1. N’hweti ya Vamanana/Ku Tlangela ka Rixaka ka Siku ra Vamanana
1.1 Khabinete yi amukela tipulana ta ku tlangela ka rixaka ka Siku ra Vamanana na migingiriko hinkwayo leyi pulaniweke eka n’hweti hinkwayo ya Mhawuri. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela mugingiriko wa rixaka lowu nga ta khomeriwa eka Xitediyamu xa King Zwelithini, e-Umlazi, eKwazulu Natal, hi siku ra 9 Mhawuri 2014 ehenhla ka nhlokomhaka leyi: “Ku Tlangela 60 wa Malembe ya Chata ya Vamanana na 20 wa Malembe ya Nchunxeko: swin’we hi yisa emahlweni Afrika-Dzonga ro pfumala xihlawuhlawu xa mbala na rimbewu.”
Tani hi xiphemu xo tlangela n’hweti ya vamanana, mfumo wu ta va na migingiriko yo tala ku ndzhundzuzela vamanana eka swiyenge swo hambana hambana na ku kombisa leswi hi swi endleke tani hi tiko. Yin’wana ya migingiriko leyi kunguhatiweke yi katsa Masagwati ya Vamanana eka Vuaki (14 Mhawuri), Masagwati ya Vamanana eka Sayense (15 Mhawuri), Masagwati ya Lembe ya Murimi wa Xisati (22 Mhawuri) Masagwati ya Vamanana eka swa Mati (29 Mhawuri).
Tani hi xiphemu xo tlangela, Holobye wa Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu swin’we na Xirho xa Huvonkulu xa Xifundzankulu eka nhlengeletano ya xipecele ya MINIMEKE leyi a yi khomiwile hi siku ra 04 Mawuwani, yi amukerile phurogireme yo phakela 1 956 wa tindlu eka xin’wana ni xin’wana xa swifundzankulu leswa kaye. Phurogireme leyi yi hoyozela vamanana lava nga macha va ya e-Union Buildings ku kanetana na milawu ya tipasi hi 1956.
Ku simekiwa ko sungula ka phurogireme leyi ku ve kona eka doroba ra Ratanda, eka Masipala ya Muganga ya Lesedi eGauteng hi siku ra 04 Mhawuri 2014. Ntsengo wo ringana 17 604 wa tindlu wu ta akiwa hi vamanana nakona lava nga ta vuyeriwa i vamanana, lavakulu na miti leyi fambisiwaka hi vana tani hi leswi swi lerisisiweke xiswona hi Holobye wa Vutshamo bya Vanhu Lindiwe Sisulu eka xipichi xa yena xa mpimanyeto wa timali.
Khabinete yi rhamba maAfrika-Dzonga hinkwawo ku seketela no va eka tiphurogireme na migingiriko eka N’hweti ya Vamanana n’hweti hinkwayo ku endla leswaku vuswikoti bya vamanana byi tlangeriwa. Phurogireme ya Rixaka ya Nhweti ya Vamanana yi namarhetiwile ehansi.
2. Mafambisele Xidzi ya Phurogireme
Khabinete yi amukela ni ku hoyozela nhluvuko wo tirha tiphurogireme leta nkoka ta mfumo leswi swi kombaka ku tiyimisela ka hina ku yisa Afrika-Dzonga emahlweni.
2.1 ku pfuriwa ka R30 wa mamiliyoni yo lulamisa Matorokisi ya Rhaliweyi eDe Aar, eKapa N’walungu ku tlakusa ikhonomi ya ndhawu ni ku antswisa mahanyele ya vaakatiko. Ku fika sweswi ku se ku tumbuluxiwile mintirho ya 100 na mintirho ya 300 ya ha ehleketeleriwa. Xitirhisiwa xo Lulamisa Matorokisi i xiphemu xa Rhaliweyi xa R300 wa mabiliyoni ya pulana ya switirhisiwa ku tlhiva no endla rhaliweyi yi va ya ximanguva lawa, netiweke ya tiphayiphi na tiphoto leswi nga ta tumbuluxa mintirho yintshwa ya 588 000. Lavantshwa endhawini yoleyo va ta vuyeriwa hi ku hluvukisa hi Ndhawu ya Swikongomelonyingi swa Lavantshwa. Phurojeke leyi i xiphemu xa tiphurojeke ta mfumu ta swimakiwa leti hlanganisiwaka hi Khomixini yo Kondleta Mafambiselo ya Switirhisiwa ya le hofisini ya Phuresidente.
2.2 Tani hi nsusumeto wa mfumo ku ndlandlamukisa vuswikoti bya vumaki bya Afrika-Dzonga, ku andzisa vumaki bya tiko ni ku tumbuluxa mintirho leyi lavekaka ngopfu , xitirhisiwa xa R80 wa mamiliyoni xi simekiwile e-Epping eka Dorobankulu ra Kapa. Xitirhisiwa xa 120 Megawatts xa dyambu xa PV xi simekiwile ximfumo hi siku ra 06 Mhawuri 2014 hi Jinko Solar, khampani ya tinxakanyingi ya Machayina. Leri i pfhumba ro tumbuluxa Phurogireme ya Vaendli vo tiyimela voxe va Gezi ra Eneji yo Pfuxetiwa-pfuxetiwa ya Afrika-Dzonga. Xitirhisiwa lexi xi ehleketeleriwa ku humesa 1 300 wa tiphanele ta dyambu hi siku ku ri karhi ku ehleketeleriwa mbuyelo wa R600 wa mamiliyoni hi lembe. Hi mpfhuka ku tumbuluxiwa phurogireme leyi, Jinko Solar yi rhumerile ku tlula 300 Megawatts ya tiphanele ya PV ta dyambu, ku fikelela kwalomu ka 30% ya xiave xa makete.
Xitichi lexi nga xintshwa no va xa masiku lawa eka tikonkulu, xi ehleketeleriwa ku humesa 120 Megawatts hi ku hela ka lembe leri. Lexi i xiphemu xa mfumo xo andzisa vuswikoti bya vumaki bya Afrika Dzonga, ku kurisa vumaki bya tiko na ku tumbuluxa mintirho leyi lavekaka ngopfu e-Epping. Ikhonomi ya Rihlaza yi lemukiwile tani hi ndhawu ya nkoka eka Pulana ya Pholisi ya Matirhele ya Vumaki.
2.3 Khabinete yi tsakile hi ku simekiwa ka Sentara ya Manyunyu ya Eneji yo Pfuxetiwa-pfuxetiwa e-Upington, eKapa N’walungu leyi yimelaka mugingiriko wun’wana ku yisa Afrika-Dzonga emahlweni. Sentara leyi i mbuyelo lowukulu wa ntirhisano exikarhi ka swidyondzeki, mabindzu ya phurayivhete,na mfumo eka ndhawu ya eneji yo pfuxetiwa-pfuxetiwa. Sentara leyi yi ta seketela ndzavisiso, ku hluvukisa ni ku tumbuluxa eka xiyenge xa eneji, ku tivisa ni ku kucetela swiboho swa pholisi na ku seketela nhluvukiso wa vatirhi. Leyi yi ta va na xiave lexikulu eka ku ndlandlamukisa ka Ikhonomi ya Rihlaza, na ku hundzuluxa vutshila bya xifundzankulu na ndhawu. Eneji yo pfuxetiwa-pfuxetiwa yi na swivekisi swo tala swo tsakisa, ku katsa na ku tumbuluxiwa ka mintirho yinyingi.
2.4 Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Phorojeke ya Thekinoloji ya Gezi ya Tisele ta Fuwele ya Hayidirogene (HFC) hi siku ra 05 Mhawuri 2014 leyi ku nga ku fikelela mbuyelo wa mbhurisano exikarhi ka mfumo na ntirhisano wa Anglo-Ballard. Phurojeke leyi yi kuma matimba eka thekinoloji ya sele ya fuwele leyi nga yo sungula emisaveni ku ringeta sele ya fuwele yo sungula ku lumeka gezi. Lexi tsakisaka ngopfu i ntirho wa nhluvukiso na ku tirhisiwa ka thekinoloji etindzawini ngopfu-ngopfu ku tirhisa thekinoloji ya sele ya fuwele tani hi ndlela yin’wana yo jenereta gezi. Phurojeke leyi yi ta entisa vumaki bya ikhonomi bya Afrika-Dzonga na ku hunguta khaboni na ku tumbuluxa mintirho hi ndlela yo hlamarisa.
3. Swiboho swa Nkoka swa Khabinete
3.1 Khabinete yi amukerile Mbulavurisano hi Vukorhokeri bya Vutleketli lowu susumetiweke hi xiyenge xa vutleketli xa Afrika-Dzonga ehansi ka Vaakatiko va Nhluvukiso wa Afrika wa Dzonga (SADC). Xiyenge lexi i xa nkoka eka nhluvuko na ku tumbuluxa ka mintirho eAfrika-Dzonga, eka swa nkarhinyana wa swixavaxani na vukorhokeri bya mabindzu hi byoxe. Ku hlanganisa ka vutleketli bya swifundza ku nga va na nkoka lowukulu wa ku tumbuluxa makete ya swixavisiwa ni vuhlayiselo eka xiyenge xa vutleketli eka xifundza lexi. Leswi mali yi nghenisiwaka hi ku rhumela swixavisiwa, tikhampani ta Afrika-Dzonga ti nga vuyeriwa nakambe ti hluvukisa xiyenge xa vutleketli bya xifundza.
3.2 Khabinete yi tivisiwile hi mbuyelo wa 2013 wo hlaya timhelembe eKruger National Park na ku amukela maqhingha yo nghenelela yo ponisa ntlhambi wa timhelembe. Ku nga ri khale, Holobye wa Timhaka ta Mbangu u ta tivisa va mahungu hi mhaka leyi.
3.3 Khabinete yi amukerile Matirhele lamantshwa ya Zimbabwe. Holobye wa Timhaka ta Xikaya u ta va na va mahungu ku tivisa vuxokoxoko bya kona.
3.4 Khabinete yi amukerile leswaku ku va na vukambisisi lebyi heleleke bya Swiyenge swa Timali ta Nhluvukiso wa Swifundzankulu (PDFIs) lebyi humeseriweke erivaleni hi ndzavisiso na nsusumeto wa nkambisiso wa Vutameri bya Timali ta Tiko hi xikongomelo xo xiya xiyimo xa timali ku hluvukisa matirhele lamanene. Nkambisiso lowu heleleke wa PDFIs wu ta pfuna ku vona leswaku swiletelo swa yona swi hlanganisiwa na leswaku nseketelo wa Mfumo wa vanhu na swikongomelo swa pholisi ya ikhonomi swa landzeleriwa na maavelele lamanene na matirhisele ya switirhisiwa swa Mfumo.
3.5 Khabinete yi amukerile hi mandla mambirhi nhluvuko wa Maqhingha yo aka hi vuntshwa Ndzawulo ya Mintirho ya Mfumo na Xiviko xo Pfala xa Xiyimo xa Ntshamiseko. Khabinete yi korwisiwile hi nhluvuko lowu endliweke ku hundzuluxa ndzawulo. Holobye wa Mintirho ya Mfumo u ta va na va mahungu ku hlamusela vuxokoxoko bya xiviko lexi.
4. Xiyimo xa Khabinete eka Timhaka ta Sweswi
4.1 Khabinete yi amukela antswiso wa Nawu wa Ndzingano wa Vutholi lowu sunguleke ku tirha hi 1 Mhawuri 2014. Nawu lowu antswisiweke ku khutaza cinco, matirhele lamanene ya ringanelo, na ku sirhelela xihlawuhlawu xo ka xi nga fanelangi. Wu ya emahlweni wu tiyisisa ku tirhisiwa ni swikoxo, xikombiso ku engetelela tifayini to tlula milawu. Khabinete yi tsundzuxa vatholi ku landzelela swiletelo swa Nawu na ku tirha na Mfumo ku cinca ndhawu yo tirhela kona. Tlhandlakambirhi, Ndzawulo ya Mintirho yi le ka tixowu ta le magondzweni ku dyondzisa vanhu mayelana na ndzingano wa vutholi na mihandzu ya kona.
4.2 Khabinete yi ndzhundzuzela Xipano xa Afrika-Dzonga eka matlangelo ya le henhla hi nkarhi wa Mintlangu ya Commonwealth eGlasgow, Scotland leri wineke 13 wa golidi, 10 wa silivhere na 17 wa koporo wa timendlele. Afrika- Dzonga yi kume xiyimo xa vunkombo hi ku landzelela timendlele na kona a ri ri leri tirheke swinene eka tiko ra Afrika. Khabinete yi rhamba maAfrika-Dzonga ku xixima na ku tlangela vunghwazi bya switsutsumi swa Afrika-Dzonga hi Ravuntlhanu ra siku ra ti 8 Mhawuri 2014, loko mabazi yo pfuleka ya ta va ya rhwarile switsutsumi leswi ku suka Olympic House eJoni hi nkarhi wa 11h00.
4.3 Khabinete yi ndzhundzuzela xipano xa khirikhete ya rixaka (Proteas) ehansi ka vurhangeri bya Kapiteni wa Mitlangu yo Ringetela Hashim Amla ku va va winile tiserisi to ringetela eSri Lanka na ku va va kumile xiyimo xo sungula eka International Cricket Council World Test ranking.
4.4 Khabinete yi ndzhundzuzela Zolani “Last Born” Tete ku va a winile eka International Boxing Federation (IBF) junior bantamweight title eJapani.
4.5 Khabinete yi rhumela ku chavelela eka ndyangu na vanghana va wanuna loyi a lahlekeriweke hi vutomi bya yena hikokwalaho ka ku ninginika ka misava hi Ravumbirhi na ku navelela lava vavisekeke ku hatla va hola. Hi ku pfuniwa hi xiyenge xa Mafambisele ya Mhangu ya Rixaka, mfumo wu le ku langutaneni na vaakatiko lava khumbekeke.
5. Migingiriko leyi ya ha taka
5.1 Phuresidente Jacob Zuma u ta va eka Samiti ya Ntolovelo ya vu-34 ya Tinhloko ta Matiko ni Mimfumo ya Vaakatiko va Nhluvukiso wa Afrika wa Dzonga (SADC) hi ti 17 na ti 18 Mhawuri 2014 eVictoria Falls, eZimbabwe. SADC yi ya emahlweni yi va muhaxi wo sungula wa pholisi ya matiko ya le handle ya Afrika-Dzonga mayelana na nhluvukiso na nhlanganiso wa xifundza. Timhaka ta nkoka leti nga ta kaneriwa eka Samiti ti katsa Nkambisiso wa Xifundza lowu kombaka Maqhingha ya Pulana ya Nhluvukiso, Xivono xa 2050 xa SADC, Huvo ya SADC na Maqhingha ya Swakudya na Swinonisi na Pholisi ya Vurimi bya Xifundza.
5.2 Huvo yo sungula ya Lekgotla ya swa Migodi yi ta va hi ti 13 na ti 14 Mhawuri 2014 eGallagher Estate, eJoni ehenhla ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku aka ehenhla ka leswi endliweke emigodini hi mpfhuka ka dimokirasi: Swa khale ha swi amukela na vumundzuku ha byi aka.” Huvo yi pfumelela ku hlangana exikarhi ka vakhumbeki va Afrika-Dzonga eka swa migodi na van’wana. Khabinete yi rhamba vatirhisani hinkwavo ku tirhela ku fikelela Rimba ra Ntwanano ra Migodi ya Nkarhi wo Leha na ku tiyisisa leswaku Mfumo wu ta xiyisisa loko swilaveko swa Chata ya Migodi swi ri karhi swi fikeleriwa.
5.3 Sentara ya Vukorhokeri bya Mfumo bya maendlelo lamantshwa yi ta va na Khonferense ya vunhungu ya Xiyenge xa Vukorhokeri bya Mfumo bya Maendlelo Lamantshwa hi ti 19 na ti 20 Mhawuri 2014 eka Dorobankulu ra Kapa ehenhla ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku aka Muchini wa Mfumo wa Maendlelo Lamantshwa ku va na Vukorhokeri lebyi antswisaka vutomi bya Vanhu” . Khabinete yi navelela varhumiwa mbhurisano lowunene tani hi leswi matirhele lamantshwa ya nga ya nkoka eka xiyenge xa mfumo ku hi pfuna ku fikelela Xivono xa hina xa 2030 tani hileswi xi nga xiswona eka Pulana ya Nhluvukiso wa Rixaka. Nakambe Khabinete yi khutaza vahlawuriwa hinkwavo va Masagwati ya Xiyenge xa Mfumo xa Matirhele Lamantshwa lexi hlawulaka no khensa matirhele lamantshwa lama antswisaka vutomi bya maAfrika-Dzonga hinkwawo.
6. Ku thoriwa
6.1 Khabinete yi lemukile ku thoriwa ka Valawuri lava nga ri ki ka Vufambisi lava landzelaka ku tirha eka Bodo ya Export Credit Insurance Corporation of South Africa SOC Limited .
a) Manana Andiswa Mosai, na
b) Tatana Lefentse Cuitzen Radikeledi (muyimeri wa Timali ta Tiko).
6.2 Khabinete yi lemukile ku thoriwa ka Valawuri lava nga ri ki ka Vufambisi la va landzelaka ku tirha eka Bodo ya Byuro ya Mimpimo ya Afrika-Dzonga.
a) Tatana Jeff Molobela (Mutshamaxitulu),
b) Manana Doris Elekenyani Ndlovu,
c) Manana Nivashnee Naraindath,
d) Manana Ann-Marie Lotter (muyimeri wa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki) ,
e) Dokodela Michael John Ellman (u thoriwa nakambe),
f) Manana Venete Jarlene Klein (u thoriwa nakambe),
g) Tatana Webster Masvikwa (u thoriwa nakambe), na
h) Tatana Guy Harris (u thoriwa nakambe).
Swivutiso:
Phumla Williams (Muvulavuleri wo Yimela wa Khabinete)
Ku ti hlanganisa: 083 501 0139
