India ine ya ḓivhiwa sa Mahindra, yo saina memorandamu wa thendelano na vha Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Afrika Tshipeme (IDC) u itela u lavhelesa kha khonadzeo ya u fhaṱa ḽimaga ḽo fhelelaho ḽa u maga mimoḓoro fhano kha shango ḽashu. Khamphani ya Mahindra yo no vha na ḽimaga ḽayo u swika zwino ḽa mimoḓoro ya Pik Up fhaḽa ḓoroboni ya Durban ḽine ḽa khou tshimbidzwa nga vha AIH Logistics, hune ra kha ḓi tou bva u fhululedza zwa u bveledzwa ha zwiendedzi zwavho zwa Pik Up zwo magwaho fhano kha ḽino shango zwo dzhenaho kha tshivhalo tsha vhu25 000.
1.3.4. Khabinethe yo humbudza vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe sa vhufaramikovhe kha South Africa Incorporated (SA Inc.) nga ha zwivhuya zwine vha nga zwi wana musi vha tshi kunguwedza shango ḽashu sa fhethu ha khwinesa ha zwa vhubindudzi musi ḽi tshi vhambedzwa na maṅwe mashango a ḽifhasi ane ḽa ṱaṱisana nao. Ri tea u bvela phanḓa na u amba sa ipfi ḽithihi, ri tshi tikedza madzangalelo ashu sa lushaka, vhuḓilangi hashu sa shango khathihi na demokirasi yashu yo ḓitikaho nga ndayotewa.
2. Vhushaka ha Dzitshaka
2.1. Vhuphresidennde ha ḽa Afrika Tshipembe ha Tshigwada tsha Mashango a Fumbili (G20)
2.1.1. Sa tshipiḓa tsha Vhuphresidennde hashu ha G20, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo fara miṱangano ya zwigwada zwa u shuma zwa G20 i tevhelaho ye ya tshimbila zwavhuḓi vhukuma mafheloni a ṅwedzi wa Luhuhi na kha uno ṅwedzi:
2.1.1.1. Muṱangano wa Tshigwada tsha U shuma tsha Ṱhoḓisiso na Vhutumbuli (RIWG) tsha G20, we wa farelwa fhaḽa Yunivesithi ya Free State, Mangaung u bva nga ḽa 23 u swika 25 Luhuhi 2025, wo amba nga ha uri ri nga shumisa hani ṱhoḓisiso na vhutumbuli nga nḓila ya khwine u itela u tandulula khaedu dza ḽifhasi na u ṱuṱuwedza saintsi na thekhinoḽodzhi. Vho dovha hafhu vha lavhelesa kha zwipikwa zwa ṅwaha u ḓaho, zwine zwa vha:
(a) Tshipikwa tsha 1: Vhutumbuli ho Vhofholowaho ha u itela Mveledziso;
(b) Tshipikwa tsha 2: Zwithu zwi tshilaho zwo fhambanaho u itela Mveledziso yo Khwaṱhaho; na
(c) Tshipikwa tsha 3: U fhambana nga mvelele na maitele, Ndinganelo, U katela vhathu vhoṱhe na Tswikelo ya Saintsi, Thekhinoḽodzhi na Vhutumbuli.
2.1.1.2. Muṱangano wa Tshigwada tsha U shuma tsha u lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa wa u thoma (fhaḽa Ḓoroboni ya Kapa, 3 u swika 5 Ṱhafamuhwe 2025) we wa lavhelesa kha maitele a u khwaṱhisa zwa u thoma u shumiswa ha zwishumiswa zwa mulayo u itela u lwa na zwiito zwa vhuaḓa. Muṱangano uyu wo shuma sa tshikhala tsha u ita uri avho vhane vha khou shela mulenzhe vha kone u bveledza adzhenda khathihi na u thoma mutheo wa nyambedzano dza tshifhinga tshi ḓaho, u ṱuṱuwedza nyambedzano na tshumisano hu tshi itelwa u khwaṱhisa pulane dza u lwa na zwiito zwa vhuaḓa. Nga tshifhinga tsha miṱangano iyi, avho vhane vha khou shela mulenzhe vho ambedzana vha dovha hafhu vha tendelana kha zwipikwa izwi zwa ndeme zwo fhambanaho:
(a) Tshipikwa tsha 1: U khwaṱhisa zwa u Fulufhedzea ha Sekhithara ya Muvhuso;
(b) Tshipikwa tsha 2: U engedza Vhukoni ha Mbuedzedzo ya Ndaka;
(c) Tshipikwa tsha 3: U shela Mulenzhe ho Katelaho; na
(d) Tshipikwa tsha 4: Tsireledzo ya Tsevhi.
2.1.1.4. Muṱangano wa Tshigwada tsha U shuma tsha zwa Vhulimi wa u thoma, we wa farwa nga inthanethe nga ḽa 3 na ḽa 4 Ṱhafamuhwe 2025, wo amba nga ha zwithu zwa ndeme zwine zwa kwama vhashelamulenzhe vha zwa vhulimi ḽifhasi ḽoṱhe nga u angaredza hu tshi katelwa na u tendelana nga ha zwipikwa zwa ṅwaha u ḓaho. Zwone ndi zwi tevhelaho:
(a) Tshipikwa tsha 1: U ṱuṱuwedza zwa u shela mulenzhe ha vhathu vhoṱhe kha maraga khathihi na mveledziso ya zwiḽiwa.
(b) Tshipikwa tsha 2: U maanḓafhadza vhaswa na vhafumakadzi kha sisṱeme yoṱhe ya vhubveledzisi ha zwiḽiwa;
(c) Tshipikwa tsha 3: U ṱuṱuwedza zwa u ṋetshedzana nḓivho ya zwa vhutumbuli na thekhinoḽodzhi; khathihi na
(d) Tshipikwa tsha 4: U bveledza nyimele ine ya kona u konḓelela kilima hu tshi itelwa zwa vhulimi vhune ha nga vha ha tshifhinga tshilapfu.
2.1.1.5. Muṱangano wa u Thoma wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga ha Vhuendelamashango we wa farwa nga ḽa 5 Ṱhafamuhwe 2025 wo davhidzana nga ha nḓila ine vhuendelamashango ha nga shumiswa ngayo u shandukisa matshilo a vhathu, zwitshavha na ḽifhasi ḽoṱhe nga u angaredza. Muṱangano uyu wo dovha hafhu wa amba khathihi na u tendelana uri hu ḓo tea u sedzwa kha zwipikwa zwiṋa zwa ṅwaha, zwine zwa vha:
(a) Tshipikwa tsha 1: AI yo Ḓitikaho nga Vhathu na Vhutumbuli u itela u khwaṱhisa zwa U thomiwa ha mabindu a zwa Vhuendi na Vhuendelamashango khathihi na dziSMME;
(b) Tshipikwa tsha 2: Masheleni a zwa Vhuendelamashango na Vhubindudzi u itela u Khwaṱhisa Ndinganelo khathihi na u Ṱuṱuwedza Mveledziso ya Tshifhinga Tshilapfu;
(c) Tshipikwa tsha 3: Vhuṱumani ha Muyani u itela u Enda Zwavhuḓi; na
(d) Tshipikwa tsha 4: U Konḓelela ho Khwaṱhaho hu tshi itelwa Mveledziso ya zwa Vhuendi vhu Katelaho Vhoṱhe nahone ha Tshifhinga Tshilapfu.
2.1.1.6. Muṱangano wa u Thoma wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga ha Phungudzo ya Khohakhombo ya Zwiwo we wa farwa nga vidio nga ḽa 5 Ṱhafamuhwe 2025 wo amba nga ha u engedzwa ha maitele a tsivhudzo nga u ṱavhanya kha maga oṱhe, ane a vha tshipikwa tsha ndeme tsha ḽifhasi tshe tsha vhewa nga vha Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka nahone ane a khwaṱhisa zwa u thoma u shumiswa ha Muhanga wa Phungudzo ya Khohakhombo ya Tshiwo wa Sendai wa miṅwaha ya u bva 2015 u swika 2030. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi vhona muṱangano uyu sa foramu ya dzitshaka ya ndeme ya u ṱuṱuwedza adzhenda ya vhuḓifhinduleli vhu fanaho ha u bveledza u konḓelela, u khwaṱhisa tshumisano yashu khathihi na u ṱuṱuwedza nyito dzi pfalaho dzine dza ṱoḓea kha u thivhela u engedzea kana u ṋaṋa ha khohakhombo. Muṱangano wo tendelana kha zwipikwa zwi tevhelaho:
(a) Tshipikwa tsha 1: U amba nga ha Tshayandingano na U fhungudza Tshayatsireledzo;
(b) Tshipikwa tsha 2: Nyangaredzo ya Ḽifhasi ya Sisteme dza Tsivhudzo nga Tshifhinga;
(c) Tshipikwa tsha 3: Themamveledziso dza U konḓelela Zwiwo;
(d) Tshipikwa tsha 4: Masheleni a Phungudzo ya Khohakhombo dza Zwiwo;
(e) Tshipikwa tsha 5: Mbuedzedzo ya Tshinyalelo ya Zwiwo, Mvusuluso na Phaṱhululo; na
(f) Tshipikwa tsha 6: Maitele o Ḓitikaho nga Ekhosisteme a DRR/Thandululo dzo Ḓitikaho nga Mupo.
2.1.1.7. Muṱangano wa u Thoma wa Tshigwada tsha Vhaḓivhi wa nga ha Vhubveledzi ha zwiḽiwa we wa farwa nga vidio nga ḽa 5 Ṱhafamuhwe 2025 u itela u amba nga ha mbekanyamaitele na mbekanyamushumo dza u khwinifhadza vhubveledzi ha zwiḽiwa. Avho vhe vha dzhenela muṱangano uyu vho tendelana kha zwa u bveledzwa ha sisṱeme ya zwiḽiwa yo khwaṱhaho, i pfalaho nahone ine ya nga vha ya tshifhnga tshilapfu. Vho dovha hafhu vha ḓikumedzela u tandulula khaedu khulwane dzi fanaho na zwikhukhulisi zwa mbambadzo, masheleni a ṋetshedzwaho kha zwa vhubveledzi ha zwiḽiwa khathihi na masiandaitwa a tshanduko ya kilima kha sisṱeme ya nḓisedzo ya zwiḽiwa. Zwiṅwe zwa zwithu zwa ndeme zwe zwa ambiwa nga hazwo ndi zwi tevhelaho:
(a) Tshipikwa tsha 1: Mbekanyamaitele dza zwa vhubveledzi ha zwiḽiwa dzo khwaṱhaho;
(b) Tshipikwa tsha 2: Mitengo ya zwiḽiwa yo dzikaho;
(c) Tshipikwa tsha 3: Milayo na zwilinganyi zwi re khagala;
(d) Tshipikwa tsha 4: Pulane dza Mashumele a nga ha Vhubveledzi ha Zwiḽiwa dza G20; na
(e) Tshipikwa tsha 5: Thendelo dza Dziminisṱa khathihi na u thoma u shumiswa hadzo.
2.1.1.8. Mbekanyamaushumo ya zwa Vhukwamani ya G20 yo farelwaho Yunivesithi ya Venḓa, fhaḽa Ṱhohoyanḓou nga ḽa 7 Ṱhafamuhwe 2025 ye ya vha yo livhiswa kha u ṱuṱuwedza vhudavhidzani ho angalalaho khathihi na u shela mulenzhe ha vhadzulapo kha vhuimo ha Vhuphresidennde ha G20 ha shango ḽa Afrika Tshipembe. Guvhangano iḽi ḽo shumiswa kha u ṱuṱuwedza vhathu vha ḽino shango uri vha ḓidzhenise kha mushumo wa u ṱanganedza vhaeni vhashu fhano shangoni zwenezwo musi ri tshi khou bvela phanḓa na u fara miṱangano kha zwipiḓa zwo fhambanaho zwa shango khathihi na u bvisela khagala mvelele na vhufa havho. Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vho dovha hafhu vha ṱuṱuwedzwa uri vha ambe zwivhuya nga ha shango ḽavho.
2.1.2. Hu ḓo farwa miṱango ya G20 ya nga ha zwigwada zwa u shuma na zwigwada zwa vhaḓivhi i tevhelaho u vhuya u swikela mafheloni a ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe 2025:
2.1.2.1 Muṱangano wa u Thoma wa Tshigwada tsha Vhaḓivhi wa nga ha Nyaluwo ya Ikonomi i Katelaho, Vhubveledzanḓowetshumo, Mishumo khathihi na U fhungudza Tshayandingano nga ḽa 17 Ṱhafamuhwe 2025, nga vidio.
Muṱangano wa u Thoma wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga ha Mbambadzo na Vhubindudzi wo farwa u bva nga ḽa 18 u swika 20 Ṱhafamuhwe 2025, nga vidio.
2.1.2.2 Muṱangano wa Vhuvhili wa Tshigwada tsha U shuma tsha zwa Mutakalo u ḓo farwa u bva nga ḽa 26 u swika 28 Ṱhafamuhwe 2025 fhaḽa ḓoroboni ya Durban.
2.1.2.3 Muṱangano wa u Thoma wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga ha Kilima na Thikhedzo ya Mupo u ḓo farwa u bva nga ḽa 25 u swika 28 Ṱhafamuhwe, nga vidio.
2.1.3 Zwidodombedzwa zwinzhi nga ha miṱangano iyi ya G20 yo fhambanaho khathihi na mawanwa ayo zwi nga kona u swikelwa kha www.g20.org KANA kha www.g20.org.za
2.2 Thuso ya zwa Vhuthu fhaḽa kha ḽa Paḽestina
2.2.2 Khabinethe yo sasaladza zwa u hana u tendela thuso ya zwa vhuthu fhaḽa Lutshilani lwa Gaza nga shango ḽa Israele khathihi na u valwa ha vhupo ha u pfuka mikaṋo nga tshifhinga tsha musi vhathu vha Gaza vha tshi khou ṱangana na thambulo khulwane vhukuma lune vha khou ṱoḓa zwiḽiwa nga u ṱavhanya, vhudzulo na nḓisedzo ya mishonga.
2.2.3 Tsheo iyi i tou vha u bvela phanḓa ha zwiito zwa shango ḽa Israele zwa u shumisa u hanela vhathu zwiḽiwa sa tshishumiswa tsha nndwa kha fulo ḽavho ḽa mabulayo ane a khou bvela phanḓa e Khothe ya zwa Vhulamukanyi ya Dzitshaka vha haṱula uri zwi tou vha zwiito zwi re khagala zwa mabulayo a vhathu vhanzhi vha lushaka luthihi ane a khou itelwa vhathu vha shango ḽa Paḽestina.
2.2.4 Khabinethe yo dovha hafhu ya ombedzela khuwelelo ya shango ḽashu kha tshitshavha tsha dzitshaka ya uri shango ḽa Israele ḽi dzhielwe vhukando khathihi na u vhona uri hu khou vha na nḓisedzo ya thuso ya zwa vhuthu yo tsireledzeaho, ine ya khou bvela phanḓa nahone ine ya sa khou thithiswa kha vhupo hoṱhe nga u angaredza vhu re fhaḽa Lutshilani lwa Gaza.
3. Vhugevhenga
3.1. U Ṱanganedzwa ha Tsheo ya Khothe ya Malawi ya nga ha u Humiselwa Murahu ha Vho Shepherd na Vho Mary Bushiri fhano shangoni uri vha sengiswe
3.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza tsheo yo dzhiiwaho nga Khothe ya Madzhisiṱaraṱa Muhulwane ya Riphabuḽiki ya Malawi ya uri Vho Shepherd na Vho Mary Bushiri vha humiselwe fhano kha ḽa Afrika Tshipembe u itela uri vha kone u sengiswa kha milandu yavho yo fhambanaho ya zwa vhugevhenga ine khayo ha katelwa u tshipa, u pfuka Mulayo wa Vhueletshedzi ha zwa Masheleni na Tshumelo dza Vhukati, wa ṅwaha wa 2002 (Mulayo 37 wa 2002), Mulayo wa Dzibannga, wa ṅwaha wa 1990 (Mulayo 94 wa 1990), Mulayo wa zwa Vhufhalali, wa ṅwaha wa 2002 (Mulayo 13 wa 2002) hu tshi katelwa na u pfuka milayo ya beiḽi yavho.
3.1.2. Tsheo iyi yo sumbedza uri nangoho a hu na muthu ane a nga shavha mulayo ya dovha hafhu ya khwaṱhisedza vhuḓilangi ha mulayo wa vhulamukanyi, tshumisano ya dzitshaka hu tshikatelwa na u fulufhedzana vhukati ha shango ḽa Afrika tshipembe na zwiimiswa zwa mulayo zwa shango ḽa Malawi.
3.1.3. Ri a zwi ḓivha uri avha vha ha Bushiri vho sumbedzisa uri vha khou ḓo ita khumbelo ya khaṱhululo. Fhedziha, ri na fulufhelo ḽa uri ri na mulandu wo khwaṱhaho kha avha vhavhili.
3.1.4. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo ḓiimisela u shumisana na vha INTERPOL kha u tshimbidza zwavhuḓi maitele a thendelano dza u humiselwa murahu ha vhahumbulelwa khathihi na zwidodombedzwa zwoṱhe zwo teaho u itela uri nangoho vha kone u humiselwa murahu fhano kha ḽa Afrika Tshipembe uri vha kone u sengiswa.
4. Mutsho wo Kalulaho
4.1. Mvula dzo kalulaho dzine dza kha ḓi tou bva u na zwenezwino dzo fhira na matshilo a vhathu vhanzhi, dza sia vhunzhi ha vhathu vha tshi kombetshedzea u pfuluwa, vhunzhi ha mahaya na themamveledziso zwo tshinyadzwa vhukuma ngei kha ḽa KwaZulu-Natal.
4.2. Masiandaitwa a nyimele dza mutsho wo kalulaho fhaḽa kha vunḓu ḽa KwaZulu-Natal o fhedza nga u ita uri tshiimo itsho tshi dzhiwe sa tshiwo tsha mupo tsha lushaka u itela uri muhasho wa vunḓu wa Tshumisano dza Mavhusele na Mafhungo a Sialala u kone u kuvhanganya zwiimiswa zwoṱhe zwa muvhuso uri zwi engedze maga a thikhedzo hu tshi itelwa u thusa u fhungudza masiandaitwa a zwiwo kha zwitshavha.
4.3. Muvhuso u khou bvela phanḓa na u ṋetshedza thuso kha zwipondwa zwa miḓalo ngeno Muhasho wa Vhudzulo ha Vhathu wo ṋetshedza masheleni a swikaho R100 miḽioni kha muvhuso wa vunḓu ḽa KwaZulu-Natal u itela u thusa u langa masiandaitwa a miḓalo.
4.4. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha vhe na ṱhogomelo vhukuma musi une ha vha na mitsho ine ya nga vhanga tshinyalelo. Mvula dzo kalulaho dzi vhanga miḓalo henefho kha vhupo vhune dza khou na hone, nga maanḓa kha vhupo vhu re fhasi, kha maburoho na dzibada.
4.5. Musi hu na mvula dzo kalulaho, vhadzulapo vha khou eletshedzwa uri vha songo shumisa bada dzo ḓalaho maḓi khathihi na uri vha lavhelese khasho dza mafhungo, mafhungo a radio na masiaṱari a tshiofisi a nyanḓadzamafhungo dza matshilisano a muvhuso u itela u wana mafhungo maswa na tsivhudzo nga tshifhinga.
B. Mafhungo maswa kha Khabinethe
1. Tsireledzo na Khwinifhadzo ya Muholo wa Fhasisa wa Lushaka (NMW)
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza na u dzhiela nzhele muvhigo nga vha Muhasho wa Mishumo na Vhashumi wa nga ha mvelaphanḓa yo no itwaho kha zwa u tsireledzwa na u khwaṱhiswa ha NMW.
1.2. Mulayo wa NMW, wa ṅwaha wa 2018 (Mulayo 9 wa 2018), we wa phasiswa nga ṅwedzi wa Lara 2018, ndi wone wo vheaho thikho ya u fhungudza tshayandingano na tshikhala vhukati ha miholo, wa dovha hafhu wa bvela phanḓa na u tsireledza vhashumi vhane vha hola miholo ya fhasi fhano shangoni.
1.3. U bva nga ḽa 1 Ṱhafamuhwe 2025, NMW yo engedzea nga 4% u bva kha R27,58 u swika kha R28,79 nga awara. Nyengedzedzo iyi yo livhiswa kha u ṋetshedza thikhedzo ya ndeme ya zwa masheleni khathihi na ṱhaḓulo ine ya ṱoḓea vhukuma kha vhashumi vha swikaho 6 miḽioni vhane vha hola miholo ine ya fana na iyo yo bulwaho kha mulayo wa NMW.
2. U Ṱuṱuwedza Vhugudi ha Mutheo
2.1. Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a thikhedzo ya tshandukiso ya sia ine ya vha ya ndeme kha sekhithara ya Pfunzo dza Mutheo dzo livhiswaho kha vhugudi ha mutheo.
2.2. Nga ṅwedzi wa Phando 2025, Muhasho wa Pfunzo dza Mutheo wo ḓivhadza khathihi na u fhululedza tshivhalo tsha nṱhesa tsha vho phasaho murole wa maṱiriki tshine tsha vha 87.4%. Fhedziha, ṅwedzi muthihi phanḓa ha izwo, muhasho wo vha u tshi kha ḓi tou bva u bvisa mvelelo dza tsenguluso ya sisṱeme dzi bvaho kha ṱhoḓisiso tharu dzo fhambanaho dze dza sumbedza uri vhana vha swikaho 80% vha shango ḽa Afrika Tshipembe vhane vha vha na miṅwaha ya fumi (10), a vha koni u vhala zwi no pfala, nga luambo luṅwe na luṅwe.
2.3. U itela u tandulula khaedu iyi, Minisṱa vha Pfunzo dza Mutheo vho thoma maga a tshandukiso ane a ḓo vha na mbuelo dzi tevhelaho:
2.3.1. Tswikelo ya vhoṱhe kha ECD dza maimo a nṱha nga kha u ṅwaliswa nga vhunzhi ha senthara dza ECD, u itela u vhona uri ṅwana muṅwe na muṅwe ane a vha kha ECD dzenedzo u khou wana sabusidi, u tikedza senthara dza ECD nga zwishumiswa zwa u Guda na zwa Vhugudisi khathihi na u ṋetshedza thikhedzo kha vhashumi u itela uri vha wane ndalukano dza zwa vhugudisi. Masheleni ane a ḓo ṋetshedzwa kha mushumo uyu o kovhelwa kha Mugaganyagwama wa Lushaka wa ṅwaha wa 2025.
2.3.2. U sengulusa maitele na zwilinganyi hu tshi itelwa u engedza poswo dza vhadededzi kha luṱa lwa mutheo lwa zwa vhugudisi.
2.3.3. Bazari ya Funza Lushaka i ḓo shandukiswa u itela uri i dzhiele nṱha matshudeni vhane vha tama u funza kha luṱa lwa mutheo.
2.4. Hei tshandukiso ya ndeme ngaurali, i ḓo khwaṱhisa zwa u kona u vhala na u ṅwala khathihi na zwikili zwa mbalo zwa vhagudi vha re kha luṱa lwa mutheo khathihi na u ita uri nga murahu vha kone u dzhena kha thero dzi konḓaho sa Metse, Saintsi, Ḓivhamuvhalelano na Ḓivhaikonomi.
3. Kushumele kha zwa Vhubveledzisi ha muḓagasi
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa nga ha mushumo une wa khou itwa nga Eskom wa u khwinifhadza vhubveledzi ha muḓagasi khathihi na u ḓisa vhudziki kha giridi ya lushaka hu tshi itelwa u thivhela zwiṅwe zwiwo zwa u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana.
3.2. Nga murahu ha u khwinifhadzwa ha vhubveledzi ha muḓagasi vhu swikaho 300 megawathi khathihi na u vhuedzedzwa hafhu ha muḓagasi wa nga thungo wo eḓanaho, maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana o swika he a imiswa nga awara ya 10:00, nga Swondaha, ya ḽa 9 Ṱhafamuhwe 2025. Kushumele kwa malasha fhaḽa Tshiṱitshini tsha Muḓagasi tsha Kusile ku kha tshikalo tsha nṱhesa lune yunithi dzoṱhe dze dza vha dzi sa khou shuma u tou bva nga Ḽavhuṱanu, ḽa 7 Ṱhafamuhwe, zwazwino dzo vhuyelela ngonani ngeno Yunithi ya 2 fhaḽa Koeberg na yone yo kona u vhuedzedzwa hafhu ngonani lune zwino i khou shuma zwavhuḓi.
3.3. Mashumele kha zwa vhubveledzi ha muḓagasi nga u angaredza u tou bva nga tshilimo tsha ṅwaha wa 2024 o sumbedza u khwinifhadzea vhukuma khathihi na vhudziki, zwe zwa ita uri hu vhe na maḓuvha ane hu si vhe na u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana e a vha henefha kha 98%. Eskom i kha ḓi vha na fulufhelo ḽa uri nyimele i ḓo vha yavhuḓi na kha khalaṅwaha ya tshilimo.
C. Tsheo dza Khabinethe
1. U farwa ha Indaba ya nga ha Maḓi na Vhuthathazwitzhili
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u farwa ha Indaba ya nga ha Maḓi na Vhuthathazwitzhili nga ḽa 27 na ḽa 28 Ṱhafamuhwe 2025 vunḓuni ḽa Gauteng.
1.2. Vhuṱambo uvhu vhu ḓo shuma sa vhuṱambo ha u ḓadzisa kha uho ha Muṱangano wa zwa Maḓi he ha farwa nga ṅwedzi wa Phando 2024, he khaho, ha vha ho kuvhanganya vha maanḓalanga oṱhe a tshumelo dza zwa maḓi u itela u tandulula khaedu khulwane dzine dza vha hone kha sekhithara iyi nga murahu ha u bviswa ha Mivhigo ya Marotha.
1.3. Muṱangano wo wana uri Pulane ya Mashumele ya u tandulula thaidzo khathihi na iyi Indaba zwi ḓo ṋetshedza tshikhala tsha u sengulusa mvelaphanḓa yo itwaho hu tshi katelwa na u bveledza maṅwe maga ane a nga ṱoḓea.
1.4. Mawanwa a Indaba ane a khou lavhelelwa a tea u sumbedza u vha na thendelano dza nga ha tshiimo tsha nḓisedzo ya maḓi fhano kha ḽa Afrika Tshipembe, mvelaphanḓa kha mishumo i songo khunyeledzwaho ya u bva kha Muṱangano wa zwa Maḓi wa 2024 khathihi na mishumo ya ndeme ine ya ṱoḓea u itela u khwinifhadza nḓisedzo ya maḓi hu tshi katelwa na pulane ntswa ya mashumele.
1.5. Khabinethe yo dzhiela nzhele khaedu dza nḓisedzo ya maḓi dzine shango ḽa khou ṱangana nadzo ya dovha hafhu ya khwaṱhisedza vhuḓiimiseli hayo kha u ita uri mudzulapo muṅwe na muṅwe wa shango ḽa Afrika Tshipembe u khou vha na tswikelo ya maḓi o kunaho, o tsireledzeaho nahone ane a nga kona u ṋetshedzwa lwa tshifhinga tshilapfu hu tshi katelwa na tshumelo dza vhuthathazwitzhili.
2. Muvhigo wa Shango wa Tshifhinga tsha Vhuvhili, tsha Vhuraru na tsha Vhuṋa wa Thendelano dza UN dza nga ha pfanelo dza vhathu vhane vha vha na vhuholefhali (UNCRPD).
2.1. Khabinethe yo tendela Muhasho wa Vhafumakadzi, Vhaswa na Vhathu vhane vha vha na Vhuholefhali u tshi ṋetshedza muvhigo wa tshifhinga tsha Vhuvhili, tsha Vhuraru na tsha Vhuṋa (UNCRPD) kha dzangano ḽa UN. Muvhigo uyu u sumbedza mafhungo maswa nga ha mvelaphanḓa ye shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa ita u itela u tikedza na u tsireledza pfanelo dza vhathu vhane vha vha na vhuholefhali.
2.2. Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa Shango wa Mutheo wa nga ha U shumiswa ha UNCRPD nga ṅwaha wa 2013 nahone muvhigo uyo wo mbo ḓi ṋetshedzwa nga ṅwaha wa 2014.
2.3. Uyu muvhigo wa mvelaphanḓa yo ṱanganelaho u ṋea manweledzo a mashumele a muvhuso kha zwa u thoma u shumiswa ha Nḓivhadzamulayotibe ya nga ha Pfanelo dza Vhathu vha re na Vhuholefhali. U bvisela khagala tshandukiso dza mbekanyamaitele na milayo hu tshi katelwa na maga o dzhiiwaho u itela u tsireledza na u tikedza pfanelo dza vhathu vhane vha vha na vhuholefhali. Muvhigo u bvisela khagala ndingedzo dzo itwaho kha zwa pfunzo, u tsivhudza vhadzulapo, mutakalo, tshumelo dza matshilisano, tswikelo ya vhulamukanyi khathihi na mishumo hu tshi itelwa vhathu vhane vha vha na vhuholefhali. Muvhigo u ḓo anḓadzwa kha webusaithi ine ya vha: www.gov.za
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa ho ranga u khwaṱhisedzwa ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Neil Jansen sa Muthusamulangi Muhulu: Ndangulo ya zwa Vhashumi na Mveledziso kha Muhasho wa zwa Muno.
2. U tholwa ha miraḓo ya bodo ya Alexkor
(a) Mufumakadzi Vho Dineo P. Peta (Mudzulatshidulo);
(b) Mufumakadzi Vho Hilary A. Swartbooi;
(c) Muambeli. Prof. Vho Trevor G. Fowler;
(d) Mufumakadzi Vho Shinduvi Zitha;
(e) Mufumakadzi Vho Bongi Ngxishe;
(f) Dokotela Vho Jonty Tshipa;
(g) Vho Nico Patrick Swart; na
(h) Vho Freddy Raseote.
E. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Muṱangano wa u Thoma wa Sisteme ya Lushaka ya Tshandukiso ya zwa Vhutumbuli
1.1 Muṱangano wa u Thoma wa Sisteme ya Lushaka ya Tshandukiso ya zwa Vhutumbuli u ḓo farwa u bva nga ḽa 13 u swikela nga ḽa 14 Ṱhafamuhwe 2025 u itela u ṱanganya vhukoni ha shango ḽa Afrika Tshipembe kha zwa saintsi, thekhinoḽodzhi na vhutumbuli nga nḓila ine zwa ita uri hu vhe na u katelwa ha vhathu vhoṱhe.
1.2 Muṱangano wo kuvhanganya fhethu huthihi khoro dza zwa saintsi, zwiimiswa zwa pfunzo dza nṱha, mihasho ya muvhuso, sekhithara ya zwa mabindu khathihi na madzangano a vhashumi hu tshi itelwa u lavhelesa na u amba nga ha vhuḓifhinduleli ha zwino na ha tshifhinga tshi ḓaho ha Sisteme ya zwa Vhutumbuli ya Lushaka ya shango ḽa Afrika Tshipembe. I ḓo dovha hafhu ya themendela zwine zwa tea u itwa u itela uri hu kone u swikelwa mveledziso ya zwa matshilisano na ikonomi i katelaho hu tshi itelwa u vhuedza vhathu vhoṱhe vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
2. Muṱangano wa Vhumalo wa vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na Mbumbano ya mashango a Yuropa (EU)
2.1 Muṱangano wa Vhumalo wa vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na Mbumbano ya mashango a Yuropa (EU) u khou farelwa fhaḽa ḓoroboni ya Kapa (ṋamusi) nga ḽa 13 Ṱhafamuhwe 2025, nahone u ḓo tshimbidzwa nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa, Phresidennde vha Khoro ya Yuropa, Vho António Luís Santos da Costa, na Phresidennde vha Khomishini ya Yuropa, Dokotela Vho Ursula von der Leyen hu tshi itelwa u dovha hafhu ha khwaṱhiswa vhushaka ha vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na EU.
2.2 Muṱangano uyu u ḓo amba nga ha mafhungo a zwa mbambadzo na vhubindudzi, hu tshi katelwa na tshumisano khulwane vhukati ha avha vhavhili khathihi na u khwaṱhisedza tshoṱhe vhushaka ha vhavhili vhu re hone vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na EU.
2.3 Muṱangano uyu u khou lavhelelwa u ḓo lavhelesa kha maitele a tshumisano hu tshi itelwa u tandulula khaedu dza kha dzingu na dza ḽifhasi dzine khadzo ha katelwa tshanduko ya kilima, u sa tsireledzea ha vhathu, mulalo, vhutsireledzi na vhudziki, tshanduko ya u ya kha fulufulu ḽi vhavhalelaho mupo khathihi na tshandukiso dza zwiimiswa zwa mavhusele zwa ḽifhasi.
2.4 Muṱangano u ḓo dovha hafhu wa ombedzela thikhedzo ya shango ḽa Afrika Tshipembe kha u vha haḽo Phresidennde wa G20 khathihi na zwipikwa zwaḽo zwine khazwo ha katelwa thero ya Vhuthihi, Ndanganelo na Mvelaphanḓa ya Tshifhinga Tshilapfu.
F. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
• Vho Dylan Naidoo nge vha vha mudzulapo wa murema wa u tou thoma kha ḽa Afrika Tshipembe u fhenya kha mutambo wa maimo a nṱha wa SA Open, une wa dovha hafhu wa vha mutambo wa kale vhukuma wa vhugweṋa ha mutambo wa goḽofu. Gundo ḽavho ḽo ita uri vha wane tshikhala tsha u tamba kha mutambo wa Open Championship une wa ḓo tambelwa fhaḽa Royal Portrush nga ṅwedzi wa Fulwana.
• Vho Ncazelo Mlilo kha u nangwa havho kha khethekanyo mbili dza maimo a nṱha kha tshiimiswa tsha Women Changing the World Awards. Pfufho idzi dzi dzhiela nzhele vhafumakadzi vhane vha khou ita mushumo u mangadzaho wa u shandukisa matshilo a vhathu u mona na ḽifhasi ḽoṱhe.
• Tshitshavha tsha Vhamosḽeme musi vha tshi khou elelwa ṅwedzi mukhethwa wa Ramadan.
• Vho Patrice Motsepe kha u khethwa havho hafhu sa Phresidennde wa CAF. U shela havho mulenzhe kha mveledziso ya bola ya milenzhe kha shango ḽa Afrika Tshipembe na ya dzhango ḽa Afrika zwi khou bvela phanḓa na u ita uri ri pfe ri tshi ḓihudza.
2. Ndiliso
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha dzikhonani na vha miṱa ya:
• vhaṋameli vha 31 vhe vha lovha kha khombo tharu dzo fhambanaho dza mabasi fhaḽa vhukati ha Reddersburg na Smithfield vunḓuni ḽa Free State; kha bada ya N2 Devhula, fhaḽa tsini na Mandeni, vunḓuni ḽa KwaZulu-Natal; na kha bada ya R21 fhaḽa Ekurhuleni, vunḓuni ḽa Gauteng.
• vhagudi vhaṋa vha tshikolo tsha phuraimari vhe vha lovha kha khombo ya badani kha bada ya N12 fhaḽa Daveyton, Ekurhuleni, kha vunḓu ḽa Gauteng.
• tsevhi na muthu a lwelaho zwa mbeu Vho Pamela Mabini vhe vha ima vha tshi lwela vhafumakadzi vhane vha khou ṱangana na zwiito zwa GBV, vha thusa kha u farwa ha vhathu vhenevho vha zwiito zwa GBVF.
• Vho Crystal-Donna Roberts, mutambi wa matambwa na muhashi wa ḽa Afrika Tshipembe vhe vha tamba kha fiḽimu dzi ngaho The Endless River na Krotoa, vha dovha hafhu vha vhonala na kha matambwa a ngaho Arendsvlei, Swartwater na 7de Laan.
• Dokotela Vho Gomolemo Mokae, mulwelambofholowo a lwaho na zwiito zwa khethululo nga lukanda, dokotela wa zwa mishonga na muṅwali vhe vha vha vhe mutikedzi muhulwane wa nyambo dza Afrika. Vho ṱanganedza pfufho dza nga ha nyambonnzhi u bva kha Bodonyangaredzi ya Nyambo dza Afrika Tshipembe nge vha ṱuṱuwedza zwa u shumiswa ha nyambo dzapo kha maṅwalwa a Afrika Tshipembe.
• Vho Athol Fugard, mutambi wa matambwa a ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe nga u angaredza, muṅwali wa nganea na matambwa vhe vha vha vha tshi dzhielwa nṱha fhano hayani na kha mashango a dzitshaka nga mulandu wa mushumo muhulwane we vha u ita kha zwa matambwa. Nga ṅwaha wa 2001, vho swika he vha huliswa nga u ṱanganedzwa havho kha American Theatre Hall of Fame vha fhedza nga u wana muṅene wa Order of Ikhamanga wa shango ḽa Afrika Tshipembe nga ṅwaha wa 2005.
• Vho Ebenhaezer Dibakwane, ramiswaswo we a wina pfufho nnzhi, mutambi wa matambwa na muṅwali.
• Vho Khomotso Jacob Makwetla, muambeli wa zwa u maanḓafhadzwa ha mabindu a vharema, vhe vha dovha hafhu vha shela mulenzhe muhulwane kha zwa mveledziso ya mitambo ya bola ya milenzhe na mavili fhano shangoni.
Tsho bviswa nga vha: Sisteme ya Mafhungo na Vhudavhidzani ha Muvhuso (GCIS)
Mbudziso: Mufumakadzi Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
