1. Mafhungo a ndeme kha mupo
1.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo ranga phanḓa u pembelelwa ha Ḓuvha ḽa Afrika fhasi ha thero ine ya ri: “Ri Afrika – U vula minango ya u guda na ya mvelele u bva Kapa uya Cairo” nga dzi 24 Shundunthule 2015 khamphasini ya Yunivesithi ya Mamelodi ngei Pretoria.
Kha muya onoyo muthihi wa Ḓuvha ḽa Afrika, Khabinethe i ṱuṱuwedza vhadzulapo vha Afrika Tshipembe, nga mannḓa vhaswa, uri vha shumisane kha u khwaṱhisa vhudzheneleli havho kha mafhungo a kwamaho shango.
Ṅwedzi wa Afrika ndi une khawo ha khwaṱhisedzwa vhuthihi vhukati ha tshaka dza Afrika na vharathu na vhakomana vhashu vha no dzula Afrika Tshipembe. Vhuthihi ha dzhango vhu tshimbidzwa nga kha mbekanyamushumo dza Mbumbano ya Afrika u kona u wana bono ḽaho sa zwo sumbedzwaho kha Agenda 2063. Dzhango, ḽi tshi endedzwa nga vhadzulapo vhaḽo, ḽi ḓo lwa nga nḓila dzoṱhe u vhona uri Afrika ḽi ṱanganelane, ḽi bvelele na u vha na mulalo.
Ḓuvha ḽa Afrika ḽi dovha ḽa sumbedzisa tshikhala kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe tsha u ḓivhuyedzedza na u ḓikumedzela hafhu kha u tikedza vhudzheneleli hoṱhe ha muvhuso hu u itela u bveledza Afrika ḽa khwine na ḽifhasi ḽa khwine.
Thero ya Ṅwedzi wa Afrika, “Ri Afrika”, ndi maipfi kana tshitatamennde tsha u pembela ha u ḓihudza tshi angedzaho vhukateli kha vhoṱhe vho dzhenelelaho na vhafaramikovhe. I dovha ya vha khuwelelo ya u dzhia maga kha vhathu na zwigwada zwi bvaho kha masia o fhambanaho a vhutshilo uri vha vhe tshipiḓa tsha tshanduko.
1.2. Khabinethe i ṱanganedza Operation Fiela\Reclaim 2015, ine ya vha opharesheni ya mikhwa kavhili nga zwiimiswa zwo fhambanaho zwa muvhuso zwo sedza kha u vhona uri hu na vhutevhedzeli ho teaho kha ndango na milayo yo fhambanaho i langaho tshitshavha tshashu.
Ndivho ya opharesheni iyi ndi u shumana na mafhungo a vhugevhenga a ngaho, zwihali zwi siho mulayoni, zwidzidzivhadzi, zwa u rengisa mivhili na zwiṅwe zwiito zwi siho mulayoni.
Khabinethe i ombedzela zwa uri opharesheni iyi aingo livhana na vhabvannḓa, fhedzi yo sedzana na vhutshinyi vhu re shangoni ḽashu ho vhonalaho nga murahu ha musi ho vha na vhudzheneleli ho itwaho zwitshavhani zwo vhalaho. Kha izwi, Khabinethe i hanedzana na mavharivhari are hone a uri opharesheni iyi yo itelwa vhabvannḓa.
Sa shango ḽi ḓihudzaho nga u vha na Ndayotewa ya nṱhesa na hone yo vhofholowaho kha ḽifhasi, ro ṱoka midzi kha fhungo ḽa pfanelo dza vhathu, zwo ralo ri nga si tendele hu tshi vha na opharesheni ine ya lwisana na pfanelo dza vhathu kha muthu ene muṋe kana zwigwada.
Khabinethe i khou takadzwa nga mvelaphanḓa yo vhaho hone nga kha Operation Fiela, ine ubva tshe ya tou vha hone yo ita uri hu farwe vhanzhi kha tshumelo dzo fhambanaho dza fhethu hure khombo u mona na shango. Khabinethe i ṱanganedza phindulo i bvaho kha miraḓo ya tshitshavha vhane vha khou shumisana na vhaofisiri vha mulayo kha u vhona uri vhathu vhoṱhe vho vhofholowa na u tsireledzea u mona na shango.
Opharesheni iyi, ine ya khwaṱhisedza u lwa na vhutshinyi, i dovha ya thusa, u khwinisa na u ita uri Afrika Tshipembe ḽivhe ḽo tsireledzeaho.
Komiti ya Dziminisiṱa kha Tsudzuluso i ḓo nyeṱulela vhoramafhungo mafheloni a vhege ano ngaha zwoṱhe zwe ya shuma, hu tshi katelwa na Operation Fiela.
2. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
2.1. Khabinethe i ṱanganedza vouthu dza mugaganyagwama dza mihasho yo fhambanaho na uri i khou takadzwa nga mivhigo yavhuḓi yo ṋetshedzwaho nga Dziminisiṱa kha mvelaphanḓa dze vha ita kha u khwinifhadza matshilo a vhathu. Vho dovha vha ṱahisa ngaha pulane dzine vha vha nadzo dza mihasho yavho dza ṅwaha uno wa muvhalelano.
2.2. Khabinethe i ṱanganedza u thomiwa ha Vhurangeli ha Moetapele nga Muhasho wa zwa Muno kha ofisi yawo ya Edenvale nga dzi 12 Shundunthule 2015. Ndivho ya vhurangeli uvhu ndi u shandukisa dziṅwe dza dziofisi uri dzi vhe ‘ofisi dza tshimodeni’ sa fhethu ha maitele a nṱhesa. Izwi zwi ḓo engedza ṋetshedzo ya tshumelo dza ndeme kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe na u vha konisa uri vha swikelele tshumelo dza muvhuso.
2.3. Khabinethe i dovha ya ṱanganedza mushumo wa Pfufho dza Vhashumelannḓa vha Afrika Tshipembe une wa ḓo hulisa vhashumelannḓa vho khetheaho Afrika Tshipembe na maAfrika Tshipembe vha shumaho kha mashango a Afrika. Khabinethe i ita khuwelelo kha zwitshavha uri zwi nange avho vho farelelaho kha muya wa Ubuntu na u ḓikumedzela kha mveledziso ya dzhango ḽa Afrika nga u rumela imeiḽi kha samigrantawards@dha.gov.za
U voutha hu khou vala nga dzi 20 Shundunthule 2015 na uri vho winaho vha ḓo ḓivhadzwa musi hu tshi pembelelwa Ḓuvha ḽa Afrika nga dzi (25 Shundunthule). Tshiṅwe tsha zwiteṅwa zwi nyanyulaho kha pfufho idzi tshi ḓo vha tsha tshitshavha tsha Afrika Tshipembe tsho bvelelaho kana tsho konaho kha u ṱanganya vhabvannḓa na tshone tshiṋe na u dzulisana navho nga mulalo.
2.4. Khabinethe i ṱanganedza u thomiwa ha ofisi dza mbilo dza mavu u mona na shango u konisa vhoṱhe vho teaho uri vha ise mbilo dza mavu. Idzi dzi khou engedzwa kha dza 14 dzire hone kha mavunḓu oṱhe.
Maitele aya ndi tshipiḓa tsha u swikelela ho angaredzaho ha vhudavhidzani ha lushaka a shumisaho Mulayo wa Mbuyedzedzo na Khwinisedzo ya Pfanelo dza Mavu wa 2014, wo sainwaho ndayoni nga Muphuresidennde Vho Zuma. Mulayo wa Mbuyedzedzo na Khwinisedzo ya Pfanelo dza Mavu u ṋetshedza mbuyedzedzo kana thandululo ya ndinganyo kha vhathu na zwitshavha vho dzhielwaho pfanelo dza mavu nga murahu ha dzi 19 Fulwi 1913.
Vhadzulapo vha Afrika Tshipemmbe vhoṱhe vho teaho vhe vha pfukiwa nga datumu ya u vala ya dzi 31 Nyendavhusiku 1998 vha balelwa u isa mbilo dza mavu dzavho vho engedzelwa tshikhala tsha u isa mbilo dzavho u swika dzi 30 Fulwi 2019.
2.5. Khabinethe i ṱanganedza muṱangano wa Minisiṱa wa Zwiko zwa Minerala na vhaimeleli vha nḓowetshumo ya migodini na vhafaramikovhe wa u ambedzana ngaha mawanwa a Muvhigo wa Ndingo ya Thendelonzwiwa ya Migodi ya 2014. Muvhigo uyu u kala mvelaphanḓa ya zwithu zwa ṱahe zwa ndeme kha Thendelonzwiwa ya Mugodi.
Thendelonzwiwa ya Mugodi yo bveledziswa hu u itela u tshimbidza adzhenda ya tshanduko kha sekithara dza ndeme dza ikonomi ya shango. Izwo zwine zwa tea u elulwa zwi tea u tandulula zwe zwa si dzudzane tshifhingani tsho fhiraho kha u kovha lupfumo na vha bvaho kha nyimele dzi si dzavhuḓi na u bveledzwa ha mveledziso ya zwa vhashumi na vhulangi ha migodi.
3. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
3.1. Khabinethe yo themendela u farwa ha Muṱangano wa vhu 25 wa Zwiporo zwa Dzitshaka wa Khantsele ya Vhutsireledzi une wa ḓo vha hone u bva nga dzi 4 u swika dzi 9 Tshimedzi 2015 ngei Sandton International Convention Centre, kha ḽa Johannesburg. Foramu ya dzitshaka i kuvhanganya vho gudelaho tsireledzo ya zwiporo u mona na ḽifhasi uri vha kovhelane nḓivho, tshenzhemo, ngudo na maitele a nṱhesa a u khwinisa tsireledzo ya zwiporo.
U fara vhuṱambo uvhu zwi ita uri ri kunge vhabindudzi vha bvaho kha mashango a nnḓa, zwine zwa nga alusa ikonomi na u engedza vhubindudzi ha themamveledziso ya tshitshavha. Izwi zwi ṱavhanyisa vhubindudzi ha Afrika Tshipembe ha zwenezwino kha sekitara ya vhanameli na zwiporo, zwo itaho uri shango ḽi vhe ḽi kungaho kha vhubindudzi.
3.2. Khabinethe yo themendela uri Thendelonzwiwa ya Vhuendi ha Maḓini/zwikepe ya Afrika i iswe Phalamenndeni u itela thendelo. Iyi ndi thendelo ya dzitshaka i ṋetshedzaho thendelano ya dzimbekanyamaitele, u itela u khwinisa nyaluwo i yaho phanḓa na mveledziso kha African merchant fleets. I dovha ya ṱuṱuwedza mbambadzo ya ngomu Afrika uri i tshimbidze ṱhanganelano ya ikonomi na ikonomi ya matshilisano kha dzhango.
3.3. Khabinethe yo themendela u ṋetshedzwa ha Khwinisedzo kha Thendelano ya Dzangano ḽa Setheḽaithi ya Vhudavhidzani ha Ṱhingo ha Dzitshaka (ITSO) ngei Phalamenndeni u itela khwinisedzo. ITSO ndi dzangano ḽa muvhuso wa ngangomu ḽi vhonaho uri Intelsat Ltd, ḽi shumisaho setheḽaithi, i ṋetshedzaho tshumelo dza vhudavhidzani ha ṱhingo ha tshitshavha – hu tshikatelwa maipfi, datha na vidiyo – kha tshiimo tsha ḽifhasi na tshi sa ṱaluli.
Khwinisedzo dzi katela u tshila ha tshifhinga tshilapfu ha Vhufa vhu Fanaho ha Mahoro, na u vhona uri hu na uya phanḓa kha nyangaredzo ya ḽifhasi na ṱhumano ya ḽifhasi. Thendelo ndi tshipiḓa tsha vhuvhekanyandeme ha dzitshaka ha Afrika Tshipembe vhu shelaho mulenzhe kha ḽifhasi ḽa khwine na u bveledziswa ha Afrika.
4. Tshiimo tsha Khabinethe kha mafhungo a zwino
4.1. Khabinethe yo vhaiswa nga uri sia ha Seaparankwe, Vho Dokotela Ruth Segomotsi Mompati na uri i khou isa maipfi a ndiliso kha muṱa wavho na khonani dzavho. Vho Dokotela Mompati vho vha vho kumedzela vhutshilo havho kha nndwa ya u lwela mbofholowo na uri vho dzhenelela kha vhurangeli ho fhambanaho hu tshi katelwa Mumatsho wa Vhafumakadzi wa ḓivhazwakale wo vhaho hone nga Ṱhangule 1956.
Nga 1954, vho dzhoina Khongiresi ya Lushaka ya Afrika (ANC) vha nangiwa kha Komiti Khulwane ya Lushaka (NEC) ya Ḽigi ya Vhafumakadzi ya ANC. Vho ya vhufhalalini nga 1962 he vha pfumbudzwa kha vhuswole vha wana poso ya u vha muṅwaleli na u vha muhulwane wa khethekanyo ya vhafumakadzi kha ANC ngei Tanzania.
Sa muimeleli muhulwane wa ANC ngei United Kingdom vho vha tshipiḓa tsha vhurumelwa ho vulaho vhuambedzani kha muvhuso wa kale wa Afrika Tshipembe ngei Groote Schuur nga 1990. Nga Ṱhangule 1992, vho amba kha Komiti yo Khetheaho ya Mbumbano ya Dzitshaka (UN) i lwisanaho na Khethululo ngei New York vho sedzesa kha vhafumakadzi. Ḓuvha iḽo UN yo ḽi ta sa Ḓuvha ḽa Dzitshaka ḽa Vhuthihi na Vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe.
Sa mushumeli wa vhathu wa vhukuma, vho shela mulenzhe nga nḓila khulwane kha u bvelela ha shango ḽashu vha tshi khou shuma sa Muraḓo wa Phalamennde, Muambasada wa Afrika Tshipembe ngei Switzerland u bva nga 1996 u swika 2000 vha dovha vha vha Meyara wa Vryburg (Naledi) ngei Devhula Vhukovhela.
Vho kumedzela vhutshilo havho kha mbofholowo ya shango ḽashu vha sumbedza vhuḓikumedzeli vhu sa thenga thengi kha u shumela vhathu vhavho.
4.2. Khabinethe yo vhaiswa nga uri sia ha Vho Ḽeithenethe Dzhenerala Bongani Isidore Mbatha na u isa maipfi a ndiliso kha muṱa na khonani dzavho.
Vho Dzhenerala Mbatha vho dzhoina Umkhonto we Sizwe, tavhi ḽa mmbi ya vhupileli ḽa ANC nga 1978 vha shuma kha masia o fhambanaho, hu tshi katelwa u vha murangaphanḓa wa zwa ḽodzhisitiki.
Nga 1994, Vho Dzhenerala Mbatha vho dzheniswa kha Mmbi ya Vhupileli ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANDF) he vha pfumbudzwa kha maitele o fhambanaho.
Vho shuma kha rennge dzo fhambanaho kha SANDF, vha tshi kha maimo o yaho nga u fhambana u swika vha tshi aluswa uya kha Ḽeithenethe Dzhenerala kha zwa ḽodzhisitiki nga 2014, ndi hone he vha shuma hone u swika vha tshi ri sia.
5. Mbekanyamushumo dzine dza khou tevhela
5.1. Muphuresidennde Vho Zuma vha ḓo dzhenelela vhuṱambo ha u vhea Khosi ya AmaXhosa, Muhulisei Khosi Vho Mpendulo Calvin Sigcawu (Ah! Zwelonke) ngei Nqadu kha ḽa Willowvale, Kapa Vhubvaḓuvha nga dzi 15 Shundunthule 2015.
Khabinethe i fhululedza Khosi Vho Sigcawu kha u vhewa havho tshiduloni na u sedza phanḓa na u ḓo shumisana na Vhuhosi ha AmaGcaleka kha u fhaṱa zwitshavha zwa mahayani zwo khwaṱhaho, zwi linganaho na u bvelela zwi tshi ya phanḓa.
5.2. Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo dzhenelela Alternative Sanitation Indaba ine ya ḓo vha hone nga dzi 15 Shundunthule 2015 fhasi ha thero: “A si ngaha u gwedzha malaṱwa fhedzi”. Indaba i ḓo dovha ya ḓisa tshikhala tsha vhaṋetshedzi ha tshumelo vha thekhinoḽodzhi ya vhuthathatshili uri vha ṱane zwishumiswa zwavho.
5.3. Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano, u tshi khou shumisana na Zhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano Afrika Tshipembe na Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Lushaka, zwi ḓo rwela ṱari Vhege ya Tsireledzo ya Vhana Mudavhini wa Mitambo wa Franklin ngei Kokstad, KwaZulu-Natal nga dzi 25 Shundunthule 2015 fhasi ha thero ine ya ri: “U shuma roṱhe kha u tsireledza vhana”. Vhege iyi i ḓo khunyelela nga dzi 31 Shundunthule 2015 ngei Gauteng.
Ndivho ya fulo iḽi ndi u ḓivhadza sekithara dzoṱhe dza tshitshavha uri hu londotwe na u tsireledza vhana. Zwiṅwe hafhu, ndi u vhona uri vhana na vhaaluwa vha ḓivhe ngaha tsireledzo ine ṅwana a ḓiphina ngayo ire kha Ndayotewa, vhusimamulayo, mbekanyamaitele na zwishumiswa zwa dzitshakatshaka.
Khabinethe i ita khuwelelo kha vhabebi na vhaunḓi uri vha rangise tsireledzo ya vhana phanḓa na u vhona uri vha khou londotwa nga vhaaluwa vha na vhuḓifhinduleli. Vhabebi na vhaunḓi vha khou ṱuṱuwedzwa u funza vhana ngaha nyimele dzire khombo, hu tshi katelwa maitele na zwiito zwi sa ṱanganedzei zwi itwaho nga vhaaluwa. Ndi vhuḓifhinduleli ha vhabebi na vhaunḓi ha u ḓivha uri vhana vhavho vha gai na u dzhia maga o teaho kha u vhona uri vhana vho tsireledzea.
5.4. Minisiṱa wa Vhudavhidzani ha Ṱhingo na Tshumelo dza Poso, Vho Dokotela Siyabonga Cwele, vha ḓo fara Imbizo kha Miziamu wa Nelson Mandela ngei Qunu, hune ha vha Kapa Vhubvaḓuvha u pembelela Ḓuvha ḽa Vhudavhidzani ha Ṱhingo ha Ḽifhasi na Mafhungo a Tshitshavha nga dzi 17 Shundunthule 2015. Vhuṱambo uvhu vhu khou itelwa u ṱuṱuwedza vhathu uri vha shumise thekhinoḽodzhi nga vhunzhi uri vha kone u khwinisa matshilo avho.
Minisiṱa vha ḓo ḓivhadza zwine muvhuso wa khou ita kha u shumisa thekhinoḽodzhi uri i khwinise nḓisedzo ya tshumelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, nga mannḓa avho vha dzulaho kha vhupo ha mahayani. Imbizo iyi ine ya farwa ṅwaha nga ṅwaha nga vhufarani ha Muvhuso wa Vunḓu wa Kapa Vhubvaḓuvha, vharangaphanḓa vha sialala na Foramu ya Vhudavhidzani ha Afrika Tshipembe, nga dzi 17 Shundunthule i ḓo swaya anivesari ya u sainwa ha Buthano ḽa Ṱheḽegirafu ya Dzitshakatsha ḽa u thoma na u simiwa ha Mbumbano ya Vhudavhidzani ha Ṱhingo ha Dzitshaka.
Ndivho khulwane ya vhuṱambo uvhu ndi u thusa kha u ḓivhadza ngaha khonadzeo ine ya nga ḓiswa nga kha u shumiswa ha inthanethe na maṅwe mafhungo na vhudavhidzani ha thekhinoḽodzhi kha zwitshavha na ikonomi, na nḓila dza u ṱumanya khethekanyo ya didzhithaḽa.
6. U tholwa
U tholiwa hoṱhe ho itwa nga murahu ha musi ho sedzuluswa na u khwaṱhisedzwa ha ndalukanyo.
6.1. Vho Advokheithi Motlatjo Josephine Ralefatane sa Mudzulatshidulo wa Bodo ya .zaDNA.
6.2. Vho Dokotela Thomas Kwadwo Gyedu-Ababio sa Muofisiri Muhulwane (CEO) wa Zhendedzi ḽa Ndangulo ya Inkomati-Usuthu Catchment.
6.3. Vho GV Andrews sa Muofisiri Muhulwane wa Kushumele kha: Muhasho wa Mutakalo.
6.4. Vho NM Ratshoma sa Mufarisa Mulanguli Dzhenerala (DDG) wa Mbekanyamaitele ya Ikonomi: Muhasho wa Gwama ḽa Lushaka.
6.5. Vho KG Sukdev sa CEO wa Zhendedzi ḽa Vhulanguli ha Phentsheni dza Muvhuso.
6.6. Vho AD Mogajane sa DDG wa Masheleni a Muvhuso kha: Zhendedzi ḽa Gwama ḽa Lushaka.
Mbudziso:
Vho Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
