A. Mafhungo a Zwino Shangoni
1. Ikonomi
1.1. Nyaluwo ya ikonomi
1.1.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele mbalombalo dza zwibveledzwaguṱe zwapo (GDP) dze dza bviswa nga vha StatsSA dzine dza sumbedza uri ikonomi yo aluwa nga 0.1% kha kotara ya u thoma (Q1) ya ṅwaha wa 2025, nahone hezwi zwi khou vha hone nga murahu ha musi ho vha na u engedzea nga 0.4% kha Kotara ya Vhuṋa ya ṅwaha wa 2024.
1.1.2 Dzwiṅwe dza nḓowetshumo dze khadzo ha vha na nyaluwo, ho vha nḓowetshumo ya zwa vhulimi, maḓaka, na vhureakhovhe dze dza engedzea nga 15.8%, ngeno nḓowetshumo ya zwa vhuendi, vhuvheathundu na vhudavhidzani dzone dzo engedzea nga 2.4%. Zwiṅwe hafhu, nḓowetshumo ya zwa mbambadzo, ya tshumelo ya u ṋetshedza zwiḽiwa na vhudzulo, dzone dzo engedzea nga 0.5%.
1.1.3 Khabinethe i kha ḓi vhilaedzwa nga u tsela fhasi ha nḓowetshumo ya zwa vhumagi, nga maanḓa musi muvhuso u tshi khou dzhiela nṱha zwa u alusa vhumagi ha fhano hayani nahone ndi ngazwo wo lindela u khunyeledzwa ha Mbekanyamaitele ya zwa Nḓowetshumo yo vusuludzwaho.
1.1.4 Muvhuso u pfesesa masiandaitwa a khaedu dzi re hone kha zwa vhuhwalathundu dzine dza khou bvela phanḓa na u kwama nyaluwo ya nḓowetshumo ya zwa migodi nahone ri khou dzula ro sedza tshoṱhe kha mushumo wa Luṱa lwa 2 lwa fulo ḽa Operation Vulindlela khathihi na kha Vhushaka ha Tshumisano kha zwa Mabindu ha Muvhuso ha u tandulula khaedu dza zwa vhuhwalathundu fhano shango nga tshihaḓu.
1.1.5 Musi zwo ralo, Khabinethe yo ṱanganedza thendelo nga Buthano ḽa Lushaka ya Muhanga wa zwa Masheleni wa ṅwaha wa 2025 une wa ḓo engedza tshumiso ya masheleni nga muvhuso kha zwa vhubindudzi ha themamveledziso (thriḽioni nthihi ya Dzirannda kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru).
1.2 Tsenguluso ya zwa Vhashumi nga Kotara
1.2.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele mivhigo ya nyanḓadzamafhungo ye ya bvisela khagala mbilaelo nga ha mbalombalo dza zwa mishumo u bva kha sekithara i songo dzudzanyeaho kha Tsenguluso ya Vhashumi nga Kotara (QLFS).
1.2.2 QLFS i kuvhanganya mafhungo a nga ha zwiṋe zwa khou itea kha maraga wa zwa vhashumi zwi kwamaho vhathu vha re na miṅwaha ya 15 u ya nṱha nga kotara. Vha StatsSA na vhone vha dovha hafhu vha bveledza muvhigo wo fhelelaho kha miṅwaha miṋa miṅwe na miṅwe, une wa katela modulu wo kumedzelwaho wa Tsenguluso ya Vhatholi na vhane vha tou ḓishuma (SESE). Tsenguluso iyi yo livhiswa kha u ṋetshedza nḓivho yo fhelelaho ya nga ha vhuvha na mashumele a mabindu a sekithara i songo dzudzanyeaho fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
1.2.3 Khabinethe yo haseledza nga ha khonadzeo ya u shumiswa ha SESE ya nga kotara iṅwe na iṅwe kana ya ṅwaha, fhedziha, vha StatsSA vha ḓo tea u vha na tswikelo kha redzhisiṱara ya zwa mabindu ya nga ha mabindu a songo dzudzanyeaho ine zwazwino a i athu vha hone nahone ndi ine khayo vha StatsSA vha ḓo kona u bvisa sambula dza tsumbo.
1.2.4 Tshifhingani tsho fhiraho, ro ḓivhadza uri Khabinethe yo ṱanganedza Mbekanyamaitele ya Ḽaisentsi ya zwa Mabindu ya Lushaka (NBLP) ine zwiṅwe zwiṋe ya ḓo ita ha ḓo vha u ita uri hu vhe na ḽaisentsi i fanaho ya mabindu a songo dzudzeanyaho nahone nga tshenetsho tshifhinga tsha u thoma u shuma ha Mbekanyamaitele iyi, Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku u ḓo tea u kona u bveledza redzhisiṱara ya vhukuma ya mabindu a songo dzudzanyeaho ine ya ḓo khwinisa QLFS khathihi na khonadzeo ya u vha hone ha SESE ya ṅwaha muṅwe na muṅwe.
2. Vhulamukanyi na u Thivhela Vhugevhenga
2.1 Tsireledzo na vhutsireledzi
2.1.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele nyambedzano dza nga ha vhugevhenga dzine dza khou bvela phanḓa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe khathihi na mavharivhari ane a sumbedza zwauri a hu tou vha na pulane ya muvhuso yo khwaṱhaho ya u lwa na zwiito izwo zwa vhugevhenga fhano Afrika Tshipembe, hezwi zwi khou vha hone naho hu na uri Minisṱa wa Mapholisa vha kha ḓi tou bva u ḓivhadza mbalombalo dza zwa vhugevhenga dza Kotara ya Vhuṋa ya ṅwaha wa muvhalelano wa 2024/5 (01 Phando–31 Ṱhafamuhwe 2025) nga ḽa 23 Shundunthule 2025.
2.1.2 Nga tshifhinga tsha u ḓivhadzwa ha idzo mbalombalo dza zwa vhugevhenga, Minisṱa wa Mapholisa vho sumbedzisa Zwipikwa zwa Mapholisa kha Ndaulo ya Muvhuso ya vhu 7 nga nḓila i tevhelaho: (a) U fhungudza tshivhalo tsha mabulayo, (b) U fhungudza zwiṱhavhane zwi siho mulayoni khathihi na u khwaṱhisa ndangulo ya zwiṱhavhane zwi re mulayoni, (c) u lwa na zwiito zwa GBVF, (d) u fhelisa tshoṱhe zwiito zwa vhugevhenga ho tou dzudzanywaho, vhune khaho, ha katelwa zwigwada zwa vhugevhenga ha u pfukiswa ha zwidzidzivhadzi, u hombokwa ha masheleni ane a khou endedzwa, zwa u ita mbilo ya masheleni nga khani, na zwiito zwa u hahedzwa ha vhathu, u lwa na khakhathi dzi no itwa nga zwigwada zwa vhugevhenga, khathihi na u fhelisa zwiito zwa vhuaḓa, ngomu ha tshiimiswa tsha SAPS na u mona na shango ḽoṱhe nga u angaredza.
2.1.3 Mbalombalo dza Kotara ya Vhuṋa dza ṅwaha wa muvhalelano wa 2024/25, dzo sumbedza mvelaphanḓa (u fhungudzea nga u angaredza) musi dzi tshi vhambedzwa na dza tshifhinga tshi fanaho na tshenetshi kha ṅwaha wa muvhalelano wo fhiraho. Sa tsumbo, kha zwiṱitshi zwa mapholisa zwa 30 zwiṋe zwa vhiga vhugevhenga ha nṱhesa vhukuma, zwa 13 zwo rekhoda mbalo dza fhasi, ngeno zwivhili zwi so ngo rekhoda tshanduko.
2.1.4 Kha zwa mabulayo a vhoramabulasi, mbalombalo dza zwa vhugevhenga dzo sumbedzisa ṱhaselo dzi bvelelaho kha mabulasi a zwa makwevho. Naho u ya nga mulayo, muvhuso u sa tei u khethekanya vhathu u ya nga murafho, nga mulandu wa mafhungo a zwenezwino ane a si vhe ngoho a nga ha vhoramabulasi vho vhulawaho, ho wanala uri vhavhili vhavho ndi Vharema, ngeno ho dovha hafhu ha vha na vhashumi vha bulasini vhavhili vho vhulawaho vhane na vhone vha vha Vharema khathihi na muṅwe muthu muthihi kha vhalangi vha mabulasi vhaṱanu vhe vha vhulawa ane na ene a vha Murema.
2.1.5 Kha fhungo ḽa zwigidi zwi siho mulayoni, fulo ḽa Operation Shanela ḽi khou bvela phanḓa na u ḓisa mvelelo dzavhuḓi, zwe izwo zwa vhonala nga u dzhiiwa ha zwigidi zwi siho mulayoni zwi swikaho 128 khathihi na u farwa ha vhathu vha swikaho 82.
2.1.6 Khethekanyo ya Ṱhoḓisiso dzo Khetheaho dza zwa Vhugevhenga na yone i khou bvela phanḓa na mushumo wayo, zwe hezwi zwa ita uri vhahumbulelwa vha swikaho 656 vha ḓivhonadze khothe, khathihi na vhaṅwe vha swikaho 364 vhane vha khou ṱumanywa na zwiito zwa vhugevhenga vhu shushaho he ha tou dzudzanywa, vhaṅwe hafhu vha swikaho 220 kha vhugevhenga vhu shushaho ha zwa makwevho hu tshi katelwa na vhaṅwe vha 72 vhe vha ḓidzhenisa kha zwiito zwi shushaho zwa vhuaḓa.
2.1.7 Kha fhungo ḽa GBVF, hu ḓo farwa nyambedzano dza nga ha zwiito zwa GBVF dzo rangwaho phanḓa nga IMC nga Ḽavhuṱanu ḽino, ḽa 13 Fulwi 2025 fhaḽa Holoni ya Tshitshavha ya Atteridgeville ngei Pretoria nahone dzi ḓo sedza kha u thoma u shumiswa ha Pulane ya Maga a Lushaka khathihi na mvelaphanḓa yo no swikelwaho. Nyambedzano idzi dzi ḓo dovha hafhu dza sengulusa na u khwaṱhisa kushumele na vhukoni ha tshumelo dzine dza ṋetshedzwa zwipondwa zwa zwiito zwa GBVF.
2.1.8 Khabinethe yo ṱanganedza thendelano ya u ḓivhona mulandu ye ya swikelwa khayo nga muṅwe wa vhapondi vha re na vhuḓifhinduleli ha mabulayo a ṅwedzi wa Fulwana 2017 a musi hu tshi vhulahwa Muṅwaleli Muhulwane wa kale wa Ligi ya Vhaswa ya African National Congress, Vho Sindiso Magaqa na Mukhantseḽara wa Umzimkhulu. Khabinethe i dzhiela nṱha vhukuma mabulayo a zwa poḽotiki ngauri kanzhi zwipondwa zwa mabulayo aya ndi avho vhane vho ḓikumedzela u lwa na zwiito zwa vhuaḓa. Ri na fulufhelo ḽa uri u phuletshedza uhu hu ḓo thusa u bvisela khagala vhaṅwe vhashelamulenzhe vha kwameaho.
2.2 U vhuiswa hayani ha masalela a vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe u bva mashangoni a vhe vha vho fhalalela khao
2.2.1 Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Luṱa lwa vhuvhili lwa Thandela ya u Vhuiswa Hayani ha Vhafhalali, ine khayo ha katelwa u vhulungwa hafhu ha masalela a vhomakhulukuku vha vhathu vha MaKhoi na MaSan. Naho u zwa u ṱoḓwa, u bwelulwa na u vhuiswa hayani ha masalela a vhalwelambofholowo vhe vha lovha musi vhe kha zwa vhufhalali mashangoni a nnḓa zwi tshi kha ḓi vha fhungo ḽa ndeme ḽe ra sedza khaḽo, ḽiga iḽi ḽa u vhuisa hayani na u vhulungwa hafhu ha masalela a vhathu vha MaKhoi na MaSan u bva mashangoni a nnḓa, ndi ḽa ndeme vhukuma kha u rekhoda nga nḓila ya ngoho vhubvo ha Afrika Tshipembe. Mushumo wa u vhulungwa hafhu ha masalela a vhomakhulukuku a swikaho 58 a vhathu vhane vha bva fhaḽa vunḓuni ḽa Kapa Devhula, zwazwino u tsini nahone nyambedzano na zwitshavha zwo kwameaho dzi khou bvela phanḓa.
2.2.2 Mushumo uyu u khou bvela phanḓa nga murahu ha mushumo wo tshimbilaho zwavhuḓi wa u vhuiswa fhano hayani ha vhalwelambofholowo vha kale vha 49 nga ṅwaha wa 2024 nahone u tou vha vhuṱanzi ha vhuḓikumedzeli ha muvhuso kha zwa u tandulula thaidzo dza zwa khethululo ya tshifhingani tsha kale khathihi na u ṱuṱuwedza muhumbulo wa vhuthihi na u fhodza lushaka. Hu si kale, vhurumelwa ho ṱanganelaho vhu bvaho kha mashango a ngaho Angola, Lesotho, Zambia na Zimbabwe vhu ḓo thoma mushumo waho wa zwa thekhinikhala wa u ita ṱhoḓisiso, u ṱola rekhodo dza mavhiḓa na u ita mimapa ya mavhiḓa.
2.3 U pembelela zwa u vhumbwa ha Khothe ya Ndayotewa
2.3.1 Ṅwaha wa 2025 ndi ṅwaha wa vhu 25 u bva tshe ha vha na dzulo ḽa u thoma ḽa Khothe ya Ndayotewa, ine ya vha tshishumiswa tsha ndeme kha tsireledzo ya dimokirasi yashu yo ḓitikaho nga ndayotewa.
2.3.2 Ndi kha kuhumbulele kwonokwu he Khabinethe ya ṱanganedza nyambedzano vhukati ha muvhuso na Vhulamukanyi ho rangwaho phanḓa nga Muhaṱuli Muhulwane Vho Mandisa Maya na vharangaphanḓa vha dzikhothe dze dza vha dzo rangwa phanḓa nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa. Nyambedzano idzo dzo vha dzo sedzesa kha u haseledza nga ha u thoma u shumiswa ha maga a zwa ndaulo o salelaho hu tshi itelwa u ṱuṱuwedza mbetshelwa dza ndayotewa dza u vhona uri vhuhaṱuli, u fana na phalamennde, vhu khou shuma sa davhi ḽa muvhuso ḽo ḓiimisaho nga ḽoṱhe. Vhuvhili havho vha Muvhuso na Vhulamukanyi vho khwaṱhisedza vhuḓikumedzeli havho vhu fanaho ha u bveledza sisṱeme ya zwa vhulamukanyi yo khwaṱhaho nahone i shumaho zwavhuḓi ye ya ṱoka midzi kha milayo na maitele ane a vha hone ngomu ha Ndayotewa yashu.
3. Thuso ya zwa Matshilisano na Mveledziso ya Vhathu
3.1 Mutsho wo kalulaho
3.1.1 Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a ndiliso kha miṱa ya avho vhe vha lovha nga tshifhinga tsha miḓalo u mona na vhupo ho fhambanaho ngei vunḓuni ḽa Kapa Vhubvaḓuvha. U swika zwino, ho no lovha vhathu vha linganaho 57. Hu na miṱa minzhi ine a i tshe na vhudzulo nahone ho vha na tshinyalelo khulwane vhukuma ya themamveledziso fhaḽa kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha na ḽa KwaZulu-Natal.
3.1.2 Muvhuso u khou tshimbidza mishumo ya phuluso na thikhedzo nga kha Senthara dza Ndangulo ya Zwiwo dza Lushaka na dza Mavunḓu sa zwe zwa dzudzanywa nga IMC ya nga ha ndangulo ya tshiwo. Ho dovha hafhu ha rumelwa na zwigwada zwa shishi u bva fhaḽa Gqeberha, East London na kha Tshiṱiriki tsha Chris Hani uri zwi ye afho kha vhupo ho kwameaho u itela u tikedza vhaphulusi vhapo.
3.1.3 Khabinethe yo tsivhudza vhathu vhoṱhe uri vha dzulea vho fhaṱuwa kha maḓuvha a si gathi a ḓaho nga ṅwambo wa nyimele dza mutsho wo kalulaho dzine dza khou lavhelelwa kha vhunzhi ha zwipiḓa zwa shango. Hezwi zwi nga katela u tsela fhasi ha thempheretsha, u wa ha mahaḓa, mimuya mihulu na mvula khulu.
3.1.4 Vhadzulapo vha khou eletshedzwa uri vha lavhelesa tsivhudzo dza mutsho wapo kha radio, thelevishini na nyanḓadzamafhungo dza matshilisano; khathihi na u sa farwa nyendo musi hu na nyimele dzi songo tsireledzeaho. Vhaendi vha khou dovha hafhu vha ṱuṱuwedzwa u dzudzanya kana u fhirisela phanḓa nyendo dzavho arali vha tshi khou ḓiwama vho livhana na nyimele dza mutsho wo kalulaho.
4. Mutakalo
4.1 Mufuda muswa wa COVID-19 kha maṅwe madzingu a ngei Asia
4.1.1 Khabinethe yo fulufhedzisa vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe uri shango nga kha Muhasho wa Mutakalo (DoH) ḽi khou lavhelesa nga vhuronwane u bvelela ha mufuda muswa wa COVID-19 une wa ḓivhiwa sa Nimbus kana NB.1.8.1, une wa vha na vhushaka na zwa u engedzea ha zwiwo kha maṅwe madzingu a Asia.
4.1.2 Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe ya uri vha khwaṱhisedze maitele avhuḓi a zwa vhuthathazwitshili ane a katela u iledza zwa u khaḓana nga zwanḓa zwi songo tea, u ṱamba zwanḓa nga tshisibe, u thivha mulomo musi u tshi khou hoṱola, u shumisa maski musi muthu a na mukhushwane na u dzula hayani musi u sa khou ḓipfa zwavhuḓi. Ro zwi sumbedzisa nga tshifhinga tsha dwadze ḽa Covid-19 uri nga kha haya maga o leluwaho, ri nga fhungudza u phaḓalala ha malwadze a ḓaho nga mufemo.
4.2 Vhulwadze ha khwanḓa na mulomo
4.2.1 Khabinethe yo ṱanganedza maga o dzhiiwaho nga u ṱavhanya nga vha Muhasho wa Vhulimi, nga murahu ha u ṱaha ha vhulwadze ha khwanḓa na mulomo. Mavunḓu o kwameaho vhukuma ndi ḽa KwaZulu-Natal (KZN), Mpumalanga na Gauteng. Muhasho wo oda khaelo dzi fhiraho 900 000, hune muhwalo wa u thoma wa khou lavhelelwa u swika hu si kale.
4.2.2 Kha vhupo vhune ha kha ḓi vha na zwiwo zwazwino, ndaka dzoṱhe dzo kavhiwaho dzi vhewa nga fhasi ha khwaranthini; a hu tendelwi u dzhena na u bva, kana u pfuka nga kha vhupo uho kana mabulasi eneo. Vhupo vhuhulwane, hune vhathu vha nga si kone u ṋetshedzwa nḓivhadzo dza khwaranthini, vhu ḓivhadzwa sa Vhupo ha Ndangulo ya Malwadze nahone hu ḓo tea u shuma nyiledzo dzenedzo dzi fanaho.
4.2.3 U ḓadzisa kha zwenezwo, hu khou bvelwa phanḓa na pulane dza u thoma Khoro ya Tsireledzo ya Zwithu zwi Tshilaho ine ya ḓo ṱanganya vha Tshumelo dza zwa Mapholisa a Afrika Tshipembe, madokotela a zwifuwo, vhorasaintsi, vha Maanḓalanga a Ndangulo ya Mikaṋo khathihi na vhaṅwe vha kwameaho hu tshi itelwa u wana maga a khwine a lwa na thaidzo dza zwiwo izwi khathihi na u kona u langa khohakhombo dzi elanaho na zwenezwi.
4.3 Khalaṅwaha ya mirundu
4.3.1 Khalaṅwaha ya mirundu ya vhuriha ya ṅwaha wa 2025 zwazwino i kati, muvhuso u kha ḓi vha wo ḓiimisela kha u vhona uri hu khou vha na tsireledzo kha vhafumbi, ngeno nga thungo hu tshi khou vhulungwa vhukhethwa ha mvelele ha maitele.
4.3.2 Hu khou thoma u shumiswa maga o fhambanaho kha khalaṅwaha ya mirundu ya ṅwaha wa 2025, ane khao ha katelwa na u redzhisiṱariwa ha khombekhombe khathihi na u khwaṱhisedzwa ha mirundu yeneyo khathihi na u ṱhaṱhuvhiwa nga vhuronwane ha vhafumbi vhoṱhe. Murundu muṅwe na muṅwe une wa pfuka mulayo, une wa sa dzhiele nṱha milayo ya tsireledzo kana wa vhea matshilo a vhafumbi khomboni, u ḓo valwa hu si na u timatima.
4.3.3 Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhabebi na vhaṱhogomeli vha vhana uri vha shele mulenzhe kha u vhona uri vhana vhavho vha vhatukana vho tsireledzea nga u shumisa fhedzi mirundu yo tendelwaho. Vhabebi vha nga vhiga mirundu i siho mulayoni kha mazhendedzi a zwa u tevhedza mulayo kana kha tshiṱitshi tsha mapholisa tsha tsini navho.
5. Mavhusele
5.1 Nyambedzano dza Lushaka
5.1.1 Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa ya nga ha ḓuvha ḽa Guvhangano ḽa Lushaka, ḽine ḽa vha ḽa 15 Ṱhangule 2025 sa tshipiḓa tsha maitele a livhaho kha Nyambedzano dza Lushaka. Guvhangano iḽi ndi tshikhala tsha uri vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe u bva kha masia oṱhe a vhutshilo vha dzule fhasi vha ambe nga ha khaedu dze shango ḽashu ḽa livhanaho nadzo khathihi na u dzinginya thandululo dzine dza tea u dzhielwa nṱha nga muvhuso u itela uri dzi kone u thoma u shumiswa.
5.1.2 Phresidennde Vho Ramaphosa vho dovha hafhu vha thola Komiti ya Vhukati ha Dziminsiṱa (IMC) ine ya ḓo rangwa phanḓa nga Tshanḓa tsha Phresidennde, Vho Paulos Mashatile u itela u lugisela, u dzudzanya na u tshimbidza Guvhangano ḽa Lushaka na Nyambedzano dza Lushaka.
5.1.3 Phresidennde Vho Ramaphosa vho bvela phanḓa nga u thola tshigwada tsha Vhathu vha Vhaḓivhalea vhane vha ḓo ṋetshedza ngeletshedzo kha muvhuso dzo livhiswaho kha Guvhangano ḽa Lushaka na Nyambedzano dza Lushaka.
5.2 Mvelelo dza odithi ya muvhuso wapo
5.2.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele mvelelo dza Muvhigo Nyangaredzi wa nga ha mvelelo dza odithi ya Muvhuso Wapo wa ṅwaha wa muvhalelano wa 2023/24, zwiṋe hezwi zwa sumbedza mvelaphanḓa khulwane kha masia a fanaho na zwitatamennde zwa masheleni khathihi na mivhigo ya kushumele.
5.2.2 Muvhigo u sumbedzisa uri mimasipala ya 41 yo wana odithi dzo kunaho nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2023/24. U dovha hafhu wa sumbedza uri mimasipala ya 59 yo khwinisa mvelelo dzayo dza odithi u tou bva nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2020/21, ngeno miṅwe ya 40 fhedzi yo sumbedza u humela murahu.
5.2.3 AGSA yo dzhiela nzhele zwa u engedzea ha kushumisele kwa masheleni nga nḓila i songo teaho, naho mushumo u tshi nga vha wo no itwa, tshumiso iyi ya masheleni i khou pfuka kana a i tevhedzi ṱhoḓea dza mulayo wa MFMA/ PFMA hu tshi katelwa na miṅwe milayo i elanaho, zwine musi zwi tshi tou vhonwa nga AGSA, zwa amba uri tshiimiswa tsho kundelwa u zwi dzhiela fhasi musi hu tshi tevhedzwa mbetshelwa dzo teaho dza Milayo yo teaho.
5.2.4 Khabinethe yo ṱuṱuwedzwa nga vhuḓikumedzeli ha Muoditha-Dzhenerala wa Afrika Tshipembe ha u fhelisa tshoṱhe tshumiso ya masheleni nga u sa londa phanḓa ha musi tshifhinga tshawe tsha u shuma tshi tshi nga swika magumoni. U shumisa masheleni nga u sa londa zwi ṱalutshedzwa sa u shumiswa ha masheleni nga nḓila ine ha si vhe na mbuelo, kana zwi sa ḓisi mbuelo na ndeme kha tshiimiswa.
5.2.5 Nga kha u thoma u shumiswa ha Mvusuludzo dza Muvhuso Wapo dzo ḓivhadzwaho nga fhasi ha fulo ḽa Operation Vulindlela Luṱa lwa 2, muvhuso u ḓo shuma u tshi itela u tikedza hovhu vhuḓiimiseli ha ndeme ngaurali ha Muoditha-Dzhenerala khathihi na u shumisana na zwiimiswa u itela u tevhela maitele o randelwaho a u dzudzanya kushumisele kwa masheleni kune kwa si vhe kwavhuḓi. Mushumo uyu u ḓo dovha wa tikedzwa nga u sengulusa Nḓivhadzamulayotibe u itela u fhelisa masia eneo ane khao ha vha na zwa u shumiswa ha masheleni nga nḓila i si yavhuḓi ane a vhangwa nga vhuṱudzeṱudze vhune ha vha hone kha zwa mulayo.
5.3 Fulo ḽa nga ha Ḓorobo Khulwane na Ṱhukhu dzo Kunaho
5.3.1 Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari nga Tshanda tsha Phresidennde Vho Paulos Mashatile ha Fulo ḽa nga ha Ḓorobo Khulwane na Ṱhukhu dzo Kunaho hu tshi itelwa u ṱuṱuwedza vhadzulapo vha ḓorobo khulwane na ṱhukhu vha dzudze idzi ḓorobo dzashu dzo kuna.
5.3.2 Naho ḽo thomiwa Ḓoroboni ya Johannesburg, fulo ḽi ḓo iswa na kha ḓorobo khulwane na ḓorobo ṱhukhu dza maṅwe Mavundu kha vhege dzi ḓaho.
5.3.3 Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo uri vha dzhie vhuḓifhinduleli ha u dzudza fhethu hashu ha nnyi na nnyi ho kuna nahone ho naka, khathihi na u ḓipfa ri vhaṋe vha vhupo hashu. Maga aya a shango ḽoṱhe nga u angaredza o livhiswa kha u bveledza vhupo ha dziḓoroboni ho kunaho, hu vhavhalelaho mupo nahone vhu katelaho vhoṱhe.
6. Mafhungo a Dzitshaka
6.1 Samithi ya G7
6.1.1 Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo dzhenela Samithi ya Vharangaphanḓa vha G7 ngei Kananaskis, Canada, u bva nga ḽa 15 u swika nga ḽa 17 Fulwi 2025.
6.1.2 Samithi ya G7 yo livhiswa kha u tandulula khaedu khulwanwe dza ḽifhasi dzi katelaho u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi i katelaho, u lwa na tshanduko ya kilima khathihi na u kona u shuma kha nyimele i konḓaho ya zwa u shumiswa ha thekhinoḽodzhi dzine dza dzulela u shanduka nga u ṱavhanya.
6.1.3 Nyambedzano dzi khou lavhelelwa u lavhelesa kha mbilaelo dza tsireledzo ya dzitshaka, nga maanḓa khuḓano ine ya khou bvela phanḓa ngei Ukraine hu tshi katelwa na u khwaṱhisa vhudziki ha zwa ikonomi ya ḽifhasi.
6.2 Vhushaka ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Russia
6.2.1 Tshanḓa tsha Phresidennde, Vho Paulos Mashatile, vha ḓo fara madalo a mushumo a u ya ngei kha shango ḽa Federesheni ya Russia vhukati ha ḽa 16 na ḽa 21 Fulwi 2025, u khwaṱhisa vhushaka ha kale na kale ha zwa vhudipuḽomati na ha ikonomi vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na Federesheni ya Russia.
6.2.2 Madalo a ṋetshedza tshikhala tsha u bvela phanḓa na u khwaṱhisa vhushaka ha tshumisano kha zwa ikonomi, u wana nḓila ntswa dza tshumisano na u ṱuṱuwedza mulalo kha dzingu. Afrika Tshipembe ḽi tikedza thandululo ya mulalo ya khuḓano ya Russia/ Ukraine na u bvela phanḓa na u dzhia vhuḓifhinduleli ha u vha mulamukanyi a sa dzhii sia.
B. Maswamaswa a kha Khabinethe
1. U thoma u shumiswa ha Mvelelo dza Indaba ya Maḓi na Vhuthathatshili
1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha pulane dza u shumisa mvelelo dza Indaba ya Maḓi na Vhuthathatshili, ye ya vhidzwa u itela u wana thandululo kha khaedu dza maḓi na vhuthathatshili dze shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa livhana nadzo.
1.2. Mvelelo dzi khwaṱhisedza vhuḓikumedzeli ha muvhuso kha u kunda khaedu dza sekithara na u bveledza sekithara ya maḓi na vhuthathatshili yo khwaṱhaho, zwiṋe hezwi zwa ḓo shela mulenzhe kha u enegdza tshirunzi na vhuvha ha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe.
1.3. Khabinethe yo ṱanganedza vhuḓiimiseli nga vhufaramikovhe ha u khwinisa nḓisedzo ya tshumelo kha sekithara nga kha maga a tshifhinga tshipfufhi, tsha vhukati na tshilapfu ngeno tsheo khulwane dzo sedza kha zwi tevhelaho:
1.3.1. Mihasho yoṱhe ya muvhuso i badele tsumbamulandu dzo teaho u bva kha mimasipala hu sa athu fhela miṅwedzi miraru na uri mimasipala i tea u shumisa maga o khwaṱhaho a u langa zwikolodo kha mihasho ya muvhuso i sa badeli.
1.3.2. Vha Maanḓalanga oṱhe a Tshumelo dza Maḓi (WSA) vha badele tsumbamulandu dzavho dzoṱhe dzine dza vha hone zwino kha Bodo dza Maḓi nga tshifhinga, nahone nga u ṱavhanya, Bodo dzoṱhe dza Maḓi dzi badele tsumbamulandu dzayo dzoṱhe dzine dza vha hone zwazwino kha Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili (DWS), u bva zwino nahone nga u ṱavhanya, DWS na bodo dza maḓi vha thome u shumisa maitake a u phumula zwikolodo zwo khwaṱhisedzwaho kha mimasipala yo tendelwaho nga u ṱavhanya nahone DWS i thome u shumisa maga a u vhea mitengo ya maḓi u bva nga ḽa 1 Lambamai 2026.
1.3.3. Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka u ḓo khunyeledza zwa u sedzuluswa ha modele wa u ṋetshedza masheleni kha muvhuso wapo nahone DWS i ḓo vhumba tshiimiswa tsho ḓiimisaho nga tshoṱhe tsha maanḓalanga a u ta mitengo yoṱhe ya maḓi kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru.
1.3.4. Vhaṋetshedzi vhoṱhe vha tshumelo ya maḓi /Vhaṋetshedzi vha Tshumelo dza Maḓi (WSP) vhane a vha athu vha na mbekanyamushumo dza maḓi, vha tea u vha nadzo nga ṅwedzi wa Shundunthule 2025, WSA dzoṱhe dzine dza kha ḓi vha na mbuelo dzi bvaho kha thengiso ya maḓi u itela mushumo wa maḓi dzi tea u dzhia tsheo kha Khoro dzadzo malugana na hezwi hu sa athu fhela miṅwedzi ya 6 nahone WSA dzoṱhe dzi tea u ṱola redzhisiṱara yadzo ya zwa vhuheḓana khathihi na u vhona uri hu na ṋetshedzo ya maḓi a mutheo a mahala kha vha shayaho hu sa athu fhela miṅwaha mivhili. Vhaṅwe vhashumisi vhoṱhe vha maḓi vha ḓo badeliswa nahone hu ḓo kuvhanganywa mbuelo u bva kha vhaṅwe vhashumisi vhoṱhe.
2. Ndugiselo dza Samithi ya G20
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga ha mushumo une wa khou bvela phanḓa musi shango ḽi tshi khou ḓilugisela u fara Samithi ya Vharangaphanḓa vha G20, musi miṱangano ya tshivhalo i tshi khou bvela phanḓa na u vha hone.
2.2. IMC ya G20 yo vhiga nga ha dziṅwe dza Thandela dza Ḓivhazwakale ya G20 dzo dzudzanyelwaho khathihi na vhuṱambo ha nga thungo ho farwaho nga fhasi ha vhuimo ha Vhuphresidennde ha G20 ha shango ḽa Afrika Tshipembe. Hezwi zwi katela na thandela ya ḓivhazwakale ya nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Muhasho wa Vhuendelamashango nga fhasi ha vhurangaphanḓa ha Muhasho wa Vhuendelamashango khathihi na vhuṅwe vhuṱambo vhu fanaho na Samithi ya Vhubindudzi ha Vhuendelamashango, Hackathon ya Vhuendelamashango, na Vhupo ha zwa Mveledziso ya Vhuendelamashango ha Tshifhinga Tshilapfu.
2.3. Hezwi zwI khou lavhelela u shumisa pulatifomo ya G20 u itela u bveledza na u vhea hafhu zwavhuḓi shango ḽa Afrika Tshipembe sa fhethu havhuḓi ha zwa vhuendelamashango na vhubindudzi ha zwa vhuendelamashango.
2.4. Miṱangano i tevhelaho ya G20 yo farwa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe hu tshi itelwa ndugiselo dza Samithi ya G20.
2.4.1. Muṱangano wa vhuraru wa Tshigwada tsha u Shuma tsha zwa Ikonomi ya Didzhithala (DEWG) wo farwaho nga ḽa 9 u swika ḽa 11 Fulwi 2025 ngei Limpopo, ho sedzwa kha u bveledza mutevhe wa zwipikwa zwi fanaho zwo itelwaho uri ikonomi ya didzhithala i vhe nga nḓila ine ya katela vhoṱhe, i re na vhuḓifhinduleli nahone ine ya ita uri hu vhe na mveledziso ya tshifhinga tshilapfu.
2.4.2. Muṱangano wa vhuraru wa Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Tshivhumbeo tsha Masheleni wa Dzitshaka wo farwaho u bva nga ḽa 9 u swika nga ḽa 10 Fulwi 2025 ngei Limpopo, wo haseledza nga ha muhanga wa u ṱola na u vhiga wa Pulane khulwane dza G20 dzo livhiswaho kha u bveledza Bannga dza Mveledziso dza Mashango o Fhambanaho (MDB) dza khwine, khulwane nahone dzi shumaho zwavhuḓi.
2.4.3. Indaba ya Pfunzo ya Vundu ya G20 yo farelwaho KZN nga ḽa 10 Fulwi 2025 yo ṱola zwikhala zwine zwa ḓo ita uri mashango a miraḓo a kone u ṋetshedza ṱhogomelo ya vhuimo ha nṱha ya vhana vhaṱuku na pfunzo khathihi na u bveledza vhagudi vha re na vhukoni ha vhumatshelo.
2.4.4. Samithi ya Vhadipuḽomati ya U20 na Buthano ḽa Vhoṋeḓorobo vha Afrika ḽine ḽa khou farwa u bva nga ḽa 12 u swika ḽa 14 Fulwi 2025 Ḓoroboni khulwane ya Tshwane, ḽo ṱanganya vhoṋeḓorobo vha bvaho kha mashango o fhambanaho u itela u haseledza nga ha zwithu zwa ndeme u fana na zwikhala zwa ikonomi, zwiito zwa kilima, u lingana ha matshilisano na tshanduko ya didzhithala.
2.4.5. Muṱangano wa vhuṋa wa Tshigwada tsha u Shuma tsha zwa Mutakalo wo vha hone u bva nga ḽa 10 u swika nga ḽa 13 Fulwi 2025 ngei Gauteng, nahone wo haseledza nga ha zwikhala zwa u fhirisela thekhinoḽodzhi, u ṋetshedzwa ha masheleni hune ha nga vha ha tshifhinga tshilapfu na u linganyisa milayo u itela uri hu vhe na tswikelelo nga tshifhinga nahone nga nḓila yo linganaho kha zwishumiswa zwa u vhulunga vhutshilo nga tshifhinga tsha shishi tsha mutakalo.
2.4.6. Muṱangano wa vhuraru wa Tshigwada tsha u Shuma tsha nga ha Vhuṱali ha Khomphiyutha (AI), Ndangulo ya Data na khwiniso ya Mveledziso ya Tshifhinga tshilapfu wo vha hone ngei Limpopo u bva nga ḽa 12 u swika nga ḽa 13 Fulwi 2025, u ṋetshedza tshikhala kha mashango a miraḓo ya G20 u vhumba vhumatshelo ha mveledziso ya AI na u i shumisa u itela dzangalelo ḽa tshitshavha ḽa ḽifhasi.
C. Tsheo dza Khabinethe
1. Muvhigo wa Komiti ya Vhukati ha Dziminisiṱa wa nga ha Malwadze a Fhiriswaho nga Zwiḽiwa
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa IMC wa nga ha Malwadze a Fhiriswaho nga Zwiḽiwa ho sedzwaho nga nḓila yo khetheaho kha tshivhulayazwitzhili zwa organophosphate.
1.2. IMC yo eletshedzwa nga Khoro ya Vhueletshedzi ya Minisiṱa (MAC) nga ha malwadze a fhiriswaho nga zwiḽiwa ye ya tholiwa nga Minisiṱa wa Mutakalo, Dokotela Vho Aaron Motsoaledi. MAC yo vhumbwa nga vhaḓivhi vha bvaho kha masia o fhambanaho a mutakalo nahone vha ḓo ṋetshedza ngeletshedzo dza u thivhela u bvelela ha vhulwadze tshifhingani tshi ḓaho.
1.3. Vha MAC vho ita mushumo wa nga ha u wanala na u shumiswa ha Terbufos, (ine ya ḓivhiwa nga nḓila yo ḓoweleaho sa Galiphirimi), tshibveledzwa tshi re na khombo khulwane tshe tsha vhanga lufu lwa vhana vha rathi ngei Naledi, Soweto. Naho zwidodombedzwa zwa u ḓivha uri vhana vho ṱangana hani na mulimo uyo zwi sa athu tou ḓivhea, khonadzeo ya uri vhana vha nga vha vho ḽa zwiḽiwa zwo tshikafhadzwaho nga Terbufos zwo rengwaho vhengeleni ḽa tshiphaza tshapo i kha ḓi vha yone ṱhalutshedzo i pfalaho u swika zwino.
1.4. Khabinethe yo tendela nyiledzo na u dzheniswa ha Terbufos Afrika Tshipembe, khomphuyutha ya khemikhala yo khethekanywaho sa organophosphate, ine nga nḓowelo ya shumiswa sa tshivhulayazwikhokhonono na tshivhulayazwitzhili.
1.5. Muhasho wa Vhulimi u ḓo ranga phanḓa maitele a vhukwamani nga ha nyiledzo dza mulimo uyu zwi tshi elana na Pulane yawo ya 2010 ya u fhelisa zwivhulayazwikhokhonono na zwivhulayazwitumbudzi zwi re na mulimo lwa tshifhinga tshilapfu na u dovha wa shuma kha u ṱalusa miṅwe mishonga yo tsireledzeaho u fhirisa u shumisa Terbufos.
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedzwa ha ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Ndumiso Kubheka sa Muofisiri Muhulwane wa Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Vhaswa ḽa Lushaka.
2. Miraḓo ya Bodo ya Koporasi ya Ndindakhombo ya zwikolodo zwa Nnḓa ya Afrika Tshipembe
a. Vho Delia Ndlovu (Mudzulatshidulo);
b. Vho Willem van der Spuy
c. Vho Andile Mabizela;
d. Vho Sisa Mayekiso;
e. Vho Bheki Ishmael Mkhize;
f. Vho Philisiwe B. Mthethwa; na
g. Vho Siobhain O’Mahony.
3. Miraḓo ya Bodo ya Sisṱeme ya Ṱhanziela dza Lushaka ya Afrika Tshipembe
(a) Dokotela Vho Tshengedzeni Demana (Mudzulatshidulo);
(b) Dokotela Vho Dharmarai Naicker;
(c) Dokotela Vho Pulane Elsie Molokwane;
(d) Vho Bruce Christopher Gordon;
(e) Vho Nolitha Ntobongwana;
(f) Vho Lebogang Ameliah Matlala;
(g) Vho Anele Zukiswa Vutha;
(h) Dokotela Vho Nandi Malumbazo;
(i) Vho Slindile Nomathemba Ndwandwe;
(j) Vho John Mayiwane Vusumuzi Mazibuko; na
(k) Vho Nomvula Pamella Mhlari.
4. Miraḓo ya Bodo ya Birou ya Zwilinganyi ya Afrika Tshipembe (SABS)
(a) Phrofesa Vho Mzubanzi Bismark Tyobeka (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Garfield Mario Bergstedt;
(c) Vho Mavela Alford Velamuva Dlamini;
(d) Dokotela Vho Reabetswe Kgoroeadira;
(e) Vho Tshepiso Tinyiko Matlapeng;
(f) Vho Kgotatso Mohulatsi;
(g) Vho Deidre Penfold; na
(h) Vho Griffith Zabala.
E. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Samithi ya Afrika ya nga ha Haiḓirodzheni i vhavhalelaho Mupo
1.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele uri Afrika Tshipembe ḽi khou fara Samithi ya Africa ya nga ha Haiḓirodzheni i vhavhalelaho Mupo ngei Ḓoroboni ya Kapa nga ḽa 12 na ḽa 13 Fulwi 2025. Samithi i ṱanganya dziminisiṱa dza Fulufulu dza Afrika, vhabveledzi vha mbekanyamaitele, na vhabindudzi u itela u sedzulusa zwikhala kha mveledziso ya haiḓirodzheni i vhavhalelaho mupo, mveledziso ya themamveledziso na khonadzeo ya u vhambadzela nnḓa.
1.2 Sekithara ya haidirodzheni ya shango i khou bvelela sa thikho ya tshiṱirathedzhi tsha lushaka tsha u shandukela kha ikonomi ya khaboni ya fhasi, u sika mishumo i bveledzaho na u ḓivhea sa murangaphanḓa wa ḽifhasi kha zwa haiḓirodzheni i vhavhalelaho mupo.
2. Ṅwedzi wa Vhaswa (Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka ḽa ṅwaha wa 2025)
2.1 Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha shango ḽa Afrika Tshipembe, nga maanḓa vhaswa ya uri vha ṱangane vha tshi itela u elelwa Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka nga ḽa 16 Fulwi fhasi ha thero ine ya ri “Zwikili zwa ḽifhasi ḽine ḽa khou shanduka, u manḓafhadza vhaswa kha u shela mulenzhe ha ikonomi hu pfalaho”. Mushumo muhulwane wa ṅwaha u ḓo farelwa Tshitediamu tsha Reckfarm ngei Tlokwe, Masipala Wapo wa JB Marks ngei North West, nahone hu ḓo sedza kha u ṱuṱuwedza pfunzo na mveledziso ya zwikili kha vhaswa, zwine zwa vha na vhushaka na zwikhala zwa ikonomi.
2.2 Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka ḽi sumba mushumo wa ḓivhazwakale wa ndeme musi vhagudi vha Afrika vha tshi lwa na muvhuso wa tshiṱalula vha tshi lwa na u kombetshedzwa ha Afrikaans sa luambo lwa u funza.
2.3 Ndi nga ṅwambo wa zwenezwo he Mulayo wa Khwiniso ya Milayo ya Pfunzo ya Mutheo (BELA) wa kombetshedza zwa u ḓivhadzwa ha pfunzo ya nyambo dzapo hu tshi katelwa na STEM na dziṅwe thero dza ndeme. Mushumo uyu wo thoma kha Ndaulo ya vhu 6 nga u ḓivhadzwa ha u funza nyambo dzapo (isiXhosa) kha ḽa Eastern Cape nahone hezwi zwo khwinisa vhukuma mvelelo dza maṱiriki dza EC. Mushumo uyu u khou ṱanḓavhudzelwa kha maṅwe mavundu. Luambo lwapo lu katela na Afrikaans lune lwa vha luambo lwa maAfrika vhe vha khethululwa nga khethululo sa Makhaḽadi.
F. Milaedza
1. Ndiliso
Khabinethe yo livhisa ndiliso kha khonani na muṱa wa:
a) Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a ndiliso kha Muvhuso wa Riphabuḽiki ya Zambia na lushaka, nga murahu ha u fhira shangoni ha Phresidennde wa kale, Muṱhomphei Vho Edgar Chagwa Lungu vha Zambia;
b) Mufodi wa zwinepe a ḓivheaho, mulwela mvelele na mudzudzanyi wa muzika wa jazz, Rashid Lombard. Lombard o vha e muraḓo a ṱhonifheaho wa National Order of Ikhamanga (Silver), ye a i wana nga 2014 nga ṅwambo wa u shela mulenzhe hawe kha vhutsila na mvelele na u ḓikumedzela hawe kha u ṱuṱuwedza muzika wa jazz kha shango; na
c) Muhaṱuli wa kale Phresidennde wa Davhi ḽa Khothe Khulwane ya vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, Muhaṱuli Vho Clement Temba Sangoni, muhaṱuli wa vhuṱali vhuhulwane na mutikedzi o khwaṱhaho wa zwa vhulamukanyi, vhe vha dovha vha vha murangaphanḓa muhulwane wa sialala kha Khoro ya zwa Sialala ya Qokolweni-Zimbane ngei Mthatha.
2. U fhululedza
Khabinethe yo livhisa maipfi a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
a) Vho Tete Dijana kha u wina Marathoni wa Comrades wa ṅwaha wa 2025 lwa vhuraru, nga murahu ha musi vho thoma u wina nga 2022 na 2023;
b) Vho Gerda Steyn kha u tsireledza tshiphuga tshavho tsha Marathoni ya Comrades nga u wina Marathoni wa Comrades ya Vhafumakadzi ya ṅwaha wa 2025 na u vha mugidimi wa u thoma wa Afrika Tshipembe u wina mbambe ya vhathu ya u fhedzisela lwa vhuṋa. Vho no vhuya vha i wina nga 2019, 2023 na 2024.
c) Ṋaledzi ya Afrika Tshipembe ya vhaholefhali vha Oḽimpiki, Vho Kgothatso Montjane na mushumisani navho wa Mudzhapani, Vho Yui Kamiji, kha u wina tshiphuga tshavho tsha vhuvhili tsha French Open Women’s Wheelchair Doubles;
d) Mugidimi wa Afrika Tshipembe, Vho Zakithi Nene, kha u wina musuku kha mbambe ya 400m ya Vhanna kha mugidimo wa Kip Keino Classic ngei Nairobi na u vhea vhuimo vhuswa ha u ranga phanḓa kha ḽifhasi nga mithethe ya 43.76
e) Mudizaini wa mbonalo ya shango wa Afrika Tshipembe, Vho Leon Kluge na tshigwada tshavho kha u wina musuku kha RHS Chelsea Flower Show ngei London;
f) Ri fhululedza Bodo na Vhulanguli ha Telkom kha mvelelo dzavho dza masheleni nahone lwa u tou thoma nga murahu ha miṅwaha miṋa vho badela muvhuso mukovhe wa R500m, vho rangwa phanḓa nga mudzulatshidulo Vho Geoff Qhena na CEO wa Tshigwada Vho Serame Taukobong.
Mbudziso:
Vho Nomonde Mnukwa
Muambeli wa Muvhuso o tou farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
