1. Timhaka ta nkoka embangwini
1.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta rhangela mintlangelo ya Siku ra Afrika ehansi ka nhlokomhaka: “Hi hina Afrika – Ku pfula tinyangwa to dyondza na ndzhavuko ku suka eKapa ku fika eCairo” hi ti 24 Mudyaxihi 2015 ekhamphasini ya Mamelodi ya Yunivhesithi ya Pitori.
Hi ku landzelela moya wa Siku ra Afrika, Khabinete yi khutaza maAfrika-Dzonga hinkwavo, ngopfungopfu vantshwa, ku tirha swin’we ku tiyisa ku nghenelela ka vona etimhakeni ta tiko ra hina.
Nhweti ya Afrika i nkarhi wo tlakusa vun’we exikarhi ka tinxaka ta Afrika na vamakwerhu va hina va MaAfrika lava tshamaka eAfrika-Dzonga. Vun’we bya tikonkulu byi fambisiwa hi tiphurogireme ta Nhlangano wa Afrika ku fikelela xivono xa wona tani hi laha swi paluxiweke hakona eka Nongonoko wa 2063. Tikonkulu, ri lawuriwa hi vaakatiko va rona, ri ta tirha hi matimba ku fikelela Afrika leri khomaneke, leri humeleleke no rhula.
Siku ra Afrika ri tlhela ri tisa nkarhi eka maAfrika-Dzonga wo vuyelelana ni ku tiyimisela hi vuntshwa ku seketela vutinghenelerisi bya mfumo hinkwawo byo hluvukisa Afrika ro antswa na misava yo antswa.
Nhlokomhaka ya Nhweti ya Afrika, “Hi hina Afrika”, i xitatimende xo tiboha ni ku tlangela vutinyungubyisi bya hina lexi hlohlotelaka vun’we bya vanhu hinkwavo na swiyenge hinkwaswo leswi khumbhekaka. Xi tlhela xi va xirhambo eka vanhu na mintlawa ku suka eka mindzhavuko hinkwayo ni swiyenge hinkwaswo swa misava xo vukarha marhengu yo cinca.
1.2. Khabinete yi amukela Nghinghiriko wa Fiela\Vuyelerisa 2015, lowu ku nga nghingiriko wa swiyengenyingi swa mintlawa yo hlaya ya mfumo ku tiyisisa vuhumelerisi byo tiya bya milawu leyi letelaka tiko ra hina na vanhu va rona.
Nghinghiriko lowu wu kongomisiwile eka ku lwa na timhaka ta vugevenga tani hi matlharhi lawa ya nga riki enawini, tindzhawu ta swidzidziharisi, vuxavisi bya miri na yin’wana migingiriko leyi nga ri ki enawini.
Khabinete yi tiyisisa leswaku nghinghiriko lowu a wu kongomisiwanga eka vahlapfa, kambe eka vugevenga lebyi nga kona etikweni ra hina tani hi laha swi boxiweke hakona eka mimbulavurisano leyi veke kona na miganga. Hi ndlela yaleyo, Khabinete yi bakanyela etlhelo swivulavula swa leswaku nghinghiriko lowu wu kongomisiwile eka vahlapfa.
Tani hi tiko leri tinyungubyisaka hi Vumbiwa leri ntshuxekeke swinene emisaveni hinkwayo, hi teka timhaka ta timfanelo ta vanhu tani hi timhaka ta nkoka swinene, kutani hi nge pasisi nghinghiriko lowu lwisanaka na timfanelo ta vanhu kumbe mintlawa ya vanhu.
Khabinete yi tsakisiwa hi ku humelela loku fikeleriweke hi Nghingiriko Fiela, lowu hi mpfhuka wu simekiwile wu humeleriseke ku khomiwa ka vanhu vo hlaya eka marendzo ya xitshuketa lama wu ma tekeke etindzhawini leti ehleketeriwaka etikweni hinkwaro. Khabinete yi amukela nhlamulo ya swirho swa miganga leswi endlaka xinakulobye na vaofisiri va vuhlayisi bya nawu ku tiyisisa hinkwerhu hi hlayisekile ni ku titwa hi hlayisekile etikweni.
Nghingiriko lowu, wu tiyisisa ku lwa ni vugevenga, wu tlhela wu pfuna ku tlakusa ni ku tumbuluxa Afrika-Dzonga leri hlayisekeke ni ku sirheleleka swinene.
Komiti ya Vaholobye eka Timhaka ta Vuhlapfa (IMC) yi ta tivisa swiyenge swa mahungu eku heleni loku ka vhiki hi laha ntirho wa vona wu fambaka hakona, ku katsa na Nghingiriko Fiela.
2. Ku humelerisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo
2.1. Khabinete yi amukela tivhoti ya mimpimanyeto ta tindzawulo to hambanahambana, naswona yi nyanyuriwa hi swiviko leswi ndlandlamukeke leswi nyikiweke hi Vaholobye eka ku humelela loku va ku endleke ku antswisa vutomi bya vanhu. Swiviko swi tlhele swi andlala ndlandlamuko wa makungu ya tindzawulo ta vona ya lembe ximali leri.
2.2. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Kungu ra Moetapele hi Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya ehofisini ya yona ya Edenvale hi ti 12 Mudyaxihi 2015. Kungu leri ri kongomisiwile eka ku cinca tin’wana ta tihofisi ti va ‘tihofisi ta xiyimo xa le henhla’ tani hi muchini lowu byamelaka matirhelo lamanene. Leswi swi ta ndlandlamuxa vuphakeri bya vukorhokeri bya xiyimo xa le henhla eka maAfrika-Dzonga ni ku endla leswaku va fikelela vukorhokeri bya mfumo hi ku hetiseka.
2.3. Khabinete yi tlhela yi amukela Masagwadi ya Vahlapfa ya Afrika-Dzonga ya Masungulo lama nga ta hlonipha vahlapfa va swiyimo swa le henhla eAfrika-Dzonga na maAfrika-Dzonga lava tirhaka ematikweni ya le Afrika. Khabinete yi kombela miganga ku hlawula vanhu lava landzelelaka moya wa Ubuntu (Vumunhu) na ku tiyimisela ku hluvukisa tikonkulu ra Afrika hi imeyili eka samigrantawards@dha.gov.za.
Ku hlawula ku ta pfala hi ti 20 Mudyaxihi 2015 naswona vanhu lava nga ta humelela va ta tivisiwa hi Siku ra Afrika (25 Mudyaxihi). Xin’wana xa swiyenge swa nyanyulo xa masagwadi lawa ku ta va ku lemuka muganga wa Afrika-Dzonga lowu humeleleke eka ku hanya na vahlapfa no hanya swin’we na vona hi ku rhula.
2.4. Khabinete yi amukela ku hangalasiwa ka tihofisi ta mimovha ta swikoxo swa misava etikweni hinkwaro ku endla leswaku vanhu hinkwavo lava ringanelaka va kota ku endla swikoxo swa misava. Tihofisi leti ti ngetelela eka tihofisi ta 14 ta swikoxo swa misava leti nga kona eswifundzheninkulu hinkwaswo.
Matirhelo lawa ya endla xiphemu xa mfikelelo wa vuhlanganisi bya rixaka wo angarhela naswona lowu humelerisaka Nawu lowu Hundzuluxiweke wa Timfanelo ta Vutlheriseri wa bya Misava 2014, lowu sayiniweke ku va nawu hi Phuresidente Zuma. Nawu lowu Hundzuluxiweke wa Timfanelo ta Vutlheriseri bya Misava wu vulavula hi vutlheriseri bya misava kumbe ndzingano wa vutlheriseri eka vanhu na miganga leyi a yi tekeriwile timfanelo ta misava endzhaku ka ti 19 Khotavuxika 1913.
MaAfrika-Dzonga hinkwavo lava ringanelaka naswona lava hundziweke hi siku ro hetelela enkarhini lowu sungula wo endla swikoxo swa misava ra ti 31 N’wendzamhala 1998 va na nkarhi lowu ngeteleleriweke ku fika ti 30 Khotavuxika 2019 ku endla tano.
2.5. Khabinete yi amukela nhlengeletano ya Holobye wa Swicelwa na vayimeri va swa vumaki bya migodi na swiyenge leswi khumbhekaka wo burisana hi mbuyelo wa Xiviko xa Nkambisiso wa Tsalwa ra Migodi. Xiviko lexi xi pima ku humelela eka nkaye wa timhakankulu ta Tsalwa ra Migodi.
Tsalwa ra Migodi ri tumbuluxiwile hi xikongomelo xo susumeta nongonoko wa vuhundzuluxi eka xiyenge lexa nkoka xa ikhonomi ya tiko. Timhaka leti lavaka ku pimiwa ti lava ku lulamisa ku pfumaleka ka ndzingano loku nga kona eka timhaka to avelana rifuwo na vanhu lava a va nga tekeriwi enhlokweni khale na ku humelerisiwa ka switirhisiwa swa vanhu na vun’wini bya migodi.
3. Swibohonkulu swa Khabinete
3.1. Khabinete yi pasisile ku rhurheriwa ka Nhlengeletano ya Huvo ya Vuhlayiseki bya Swiporo ya Misava ya vu25 leyi nga ta va kona hi ti 4 ku fika ti 9 Nhlangula 2015 eSenthareni ya Tinhlengeletano ta Misava ya Sandton, eJoni. Nhlengeletano leya misava yi hlanganisa vativi va vuhlayiseki bya swiporo ku suka emisaveni hinkwayo ku avelana timhaka, ntokoto, tidyondzo na matirhelo lamanene yo antswisa vuhlayiseki bya le swiporweni.
Ku rhurhela ntlangu lowu swi na nhlohlotelo wo navetisa vuvekisi bya matikomambe, lebyi nga nyanyulaka ikhonomi ni ku engetela rivilo ra vuvekisi bya switirhisiwa swa mfumo. Leswi swi nyikiwa nyanyulo hi vuvekisi lebyi nga va kona sweswinyana eAfrika-Dzonga eka swiyenge swa vutleketli bya vakhandziyi na nhundzu hi swikwekwetsu, leswi tiseke vunavetisi bya vuvekisi etikweni.
3.2. Khabinete yi amukela leswaku Tsalwa ra Vutleketli bya le Lwandle ra Afrika ri andlariwa ePalamende ku ya pasisiwa. Lowu i ntwanano wa misava lowu kongomisiweke ku tisa ntirhisano eka tipholisi, leswaku wu ta tisa ndlandlamuko wa nkuriso ni nhluvuko wa mabindzu ya swikwekwetsu swa Afrika. Wu ta tlhela wu khutaza vuxavisi bya matiko ya Afrika lebyi nga ta hlohlotela vun’we bya ikhonomi na vanhu etikweninkulu leri.
3.3. Khabinete yi amukela ku andlariwa ka Ntwanano wa Nhlangano wa Sethalayiti ya Vuhlanganisi bya Misava lowu Hundzuluxiweke (ITSO) ePalamende leswaku wu ya pasisiwa. ITSO i nhlangano wa mfumo lowu tiyisisaka leswaku Intelsat Ltd, ku nga mutirhi wa satilayiti, wu phakela vukorhokeri bya vuhlanganisi eka mani na mani – ku katsa rito, switiviwa na vhidiyo – emisaveni hinkwayo handle ka xihlawuhlawu.
Hundzuluxo wu sirhelela nhlayiseko wa nkarhi wo leha wa Nawu wa Misava wa Nhlayiseko wa Ndzhavuko, ni ku tiyisisa ku ya emahlweni ka vuhaxi bya mahungu bya misava na mfikelelo wa misava. Ku pasisiwa ku tlhela ku va xiphemu xa xirhangana xa misava xa Afrika-Dzonga xo hoxa xandla eku akeni ka misava leyi antsweke na Afrika leri hluvukeke.
4. Xiyimo xa Khabinete eka Timhaka leti nga Mahungwini
4.1. Khabinete yi ni gome hi ku hundza emisaveni ka Seaparankwe, Dokodela Ruth Segomotsi Mompati kutani yi rhandza ku hundzisa marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana. Dokodela Mompati a nyiketerile vutomi bya yena ku lwela ntshuxeko naswona a tikatsa eka migingiriko yo hambanahambana ku katsa na Machi wa Vavasati wa Mhawuri 1956.
Hi 1954, u nghenerile vuxirho eka Vandla ra Rixaka ra Afrika (ANC) no tlhela a hlawuriwa tani hi xirho eka Komiti ya le Henhla ya Rixaka (NEC) ya Ligi ya Vavasati ya ANC. U yile evuchavelawhawha in 1962 laha a nga leteriwa tani hi socha naswona u vile matsalani a tlhela a va nhloko ya xiyenge xa vavasati xa ANC eTanzania.
Tani hi muyimerinkulu wa ANC eUnited Kingdom, u vile xiphemu xa varhumiwa lava nga pfula tindlela ta mbulavurisano na mfumo wa khale wa Afrika-Dzonga eGroote Schuur hi 1990. Hi Mhawuri 1992, u endlile mbulavulo eka Komiti yo Hlawuleka ya Nhlangano wa Misava (UN) leyi a yi lwa na Xihlawuhlawu eNew York hi nhlokomhaka ya vavasati. Siku leri ri vile ri bohiwa hi UN tani hi Siku ra Misava ra Nseketelo wa Vavasati eAfrika-Dzonga.
Tani hi nandza wa vanhu wa ntiyiso, u hoxile xandla lexikulu eku hluvukiseni ka tiko ra hina loko a karhi a tirha tani hi Xirho xa Palamende, Muyimeri wa Afrika-Dzonga eSwitzerland ku suka hi 1996 ku fika hi 2000 ni ku va Meyara wa Vryburg (Naledi) eN’walungu Vupeladyambu.
U nyiketerile vutomi bya yena eka ntshuxeko wa tiko ra hina, a tlhela a komba vutiyimiseri bya xiyimo xa le henhla ku tirhela vanhu va yena.
4.2. Khabinete yi ni gome hi ku hundza emisaveni ka Lefithenete Jenerali Bongani Isidore Mbatha kutani yi rhandza ku hundzisa marito yo chavelela eka ndyangu ni vanghana va yena.
Jenerali Mbatha u nghenerile eka Umkhonto we Sizwe, ku nga xiyenge xa vuthu ra ANC hi 1978 no tlhela a tirha eka swiyimo swo hambanahambana, ku katsa na ku va nhloko ya swa vutleketli.
Hi 1994, Jenerali Mbatha u katsiwile ku va xirho xa Vuthu ra Rixaka ra Afrika-Dzonga laha a nga nghena eka vuleteri bya vusocha bya xiyimo xa le henhla eka swiyenge swo hambanahambana.
U tlakusiwile eka swiyimo swa SANDF, laha a nga tirha eka swiyimo swo hlaya ku kondza a tlakusiwa ku va Lefithenete Jenerali loyi vutihlamuleri bya yena a ku ri mhaka ya swa Vutleketli hi 2014, xitulu lexi a nga tirha ehansi eka xona ku kondza a lova.
5. Mintlangu leyi taka
5.1. Phuresidente Zuma u ta nghenela ku vekiwa exitulwini ka Hosi ya AmaXhosa, Muchaviseki Hosi Mpendulo Calvin Sigcawu (Ah! Zwelonke) eNqadu Great Place eWillowvale, eKapa Vuxa hi ti 15 Mudyaxihi 2015.
Khabinete yi hoyozela Hosi Sigcawu eku vekiweni ka yena exitulwini naswona yi langutela ntirhisano na Vuhosi bya AmaGcaleka ku aka miganga ya matiko xikaya leyi hanyaka, leyi nga ni ndzingano ni ku tlhela yi kota ku ya emahlweni.
5.2. Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta nghenela Indaba ya Tindlela Tin’wana ta Nkululo leyi nga ta va kona hi ti 15 Mudyaxihi 2015 ehansi ka nhlokomhaka: “A hi mhaka yo gwedlha ntsena”. Indaba leyi yi ta nyika nkarhi eka vaphakeri va vukorhokeri bya tindlela tin’wana ta nkululo ta thekinoloji ku kombisa swixavisiwa swa vona.
5.3. Ndzawulo ya Nhluvukiso wa vanhu, hi ku endla xinakulobye na Ejensi ya Vuhlayiseki bya Vanhu ya Afrika-Dzonga na Ejensi ya Nhluvukiso wa Rixaka, yi ta simeka Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana eRivaleni ra Mintlangu ra Franklin eKostad, eKwaZulu-Natal hi ti 25 Mudyaxihi 2015 ehansi ka nhlokomhaka: “Ku tirha swin’we hi sirhelela vana”. Vhiki leri ri ta gimetiwa hi ti 31 Mudyaxihi 2015 eGauteng.
Pfhumba leri ro lemukisa ri kongomisiwile eka ku khutaza swiyenge hinkwaswo swa vaaki ku sirhelela vana. Ku engetela, ri kongomisiwile eka ku endla leswaku vatswatsi na vana va lemuka nsirhelelo wa vun’wana lowu vana va nga na wona hi ku landzelela nawu wa Vumbiwa, milawu, tipholisi na milawu ya misava.
Khabinete yi kombela vatswari na vahlayisi va vana ku veka vuhlayiseki bya vana va vona emahlweni na ku tiyisisa leswaku vana va hanya emavokweni ya vatswatsi lava nga ni vutihlamuleri. Vatswari na vahlayisi va vana va khutaziwa ku dyondzisa vana ku lemuka tindzhawu leti nga vaka ni khombo, ku katsa ni mahanyelo kumbe swendlo swin’wana leswi nga amukelekiki swa vatswatsi. I vutihlamuleri bya vatswari na vahlayisi va vana ku tiva laha vana va vona va nga kona minkarhi hinkwayo ni ku teka magoza lama faneleke ku tiyisisa vusirheleri na vuhlayiseki bya vana va vona.
5.4. Holobye wa Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Tiposo, Dokodela Siyabonga Cwele, u ta khoma Imbizo eMuziyamu ya Nelson Mandela eQunu, eKapa Vupeladyambu ku tlangela Siku ra Vuhlanganisi bya Misava na Mahungu ya Vaaki hi ti 17 Mudyaxihi 2015. Xikongomelo xa ntlangu lowu i ku hlohlotela vanhu ku tlakusa matirhiselo ya vona ya thekinoloji leswaku va antswisa vutomi bya vona.
Holobye u ta nyika vuxokoxoko bya leswi mfumo wu nga ku swi endleni ku tirhisa thekinoloji ku antswisa vukorhokeri eka maAfrika-Dzonga hinkwavo, ngopfungopfu vanhu lava tshamaka ematiko xikaya. Imbizo leyi yi khomiwa hi ku tirhisa xinakulobye na Mfumo wa Xifundzhankulu xa Kapa Vupeladyambu, varhangeri va xinto na Foramu ya Vuhlanganisi ya Afrika-Dzonga. Lembe rin’wana ni rin’wana, ti 17 Mudyaxihi ti fungha ku hela ka lembe rin’wana ra ku sayiniwa ka Ntwanano wa Thelegirafi ya Misava yo sungula na ku tumbuluka ka Nhlangano wa Vuhlanganisi wa Misava.
Xikongomelo xa ntlangu lowu i ku lemukisa vanhu hi swilo swo hlaya leswi vutirhisi bya ithanete na tithekinoloji tin’wana ta vuhlanganisi na mahungu byi nga kotaka ku hoxa xandla evuton’wini bya vanhu na tiikhonomi, na tindlela to hunguta vangwa ra thekinoloji exikarhi ka vanhu.
6. Ku thoriwa
Vuthori hinkwabyo byi ta landzelela ku kamberiwa ka ntiyiso wa tidyondzo ta vathoriwa na mbhasiso lowu nga fanela
6.1. Qgweta Motlatjo Josephine Ralefatane tani hi Mutshamaxitulu wa Bodo ya .zaDNA.
6.2. Dokodela Thomas Kwadwo Gyedu-Ababio tani hi Muofisirinkulu (CEO) wa Ejensi ya Vufambisi bya Vulawuri bya Mati wa Inkomati-Usuthu.
6.3. Dokodela GV Andrews tani hi Muofisirinkulu wa Vufambisi: Ndzawulo ya Rihanyo.
6.4. Tatana NM Ratshoma tani hi Xandla xa Mulawuri-Angarhelo (DDG) wa Pholisi ya Ikhonomi: Timali ta Rixaka.
6.5. Tatana KG Sukdev tani hi CEO wa Ejensi ya Vufambisi bya Phenxeni ya Mfumo.
6.6. Tatana AD Mogajane tani hi DDG wa Timali ta Tiko: Timali ta Rixaka.
Swivutiso:
Manana Phumla Williams (Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela)
Riqingho: 083 501 0139
