A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Ikhonomi
1.1. Ku kula ka ikhonomi
1.1.1 Khabinete yi xiyile tinhlayo ta vuhumelerisi bya le ndzeni ka tiko (GDP) tanihilaha ti humesiweke hakona hi StatsSA leti kombiseke leswaku ikhonomi yi kurile hi 0.1% eka kotara yo sungula (Q1) ya 2025, naswona leswi swi landzela ku tlakuka ka 0.4% eka Kotara ya vumune ya 2024.
1.1.2 Exikarhi ka swin’wana, vurimi, swihlahla, na bindzu ra vumaki bya tihlampfi swi tlakukile hi 15.8%, kasi bindzu ra vutleketli, vuhlayiselo na vuhlanganisi ri tlakuke hi 2.4%. Ku tlula kwalaho, bindzu ra mabindzu, swakudya na vutshamo ri tlakuke hi 0.5%
1.1.3 Khabinete yi tshama yi vilerisiwa hi ku hunguteka ka bindzu ra vumaki, ngopfungopfu loko mfumo wu rhangisa emahlweni ku tlakusa vumaki bya laha kaya naswona xisweswo wu rindzele ku hetisisiwa ka pholisi ya tiindasitiri leyi pfuxetiweke.
1.1.4 Mfumo wu twisisa vuyelo bya mitlhontlho endzeni ka nhundzu na vukorhokeri lebyi yaka emahlweni byi khumba ku kula ka indasitiri ya migodi, naswona hi hlayisa ku kongomisa loku nga mahleketelelo lamanene naswona hi ku hatlisa eka ntirho wa Operation Vulindlela Xiyenge xa 2 na Ntirhisano wa Mabindzu ya Mfumo eka ku lulamisa hi xihatla mitlhontlho ya vukorhokeri bya tiko.
1.1.5 Hi ndlela yaleyo, Khabinete yi amukela mpfumelelo hi Huvo ya Rixaka ya rimba ra swa timali ra 2025 leri nga ta engetela matirhiselo ya mali ya mfumo eka vuvekisi bya switirhisiwa (thiriliyoni yin’we ra Tirhandi eka nkarhi wa malembe ya 3).
1.2 Ndzavisiso wa Matimba ya Vatirhi wa Kotara
1.2.1 Khabinete yi xiyile swiviko swa vuhangalasi bya mahungu leswi tlakuseke ku vilela mayelana na tinhlayo ta mitirho kusuka eka sekithara leyi nga riki ya xivumbeko eka Ndzavisiso wa Matimba ya Vatirhi wa Kotara (QLFS).
1.2.2 QLFS yi hlengeleta datha eka migingiriko ya makete wa vatirhi ya vanhu va malembe ya 15 na ku tlula eka xiyimo xa kotara. Ku ya emahlweni, StatsSA yi humesa xiviko lexi heleleke endzhaku ka malembe man’wana na man’wana ya mune, lexi katsaka modyuli leyi tinyiketeleke eka Ndzavisiso wa Vathori na lava Titirhaka (SESE). Ndzavisiso lowu wu kongomisa ku nyika vutivi bya vuenti eka swihlawulekisi na matirhelo ya mabindzu ya sekithara leyi nga riki ya xivumbeko endzeni ka Afrika-Dzonga.
1.2.3 Khabinete yi vile yi burisana hi nhlawulo wa SESE wa kotara kumbe wa lembe na lembe, hambiswiritano StatsSA yi ta lava ku fikelela rhijisitara ra mabindzu lama nga riki ya xivumbeko leri sweswi ri nga riki kona kusuka laha StatsSA yi nga ta kota ku dirowa xikombiso xa vuyimeri.
1.2.4 Hi tshame hi tivisa leswaku Khabinete yi pasisile Pholisi ya Tilayisense ta Mabindzu ya Rixaka (NBLP) leyi nga ta endla leswaku ku va na layisense leyi ringaniseriweke ya mabindzu lama nga riki ya xivumbeko exikarhi ka swin’wana na le ka nkarhi wa ku tirhisiwa ka pholisi leyi, Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo yi fanele ku kota ku tumbuluxa rhijisitara ro tshembheka ra mabindzu lama nga riki ya xivumbeko lama nga ta antswisa QLFS na ku koteka ka SESE ya lembe na lembe.
2. Vululami na ku sivela vugevenga
2.1 Vuhlayiseki na Vusirheleri
2.1.1 Khabinete yi xiyile njhekanjhekisano lowu yaka emahlweni mayelana na vugevenga eAfrika-Dzonga na swihehlo swa leswaku ku na ku pfumaleka ka pulani ya mfumo leyi kongomeke yo tirhana na vugevenga eAfrika-Dzonga, leswi swi le ka hambi leswi hi siku ra vu23 ra Mudyaxihi 2025, Holobye wa Maphorisa u humesile tinhlayo ta vugevenga ta Kotara ya Vu4 ya 2024/5 (1 Sunguti – 31 Nyenyankulu 2025).
2.1.2 Hi nkarhi wa nkandziyiso wa tinhlayo ta vugevenga Holobye wa Maphorisa u boxe swilo swa nkoka swa vuphorisa swa Vulawuri bya vu7 hi ndlela leyi landzelaka: (a) ku hunguta mpimo wa ku dlaya, (b) ku hunguta swibamu leswi nga riki enawini na ku tiyisisa vulawuri eka swibamu swa le nawini, (c) ku lwisana na GBVF, (d) ku herisa vugevenga lebyi hlelekeke, ku katsa na tisindikheti ta vuxavisi bya swidzidziharisi, ku yiva mali leyi nga ekufambisiweni, ku tekeriwa mali hi nsindziso, na ku tlhakisiwa ka vanhu, ku lwisana na madzolonga ya swigevenga, na ku lwisana na vukungundzwana – endzeni ka SAPS na le tikweni hinkwaro.
2.1.3 Switatimende swa 2024/25, swa Kotara ya vumune swi kombisile nhluvuko (ku hunguteka hi ku angarhela) loko ku pimanisiwa na nkarhi lowu fanaka eka lembeximali leri hundzeke. Xikombiso, eka switichi swa maphorisa swa 30 swa vugevenga bya le henhla hi ku ya hi ku vika, 13 wa swona swi rhekhode swihehlo swa le hansi, naswona 2 swi rhekhode ku nga cinci.
2.1.4 Eka ku dlayiwa ka van’wamapurasi, tinhlayo ta vugevenga ti kombisa minhlaselo leyi sekeriweke eka mapurasi ya mabindzu, kasi hi ku ya hi nawu mfumo a wu hambani vanhu hi ku ya hi rixaka hi ku ya hi rixaka, hi ku ya hi mahungu yo hoxeka ya sweswinyana, eka vini va mapurasi lava dlayiweke hi vumbirhi bya vona (2) a ku ri va-Afrika, (2) vatirhi va le mapurasini va le Afrika a va ri vahlaseriwa, naswona un’wana wa vafambisi va ntlhanu va mapurasi lava dlayiweke a a ri wa le Afrika.
2.1.5 Eka swibamu leswi nga riki enawini, Operation Shanela yi ya emahlweni yi tisa mbuyelo lowu kombisiweke hi ku tekiwa ka 128 wa swibamu leswi nga riki enawini swa sweswinyana na 82 wa ku khomiwa.
2.1.6 Ndzawulo ya Vulavisisi bya Vugevenga bya Nkoka yi tlhela yi ya emahlweni na ntirho wa yona, leswi endleke leswaku ku humelela 656 wa vaehleketeleriwa ekhoto, ku katsa na 364 lowu fambelanaka na vugevenga lebyikulu lebyi hlelekeke, 220 kusuka eka vugevenga lebyikulu bya mabindzu na 72 kusuka eka vukungundzwana lebyikulu.
2.1.7 Eka GBVF, tafula ro rhendzeleka leri rhangelaka hi IMC eka GBVF ri ta khomiwa hi Ravuntlhanu lowu, 13 Khotavuxika 2025 eHolweni ya Vaaki ya Atteridgeville ePitori naswona ri ta kongomisa eka ku tirhisiwa ka pulani ya maqhinga ya rixaka na nhluvuko. Yi ta tlhela yi kambisisa no tiyisisa ku tirha kahle na ku tirha kahle ka vukorhokeri lebyi nyikiwaka vahlaseriwa va GBVF .
2.1.8 Khabinete yi amukerile xikombelo xa nandzu lexi nghenisiweke hi un’wana wa vahlaseri lava nga na vutihlamuleri hi Mawuwani 2017 eka ku dlayiwa ka khale ka matsalaninkulu wa African National Congress Youth League, Sindiso Magaqa na Mukhanselara wa Umzimkhulu. Khabinete yi teka ku dlayiwa ka tipolitiki swinene hikuva vahlaseriwa ngopfungopfu i lava va tinyiketeleke eka ku lwisana na vukungundzwana. Hi na ntshembo wa leswaku ku humelela loku ku ta voningela swinene vatlangi van’wana va swiphemu lava katsekaka.
2.2 Ku vuyiseriwa ka masalela ya vanhu va Afrika-Dzonga lama nga evuhlongeni
2.2.1 Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Xiyenge xa 2 xa Phurojeke yo Vuyisela Vahlampfa, leyi katsaka ku lahliwa nakambe ka masalela ya vanhu ya vakokwa wa Makhoi na Masan. Loko ku ri karhi ku landzelerisiwa, ku cela na ku tlherisela masalela ya valwi va ntshunxeko lava feke evuhlongeni swi tshama swi ri nhlokomhaka. Kungu leri ro vuyisa ekaya na ku tlhela ku lahliwa ka masalela ya Makhoi na Masan kusuka ehandle ka tiko i swa nkoka eka ku rhekhodiwa lokunene ka rixaka ra Afrika-Dzonga. Endlelo ro lahliwa nakambe ka masalela ya vakokwa wa 58 leri humaka eKapa-N’walungu, ri le ka xiyimo xa le henhla naswona ku burisana na miganga leyi khumbekaka swi le ku endliweni.
2.2.2 Kungu leri ri aka eka ku humelela ka ku tlheriseriwa ka 49 wa khale ka valweri va ntshuxeko hi 2024 naswona i vumbhoni bya ku tinyiketela ka mfumo ku lulamisa ku pfumaleka ka vululami ka matimu na ku kurisa ku titwa ka vun’we na ku horisa endzeni ka rixaka. Rhurho wa nhlanganelo wu ta sungula ku nga ri khale vurhumiwa bya xithekiniki eAngola, Lesotho, Zambia na Zimbabwe ku ya endla ndzavisiso, ku kamberiwa ka tirhekhodo ta masirha na ku endla mimepe ya sirha.
2.3 Nkhuvo wa ku simekiwa ka Khoto ya Vumbiwa
2.3.1 2025 yi fungha malembe ya 25 kusukela eka nkarhi wo sungula wa Khoto ya Vumbiwa, xitirhisiwa xa nkoka eka nsirhelelo wa xidemokirasi xa hina xa vumbiwa.
2.3.2 Hi moya lowu Khabinete yi amukele ku nghenelela exikarhi ka mfumo na vuavanyisi lebyi a byi rhangela hi Muavanyisinkulu Mandisa Maya na tinhloko ta tikhoto leti a ti khomiwile hi Presidente Cyril Ramaphosa. Ku nghenelela ku kongomisiwile eka ku burisana hi ku tirhisiwa ka magoza ya vufambisi lama nga si lulamisiwaka ku nyika matimba eka swiletelo swa vumbiwa swo tiyisisa leswaku vuavanyisi, ku fana na Palamende, byi tirha tanihi voko leri tiyimeleke ra mfumo. Havumbirhi bya Vulawuri na Vuavanyisi va tiyisisile ku tinyiketela loku avelaniwa ku aka sisiteme ya vululami leyi tiyeke, leyi tirhaka swinene leyi khomiweke hi matimba eka mimpimanyeto ya Vumbiwa ra hina.
3. Nsirhelelo wa Vanhu na Nhluvukiso wa Vanhu
3.1 Maxelo yo tlula mpimo
3.1.1 Khabinete yi hundzisela marito yo chavelela eka mindyangu ya lava va lahlekeriweke hi vutomi bya vona hi nkarhi wa ndhambi ku tsemakanya tindhawu to hambana eKapa-Vuxa. Kufikela sweswi, nhlayo ya vanhu va 57 va lahlekeriwe hi vutomi. Mindyangu yo hlaya yi tlhele yi rhurheriwa naswona switirhisiwa swi onhakile evuxeni bya Kapa-Vuxa na KwaZulu-Natal.
3.1.2 Mfumo wu le ku hlanganiseni ka matirhelo yo ponisa na nseketelo hi ku tirhisa tisenthara ta vulawuri bya timhangu ta rixaka na ta xifundzankulu tanihilaha swi hlanganisiweke hakona hi IMC eka vulawuri bya timhangu. Swipano swa xilamulelamhangu swi tlhele swi rhumeriwa kusuka eka GQeberha, East London na Xifundzha xa Chris Hani eka tindhawu leti khumbekaka ku seketela vahlamuri va ndhawu.
3.1.3 Khabinete yi tsundzuxa un’wana na un’wana ku va a xalamukile eka masiku mangarimangani lama taka hikwalaho ka maxelo yo biha swinene lama languteriweke eka swiphemu swo tala swa tiko. Leswi swinga katsa mathonsi ya mahiselo, gamboko, mimoya ya matimba na mpfula ya matimba.
3.1.4 Vaaki va tsundzuxiwa ku langutisisa switsundzuxo swa maxelo ya laha kaya eka xiyanimoya, thelevhixini na swiyenge swa mabulu na ku papalata ku famba eka swiyimo leswi nga hlayisekangiki. Vafambi va tlhela va khutaziwa ku tlhela va hlela kumbe ku tlherisela endzhaku maendzo ya vona loko va langutane ni swiyimo swo biha swa maxelo.
4. Rihanyo
4.1 Muxaka wuntshwa wa COVID-19 eka swifundzha swo karhi eAsia
4.1.1 Khabinete yi tiyisisa vanhu va Afrika-Dzonga leswaku tiko i, hi ku tirhisa Ndzawulo ya Rihanyo (DOH), ku langutisisa swinene ku humelela ka muxaka wuntshwa wa Covid-19, lowu tivekaka tanihi Nimbus kumbe NB.1.8.1, lowu fambelanaka na ku tlakuka ka milandzu eka swifundzha swo karhi swa Asia.
4.1.2 Khabinete yi vitana vaaki hinkwavo ku tiyisisa maendlelo lamanene ya vuhlayiseki ku katsa na ku papalata ku khomana hi mavoko loku nga lavekiki, ku hlamba mavoko hi xisibi, ku funengeta nomu loko u khohlola, ku tirhisa xisirhelelo xa le mahlweni loko munhu a ri na mukhuhlwana, na ku tshama ekaya loko a titwa a nga ri kahle. Hi kombisile hi nkarhi wa ntungu wa Covid-19 leswaku hi ku tirhisa magoza lawa yo olova, hi nga hunguta ku hangalaka ka mavabyi ya ku hefemula.
4.2 Vuvabyi bya swindomundomu
4.2.1 Khabinete yi amukela nhlamulo ya xihatla hi Ndzawulo ya Vurimi, endzhaku ka ku tumbuluka ka vuvabyi bya swindomundomu. Swifundzha leswi khumbekaka ngopfu i KwaZulu-Natal (KZN), Mpumalanga na Gauteng. Ndzawulo yi odile ku tlula 900 000 wa mathonsi ya mirhi ya ntlhavelo, laha ntlawa wo sungula wu languteriweke ku fika ku nga ri khale.
4.2.2 Eka tindhawu leti ku nga na ku tumbuluka loku tirhaka, tindhawu hinkwato leti tluleriweke ti vekiwa ehansi ka ku hambanisiwa; Ku hava ku fambafamba loku pfumeleriwaka ku nghena, ku huma eka, kumbe hi ku tirhisa tindhawu leti kumbe mapurasi. Tindhawu letikulu, laha vanhu va nga ta ka va nga tirhisiwi na switiviso swa ku vekiwa ka vanhu, i tindhawu leti tivisiweke ta vulawuri bya mavabyi naswona swipimelo leswi fanaka swa tirha.
4.2.3 Ku engetela kwalaho, makungu ya le ku endliweni ku simeka Huvo ya Vuhlayiseki bya swilo leswi hanyaka leyi nga ta hlanganisa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga, madokodela ya swiharhi, vativi va sayense, Vufambisi bya Vulawuri bya Mindzilakano na vakaputeni va indasitiri ku hlamula ku antswa eka ku tumbuluka ka nkarhi lowu taka na ku lawula makhombo lama fambelanaka na swona.
4.3 Nguva ya ngoma
4.3.1 Nkarhi wa ngoma wa xixika wa 2025 wu le henhla ka hina, mfumo wu tshama wu tinyiketerile ku tiyisisa vuhlayiseki bya vayimbisiwa, loko wu ri karhi wu hlayisa mfanelo ya nkoka swinene ya ndhavuko leyi faneleka ku xiximiwa ya mukhuva lowu.
4.3.2 Migingiriko yo hlayanyana yi le ku tirhisiweni eka nguva ya ngoma ya 2025, ku katsa na ku tsarisiwa loku bohaka na ku tiyisisiwa ka swikolo swa ngoma, kun’we na ku kamberiwa loku heleleke ka swa vutshunguri ka vayimbisiwa hinkwavo. Xikolo xin’wana na xin’wana lexi lwisanaka na nawu, xi honisa milawu ya vuhlayiseki kumbe vutomi bya lava vekaka ekhombyeni xi ta pfariwa handle ko kanakana.
4.3.3 Khabinete yi kombela vatswari na vahlayisi ku tlanga xiphemu xa vona ekutiyisiseni vuhlayiseki bya vana va vona va majaha hi ku tirhisa ntsena swikolo swa ngoma leswi pfumeleriweke. Vatswari va nga vika swikolo swa ngoma leswi nga ri ki enawini eka tiejensi to sindzisa nawu kumbe eka xitichi xa vona xa maphorisa xa le kusuhi.
5. Vulawuri
5.1 Njhekanjhekisano wa Rixaka
5.1.1 Khabinete yi amukerile xitiviso xa Phuresidente Cyril Ramaphosa hi siku ra Nhlengeletano ya Rixaka, leyi nga 15 Mhawuri 2025 tanihi xiphemu xa phurosese ku ya eka njhekanjhekisano wa rixaka. Ntwanano lowu i nkarhi eka vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo kusuka eka swiyimo hinkwaswo swa vutomi ku burisana hi mitlhontlho leyi tiko ra hina ri langutaneke na yona na ku ringanyeta swintshuxo leswi faneleke ku tekeriwa enhlokweni hi mfumo ku tirhisiwa loku nga kotekaka.
5.1.2 Phuresidente Ramaphosa u thorile Komiti ya le Xikarhi ka Tindzawulo (IMC) leyi nga ta rhangela hi Xandla xa Phuresidente, Paulos Mashatile ku lulamisa, ku hlanganisa na ku fambisa havumbirhi Ntwanano wa Rixaka na Njhekanjhekisano wa Rixaka.
5.1.3 5.1.2 Phuresidente Ramaphosa u tlhele a thola ntlawa wa Vanhu lava Dumeke lava nga ta nyika nkongomiso eka mfumo eka havumbirhi bya Ntwanano wa Rixaka na Njhekanjhekisano wa Rixaka.
5.2 Mivuyelo ya oditi ya mfumo wa miganga
5.2.1 Khabinete yi xiyile mivuyelo ya Xiviko xo Angarhela xa 2023/24 eka mivuyelo ya oditi ya mfumo wa miganga, leyi kombisaka ku antswisiwa kun’wana eka tindhawu ta switatimende swa timali na swiviko swa matirhelo.
5.2.2 Xiviko xi kombisa leswaku 41 wa timasipala ti kumile tioditi to basa eka lembe ximali ra 2023/24. Swi tlhela swi kombisa leswaku timasipala ta 59 ti antswisile mivuyelo ya tona ya oditi kusukela hi 2020/21, kasi i 40 ntsena leti tlheleleke endzhaku.
5.2.3 AGSA yi xiyile ku tlakuka ka matirhiselo ya mali lama nga riki ya nkarhi na nkarhi, laha ntirho wu endliweke, matirhiselo lawa ya mali ya tlula kumbe ya nga fambisani na swilaveko swa MFMA/ PFMA na milawu yin’wana leyi tirhaka, leyi khale yi hlawuriweke hi AGSA, swi vula leswaku bindzu ri tsandzekile ku pfumelela hi ku landza swiletelo leswi faneleke swa swiendlo leswi tirhaka.
5.2.4 Khabinete yi khutaziwa hi Oditara-Jenerali wa ku tinyiketela ka Afrika-Dzonga ku herisa matirhiselo ya mali lama nga humesiki mihandzu na ku tlanga hi mali ku nga si hela nkarhi wa yena wa vulawuri. Ku tirhisiwa ka mali hi ndlela yo pfumala mihandzu na ku tlanga hi mali swi hlamuseriwa tanihi matirhiselo ya mali lama endliwaka mahala, a swi humesanga vuyelo na nkoka wihi na wihi eka bindzu.
5.2.5 Hi ku tirhisa ku cinca ka mfumo wa miganga loku nghenisiweke ehansi ka matirhelo ya Vulindlela Xiyenge xa 2, Mfumo wu ta tirha ku seketela ku tinyiketela loku ka nkoka hi Oditara-Jenerali na ku tirha na swiyenge ku landzelela phurosese leyi vekiweke ku endla leswaku matirhiselo ya mali lama nga tshamisekangiki ma va lama tshamisekeke. Ntirho lowu na wona wu tlhela wu tatiwa hi ku kamberiwa ka Nawumbisi wa Mfumo wa Muganga ku herisa tindhawu toleto ta matirhiselo ya mali lama nga tshamisekangiki lama vangiwaka hi mavangwa ya milawu.
5.3 Pfhumba ro Basisa Madorobakulu na Swidorobana
5.3.1 Khabinete yi amukerile ku simekiwa hi Xandla xa Presidente Paulos Mashatile pfhumba ro Basisa Madorobakulu na Swidorobanaku hlohlotela miganga ku hlayisa madoroba ya hina na swidorobana swi tshama swi basile.
5.3.2 Hambileswi ri sunguriweke eDorobenikulu ra Joni, pfhumba leri ri ta ndlandlamuxiwa ku ya emadorobenikulu na le swidorobana eka swifundzha swin’wana eka mavhiki lama taka.
5.3.3 Khabinete yi kombela vaaki ku teka vutihlamuleri byo hlayisa tindhawu ta hina ta mani na mani ti tshama ti basile no saseka, xikan’we na ku teka vun’wini bya mbango wa hina. Kungu leri ra tiko hinkwaro ri kongomisiwile eka ku tumbuluxa tindhawu ta le madorobeni leti tengeke, ta rihlaza na ku katsa hinkwavo.
6. Timhaka ta Matiko ya Misava
6.1 Samiti ya G7
6.1.1 Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta nghenela Samiti ya Varhangeri ya G7 eKananaskis, eCanada, kusukela hi ti15 kufika hi ti 7 Khotavuxika 2025.
6.1.2 Samiti ya G7 yi kongomisa ku lulamisa mitlhontlho ya misava hinkwayo leyi tshikilelaka ku katsa na ku kurisa ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo, ku lwisana na ku cinca ka maxelo na ku fambisa ku rharhangana ka thekinoloji leyi cincaka hi xihatla.
6.1.3 Mikanerisano yi languteriwile ku kongomisa eka swivilelo swa vuhlayiseki bya matiko ya misava, ngopfungopfu mpfilumpfilu lowu yaka emahlweni eUkraine na ku tiyisisa ntshamiseko wa ikhonomi ya misava hinkwayo.
6.2 Vuxaka bya Afrika-Dzonga na Russia
6.2.1 Xandla xa Phuresidente, Paulos Mashatile, u ta teka riendzo ro tirha eka Nhlangano wa Russia exikarhi ka ti 16 na ti21 Khotavuxika 2025, ku tiyisisa vuxaka bya nkarhi wo leha bya vudiplomati na ikhonomi exikarhi ka Afrika-Dzonga na Nhlangano wa Russia.
6.2.2 Riendzo leri ri humesa nkarhi wo ya emahlweni ri tiyisisa vutirhisani bya ikhonomi, ku lavisisa tindlela letintshwa ta ntirhisano na ku yisa emahlweni ku rhula eka xifundzankulu. Afrika-Dzonga ri seketela ku lulamisiwa hi ku rhula ka nyimpi ya Russia/ Ukraine naswona ri ya emahlweni ri tlanga xiphemu tanihi muavanyisi loyi a nga riki na vukalatlhelo.
B Swipfuxeto swa Khabinete
1. Ku Tirhisiwa ka Mivuyelo ya Mati na Nkululo ya Indaba
1.1 Khabinete yi pfuxetiwile mayelana na makungu yo tirhisa mivuyelo ya Mati na Nkululo ya Indaba, leyi vitaniweke ku kuma swintshuxo eka mitlhontlho ya mati na nkululo leyi Afrika-Dzonga yi langutaneke na yona.
1.2 Mivuyelo yi tiyisisa ku tinyiketela ka mfumo ku hlula mitlhontlho ya swiyenge na ku aka sekithara ya mati na nkululo leyi nga ta tshama nkarhi wo leha, leyi hoxaka xandla eka ku seketela xindzhuti na vuhlayiseki bya vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo.
1.3 Khabinete yi amukela ku tinyiketela hi vakhomaxiave ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri eka sekithara hi ku tirhisa ku nghenelela eka nkarhi wo koma, wa le xikarhi na wo leha hi swiboho swa nkoka leswi kongomisiweke eka leswi landzelaka:
1.3.1 Tindzawulo hinkwato ta mfumo ti hakela tikombanxavu leti faneleke kusuka eka timasipala ku nga si hela tin’hweti tinharhu na timasipala ku tirhisa magoza yo tika ya vulawuri bya swikweleti eka tindzawulo ta mfumo leti nga hakeliki.
1.3.2 Valawuri hinkwavo va Vukorhokeri bya Mati (WSA) va hakela tikombanxavuta vona ta sweswi hi ku helela eka Tibodo ta Mati hi nkarhi, hi ku hatlisa, Tibodo hinkwato ta Mati ti hakela tikombanxavu ta tona ta sweswi hi ku helela eka Ndzawulo ya Mati na Nkululo (DWS), kusungula hi ku hatlisa, DWS na tibodo ta mati ti tirhisa endlelo ro dlaya swikweleti swa timasipala leti faneleke, ku sungula hi ku hatlisa na DWS ku tirhisa Kungu leri pfuxetiweke ra Nxavo wa Mati yo Kala ku nga si fika ti1 Dzivamisoko 2026.
1.3.3 Nkwama wa Timali wa Rixaka wu hetisisa nkambisiso wa modele wa mali ya mfumo wa miganga na DWS ku simeka mulawuri wa mati ya ikhonomi loyi a tiyimeleke ku lawula mixavo ya mati eka nxaxamelo wa nkoka wa mati hinkwawo, ku nga si hela malembe manharhu.
1.3.4 Ti-WSA hinkwato/Vaphakeri va Vukorhokeri bya Mati (WSPs) lava nga si vaka na minongonoko ya mati yo ka yi nga ri ya mali leyi nga ta tirhisiwa, ku va na leswi endhawini ya swona hi Mudyaxihi 2025, ti-WSA hinkwato leti nga si endlaka mali yo ringana kusuka eka ku xavisiwa ka mati ya ntirho wa mati ku teka swiboho eka Tihuvo ta tona mayelana na leswi ku nga si hela tin’hweti ta 6 na ti-WSAS hinkwato ku kambisisa tirhejisitara ta tona ta swisiwana na ku tiyisisa mphakelo wa mati ya masungulo ya mahala eka lava pfumalaka ku nga si hela malembe mambirhi. Vatirhisi van’wana hinkwavo va mati lava nga ta hakeriwa na mali leyi nghenaka leyi nga ta hlengeletiwa eka vatirhisi van’wana hinkwavo.
2. Malunghiselelo ya nhlengeletano ya G20
2.1 Khabinete yi amukerile mpfuxeto mayelana na ntirho lowu yaka emahlweni tanihileswi tiko ri tilulamiselaka ku rhurhela Samiti ya Varhangeri va G20, tanihileswi mihlangano yo hlaya yi yaka emahlweni yi va kona.
2.2 G20 IMC yi vikile hi tin’wana ta Tiphurojeke ta Ndzhaka ya G20 leti kunguhatiweke na swiendlakalo swa le tlhelo ehansi ka nhlokomhaka ya Vupresidente bya G20 bya Afrika-Dzonga. Leswi swi katsa phurojeke ya ndzhaka ya vupfhumba ehansi ka vurhangeri bya Ndzawulo ya Vupfhumba, na swiendlakalo swo fana na Samiti ya Vuvekisi bya Vupfhumba, Vupfhumba byaHackathon , na Muganga wa Vuhlayiseki bya Vupfhumba.
2.3 Leswi swi kongomisiwile ku tirhisa pulatifomo ya G20 ku tlakusa na ku veka Afrika-Dzonga hi vuntshwa tanihi ndhawu yo hlawula eka yona eka vupfhumba na vuvekisi bya vupfhumba.
2.4 Tihlengeletano leti landzelaka ta G20 ti khomeriwile eAfrika-Dzonga ku lunghiselela Samiti ya G20.
2.4.1 Nhlengeletano ya vunharhu ya Ntlawa wa Ntirho wa Ikhonomi ya Xidijitali (DEWG) leyi khomiweke hi ti9 kufika hi ti11 Khotavuxika 2025 eLimpopo, yi kongomisiwile eka ku yisa emahlweni sete ya swilo swa nkoka leswi avelaniwa leswi endleriweke ku endla leswaku ikhonomi ya xidijitali yi katsa hinkwavo, yi va na vutihlamuleri na ku endla leswaku nhluvukiso wu va lowu nga heriki.
2.4.2 Nhlangano wa vunharhu wa Ntlawa wa Ntirho wa Vumaki bya swa Timali wa Matiko ya Misava lowu khomiweke kusukela hi ti9 kufika hi ti10 Khotavuxika 2025 eLimpopo, wu burisanile hi rimba ra vulawuri na ku vika ra mepe wa ndlela wa G20 ku ya eka tibangi ta nhluvukiso to antswa, letikulu na leti tirhaka kahle ta matiko yo tala (MDBs).
2.4.3 G20 ya Indaba ya Dyondzo ya Xifundzankulu leyi khomiweke eKZN hi ti10 Khotavuxika 2025 yi lavisisile swivandlanene leswi nga ta endla leswaku matiko ya swirho ma kota ku nyika nhlayiso wa vana va tindzumulo wa xiyimo xa le henhla na dyondzo xikan’we na ku humelerisa vadyondzi lava nga na vuswikoti eka nkarhi lowu taka.
2.4.4 Samiti ya U20 ya Sherpa na Nhlengeletano ya Vameyara va Afrika leyi khomiwaka kusukela hi ti12 kufika hi ti14 Khotavuxika 2025 eDorobenikulu ra Tshwane, va hlanganisile vameyara kusuka ematikweni yo hambana ku burisana hi swilo leswi rhangisaka emahlweni swo fana na swivandlanene swa ikhonomi, goza ra maxelo, ku ringana ka vaaki na ku cinca ka xidijitali.
2.4.5 Nhlengeletano ya vumune ya Ntlawa wa Ntirho wa Rihanyo wu humelerile kusukela hi ti10 ku fika hi ti13 Khotavuxika 2025 eGauteng, naswona wu kanerisanile hi mikarhi ya ku hundziseriwa ka thekinoloji, timali leti nga heriki na ku ringanisiwa ka milawu ku tiyisisa mfikelelo wa nkarhi na ku ringana eka switirhisiwa swo ponisa vutomi hi nkarhi wa swiyimo swa xihatla swa rihanyo.
2.4.6 Nhlengeletano ya vunharhu ya Ntlawa wa Ntirho eka Vutlhari byo Endliwa (AI), Vulawuri bya Datha na Vumaki bya Nhluvukiso lowu Yaka emahlweni wu humelerile eLimpopo kusukela hi ti12 kufika hi ti13 Khotavuxika 2025, wu nyika nkarhi eka matiko ya swirho swa G20 ku vumba vumundzuku bya nhluvukiso wa AI na ku tirhisiwa eka ku tsakela ka vaaki va misava hinkwayo.
C. Swiboho swa Khabinete
1. Xiviko xa Komiti ya le Xikarhi ka tindzawulo ya Mavabyi lama Tisiwaka hi Swakudya
1.1. Khabinete yi amukerile xiviko xa (IMC) eka mavabyi lama tluletiwaka hi swakudya hi ku kongomisa ngopfu eka swidlayaswitsotswana swa organophosphate.
1.2. (IMC) yi tsundzuxiwile hi Huvo ya Vutsundzuxi bya Vaholobye (MAC) eka mavabyi lama vangiwaka hi swakudya tanihilaha va thoriweke hakona hi Holobye wa Rihanyo, Dokodela Aaron Motsoaledi. (MAC) yi vumbiwa hi vativi kusuka eka tidyondzo to hambana ta rihanyo naswona yi ta nyika nkongomiso eka ku sivela ku tumbuluka ka nkarhi lowu taka.
1.3. MAC yi endle ntirho wa ku kumeka na ku tirhisiwa ka Terbufos, (leyi hi ntolovelo yi tiviwaka tanihi Galiphirimi), ku nga xitirhisiwa lexi nga ni khombo swinene lexi vangeke rifu ra vana va tsevu eNaledi, eSoweto. Loko swilo swokarhi swo kumisisa ku hlangana na vana swinga tiyisisiwi, ku koteka ka leswaku vana va dya swakudya leswi thyakeke hi terbufos leswi xaviweke kusuka eka vhengele ra ndzhawu ya swiphaza switshama swiri nhlamuselo leyi tirhaka swinene.
1.4. Khabinete yi pasisile ku yirisiwa na ku nghenisiwa ka titerbufos eAfrika-Dzonga, nkatsakanyo wa tikhemikhali lowu hlayiweke tanihi organophosphate, lowu talaka ku tirhisiwa tanihi murhi wo dlaya switsotswana na swidlayaswitsotswana.
1.5. Ndzawulo ya Vurimi yi ta rhangela endlelo ra ku burisana eka ku yirisiwa hi ku fambisana na pulani ya yona ya 2010 yo herisa swidlayaswitsotswana leswi nga na chefu eka nkarhi wo karhi naswona yi tlhela yi tirha ku kuma swin’wana leswi hlayisekeke eka Terbufos.
D. Ku thola
Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
1. Ttn Ndumiso Kubheka tanihi Muofisirinkulu wa Vulawuri bya Ejensi ya Nhluvukiso wa Vantshwa ya Rixaka.
2. Swirho swa Huvo ya Ndzindzakhombo wa Swikweleti swa ku Rhumela eMatikweni Mambe swa Huvo swa Afrika-Dzonga
a. Mnn Delia Ndlovu (Mutshamaxitulu);
b. Ttn Willem van der Spuy
c. Ttn Andile Mabizela;
d. Ttn Sisa Mayekiso;
e. Ttn Bheki Ishmael Mkhize;
f. Mnn Philisiwe B. Mthethwa; na
g. Mnn Siobhain O’Mahony.
3. Swirho swa Huvo ya Sisiteme ya Mpfumelelo wa Rixaka wa Afrika-Dzonga
(a) Dkd Tshengedzeni Demana (Mutshamaxitulu);
(b) Dkd Dharmarai Naicker;
(c) Dkd Pulane Elsie Molokwane;
(d) Ttn Bruce Christopher Gordon;
(e) Mnn Nolitha Ntobongwana;
(f) Mnn Lebogang Ameliah Matlala;
(g) Mnn Anele Zukiswa Vutha;
(h) Dkd Nandi Malumbazo;
(i) Mnn Slindile Nomathemba Ndwandwe;
(j) Ttn John Mayiwane Vusumuzi Mazibuko; and
(k) Mnn Nomvula Pamella Mhlari.
4. Swirho swa Huvo ya Byuro ya Swipimelo ya Afrika-Dzonga
(a) Phurof. Mzubanzi Bismark Tyobeka (Mutshamaxitulu);
(b) Ttn Garfield Mario Bergstedt;
(c) Ttn Mavela Alford Velamuva Dlamini;
(d) Dkd Reabetswe Kgoroeadira;
(e) Mnn Tshepiso Tinyiko Matlapeng;
(f) Mnn Kgotatso Mohulatsi;
(g) Mnn Deidre Penfold; na
(h) Ttn Griffith Zabala.
E. Migingiriko leyitaka
1. Samiti ya Hayidirojeni ya Rihlaza ya Afrika
1.1 Khabinete yi xiyile leswaku Afrika-Dzonga ri rhurhela Samiti Hayidirojeni ya Rihlaza ya Afrika eDorobenikulu ra Kapa hi ti12 na ti13 Khotavuxika 2025. Samiti yi hlanganisa vaholobye va Eneji va Afrika, vaendli va tipholisi, na vavekisi ku lavisisa swivandlanene eka vuhumelerisi bya hayidirojeni ya rihlaza, nhluvukiso wa switirhisiwa na vuswikoti byo rhumela ematikweni mambe.
1.2 Sekithara ya hayidirojeni ya tiko yi humelela hi xihatla tanihi ribye ra xisekelo ra maqhinga ya tiko yo hundzukela eka ikhonomi ya khaboni ya le hansi, ku tumbuluxa mitirho leyi nga ta tshama nkarhi wo leha na ku tiveka tanihi murhangeri wa misava hinkwayo eka eneji ya rihlaza.
2. N'hweti ya Vantshwa (Siku ra Vantshwa ra Rixaka ra 2025)
2.1 Khabinete yi kombela vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo, ngopfungopfu vantshwa ku joyina ku tsundzuka Siku ra Vantshwa ra Rixaka hi ti16 Khotavuxika ehansi ka nhlokomhaka “Swikili swa misava leyi cincaka, ku nyika matimba eka vantshwa eka ku nghenelela ka ikhonomi loku nga na nhlamuselo”. Xiendlakalo lexikulu xa lembe leri xi ta khomeriwa eXitediyamu xa Reckfarm eTlokwe, eka Masipala wa Muganga wa JB Marks eN’walungu-Vupeladyambu, naswona yi ta kongomisa eka ku tlakusa dyondzo na nhluvukiso wa vuswikoti eka vantshwa, leswi fambelanaka na swivandlanene swa ikhonomi.
2.2 Siku ra Vantshwa ra Rixaka ri fungha xiendlakalo xa nkoka xa matimu loko vadyondzi va Afrika va lwisane na mfumo wa Xihlawuhlawu ku lwisana na ku vekiwa ka Xibunu tanihi ririmi ro dyondzisa.
2.3 Hi swona, leswaku Nawu wo Cinca Milawu ya Dyondzo ya Masungulo (BELA) wu sindzisa ku nghenisiwa ka ndzetelo wa ririmi ra xintu ku katsa na ku tsemakanya (STEM) na tidyondzo tin’wana ta nkoka. Ntirho lowu wu sungurile eka Vufambisi bya vu6 hi ku nghenisiwa ka dyondzo ya tindzimi ta xintu (isiXhosa) eKapa-Vuxa naswona leswi swi antswisile swinene mbuyelo wa matiriki ya EC. Ntirho lowu wu le ku ndlandlamuxiweni eka swifundzhankulu swin’wana. Ririmi ra Xintu ri katsa Xibunu lexi nga ririmi ra MaAfrika lama Xihlawuhlawu xi ma hlawuleke tanihi Makhaladi.
F Mahungu
1. Ku chavelela
Khabinete yi kombisile ku chavelela eka vanghana na ndyangu wa:
a) khabinete yi kombisile marito yo chavelela eka Mfumo wa Riphabliki ra Zambia na tiko, endzhaku ka ku hundza emisaveni ka khale ka Phuresidente, Muchaviseki Edgar Chagwa Lungu wa le Zambia;
b) Muteki wa swifaniso wa ndhuma, mulwela ndhavuko na muhleri wa jazz, Rashid Lombard. Lombard a a ri xirho lexi xiximekaka xa Oda ya Rixaka ya Ikhamanga (Silivhere), leyi a yi kumeke hi 2014 hikwalaho ka ku hoxa xandla ka yena eka vutshila na ndhavuko na ku tinyiketela ka yena ku tlakusa vuyimbeleri bya jazz etikweni;
c) Khale ka Phuresidente wa Muavanyisi wa Xiyenge xa Kapa-Vuxa xa Khoto ya le Henhla, Muavanyisi Clement Temba Sangoni, mutivi wa nawu wa vutlhari lebyi tlakukeke na museketeri wo tiya wa nsinya wa nawu lowu nga tsekatsekiki wa vululami, loyi na yena a a ri murhangeri wa ndhavuko wa le henhla wa Qokolweni-Zimbane Traditional Council eMthatha.
2. Ku hoyozela .
Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
a) Tete Dijana hi ku hlula eka 2025 Comrades Marathon ra vunharhu, leswi khale a nga hlula hi 2022 na 2023;
b) Gerda Steyn hi ku sirhelela xidlodlo xa yena xa Comrades Marathon hi ku hlula eka Maratoni ya Vavasati ya 2025 ya Comrades Marathon na ku va mutsutsumi wo sungula wa Afrika-Dzonga ku hlula eka mphikizano wo hetelela wa vanhu ka mune. Khale u hlurile hi 2019, 2023 na 2024.
c) Nghwazi ya xitulu xa lava lamaleke ya le Afrika-Dzonga, Kgothatso Montjane na mutirhisani wa yena wa le Japani Yui Kamiji, hi ku hlula xidlodlo xa vona xa vumbirhi xa French Open Women’s Wheelchair Doubles;
d) Mutsutsumi wa Afrika-Dzonga, Zakithi Nene, hi ku wina nsuku eka 400m ya vavanuna eka Kip Keino Classic eNairobi na ku veka ku rhangela ka misava lokuntshwa ka 43.76 wa tisekoni
e) Muendli wa swifaniso wa ndhawu wa Afrika-Dzonga, Leon Kluge na ntlawa wa yena hi ku wina nsuku eka Nkombiso wa Swiluva wa RHS Chelsea eLondon;
f) Ha hoyozela Huvo na Vufambisi bya Telkom eka mbuyelo wa vona wa swa timali naswona ro sungula endzhaku ka mune wa malembe va hakerile hi ku avana ka R500m eka mfumo, leyi rhangelaka hi Mutshamaxitulu Geoff Qhena na CEO wa ntlawa Ttn Serame Taukobong.
Swivutiso:
Manana Nomonde Mnukwa
Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingho: 083 653 7485
