1. Ku simekiwa ka Tiphurogireme ta Mfumo ta Nkoka
1.1. Khabinete yi amukela Mbulavulo wa Rixaka hi Phuresidente Jacob Zuma, lowu nga nyika maAfrika-Dzonga nkateko wa ku twa Nongonoko ya Matirhelo ya Mfumo. Mfumo wu rhamba hinkwavo lava khumbhekaka etikweni hinkwaro ku tirhisana swin'we eka kungu leri longoloxiweke ra nkaye ku kota ku ri ku va ni ku kula na ku endla mitirho. Ku tiyisisa leswaku maAfrika-Dzonga vatwisisa ku antswa Nongonoko ya Matirhelo ya Mfumo, emahlweni endzhaku ka Mbulavulo wa Rixaka hi Phuresidente eka kungu ra vuhlanganisi leri nga vekiwa ku fikelerisa vuxokoxoko hi leswi vuriwaka hi Phuresidente. Leswi swi katsa Tlilasitara ya Vaholobye eka Vuhaxi leyi veke kona hi ti 15 ku fika hi ti 24 ta Nyenyanyana 2015.
Hi ku engetela, Mbulavulo wa Mpimanyeto wa 2015/16 lowu kunguhatiweke ku khomiwa hi ti 25 ta Nyenyanyana 2015 wu ta kombisa lava swipfuno eka tiphurogireme to hambana ta mfumo tanihi laha Phuresidente a nga tshikelela ha kona.
Khabinete yi yirisa matikhomelo lawo biha naswona yo ka ya nga faneli Palamende hi swin'wana Swirho swa Palamende hi nkarhi wa ku Pfula Palamende.
Swi heta ntamu ku vona vayimeri lava hlawuriweke hi vaaki va hlawulo ku nga xiximi ku tinyiketa na ku hlupheka loku nga endliwa ku kota ku vona xidemokirasi lexi nga fikeleriwa hi ndlela yo vava.
1.2. Khabinete yi lemukisiwele hi ku humelela ka Ikhonomi ya le lwandle ya Operation Phakisa. Xilebe kumbe ku nkarhi wa ku kunguhata wu endliwile eDurban hi Mawuwani na Mhawuri 2014 lowu nga fikelerisa ku humelela ka 'kungu leri fambisekaka' ya ku kurisa ikhonomi ya le lwandle. Migingiriko leyi sweswi yi fikile eka nkarhi wa ku simeka, lowu ku nga nkarhi wa ku angamela na ku fambisa phurojeke ya ku simeka. Tiyuniti ka vuphakeri ti tumbuluxiwile na ku angamela na tindlela ta ntlakuso na tiphurosese tin'wana ti kona.
Ku lemukisa ku fikeleriwile eka xiyimo xa vumbirhi xa Operation Phakisa lexi rhangeriweke hi Ndzawulo ya Rihanyo, laha yi langutanake na ku fikelela na Nhlayiseko wa Tliliniki leyi nga eku Tirhiweni na ku simekiwa hi Phuresidente hi ti 18 ta Hukuri 2014.
1.3. Khabinete yi pasise Rimba ra Kungu ra Timfanelo na Rihanyo ra ku Tswala na Rimbewu ra Tiko eka Vantshwa. Kungu leri ri langutane na ku yisa emahlweni na ku seketela mbuyelo wa rihanyo eka lavantshwa eka timhaka ta masangu na rihanyo ra ku tswala ri va ra nkoka. Kungu leri ri ya emahlweni na ku tiyisisa ku antswisa ku fambelana, ntirhisano na ku xaxamelana ni migingiriko ya mfumo, mihlangano ya vaaki na vatirhisani eka ku hluvukisa lava sweswi vatirhaka eka timhaka ta masangu na rihanyo ra ku tswala. Eka Komiti ya Nhlanganelo ya Pholisi ya Vaaki yi ta vona ku simekiwa, ku angamela na nkambisiso wa kungu.
1.4. Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka mpfampfarhuto wa Pholisi ya Nhluvukiso wa Dyondzo ya Vana eka Gazete ya Mfumo. Leswi hi swin'wana leswi xirho eka Kungu ra Phurogireme ya Nhlanganelo ya Afrika-Dzonga eka Nhluvukiso wa Dyondzo ya Vana – ku ya emahlweni ku suka hi 2013 ku fika 2016, leyi pasisiweke hi Khabinete hi ti 18 ta Ndzhati 2013. Pholisi yi fikelerisa rimba ra ku angameleka ka mfumo ku ku fikelerisa hi ku hetiseka Vukorhokerhi bya Nhluvukiso wa Dyondzo ya Vana lowunene lowu nga kumeka hi xitalo hinkwako hi nhlayo ya le henhla na ku va kusuhi leswaku vana hinkwavo vatiphina eku fikeleleni ka nkateko lowu.
Pholisi yi tlhela yi tivisa nhlayo ya vukorhokeri bya tshwa ku pfalaka mavangwa lawa ya voniwaka eka vukorhokeri lebyi nga kona eka masiku ya 1 000 eka vutomi bya N'wana.
Khabinete yi pasise ku tumbuluxiwa ka Komiti ya Nhlanganelo ya Vaholobye, leyi nga ta tiyisisa matirhelo lawa ya fambelenaka na maendlelo yo fana. Leyi mutshamaxitulu ku nga Holobye wa Nhluvukiso wa Vaaki.
1.5. Khabinete yi pasise ku humesiwa ka Mpfapfarhuto wo Sungula wa xiviko xa Nguva xa Tiko eka Nhlangano wa Matiko ya Misava (UN) eka Timfanelo ta Vanhu lava Tsoniweke, leswaku vaaki va rhumela swibumabumelo eka masiku ya 20. Xiviko xi angarhela nkarhi wo sukela ka Dzivamisoko 2012 ku fika ka Nyenyankulu 2013.
1.6. Khabinete yi pasise Afrika-Dzonga ri nghenelela eka Lembe ra Matiko ya Misava ra Mepe hi 2015 na 2016 hi ku lulamisiwa mitlangu etikweni ku ri xikongomelo xa ku lemukisa hi mepe na ku hlaya Afrika-Dzonga. Mimepe yi hi pfuna ku twisisa swiphiqo na switshuxo, swo fana ni ku fikelerisa tindlu, ku hlayiseka ka swipfuno swa tumbuluko, ku lawula makhombo na ku fambisa hi ku angarhela miako ya vutleketli. Ku twisisa vuxokoxoko bya matshamelo leswi swi hi pfunaka ku kunguhata na ku teka swiboho eku hluvukiseni ka Afrika-Dzonga.
2. Swiboho swa nkoka swa Khabinete
2.1 Khabinete yi pasise Xileriso eka ku Simeka swikambisiso swa vuswikoti bya Vukorhokeri bya Vufambisi bya Varhangeri (SMS) lexi humesiweke hi kuya hi Kavanyisa ka vumune eka xiyenge xa II (d) na Kavanyisa ka vumune, xiyenge xa VI xa Malawulelo ya Vukorhokeri bya Vaaki, 2001. Xileriso lexi cinciweke xi yisa emahlweni ku ti yimela wexe eka ku kuma swirho laha swi nga ni mavangwa ya hluvukiso kona, laha swi tivisaka ha kona switoloveto swa xithekiniki na ku fikelerisa swiletelo hi laha tindzawulo ti nga tirhisaka ha kona swikambisiso swa vuswikoti na ku hlanganela ka tiphurosese tin’wana hinkwato ta ku hlawula na ku onga.
2.2. Khabinete yi pasisile ku rhurhela Vhiki ro Kombisa Imbizo ya Rixaka ku sukela hi ti 7 ku fika hi ti 12 Dzivamisoko 2015 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “Hikwerhu hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni”.
Vhiki leri ri tava ri talele hi ku nghena hi muti hi muti hi ku kamba xiyimo, ku fambafamba na ku endzela tiphurojeke, ku burisana ni lava khumbhekaka, ku burisana ni vaaki, ku katsa ni ku burisana ni vahaxi vamabindzu na vahaxi vaaki. Leswi swi nyika varhangeri xivandla xa ku burisana ni vaaki va Afrika-Dzonga, ku twa timhaka leti khumbhaka vaaki na ku angamela ku humelela ka tiphurogireme ta mfumo.
3. Milawumbisi
3.1 Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa ku Sirhelela, ku Seketela, Nhluvukiso na Vufambisi bya Tisisiteme ta Vutivi bya Kwala tikweni eka Gazete ya Mfumo na phurosese ya ku tihlanganisa ni vaaki. Xikongomelonkulu xa Nawumbisi i ku fikelerisa vusirheleri bya Vutivi bya Kwala tikweni na ku vuyelerisa na ku tekela enhlokweni Vutivi bya Kwala tikweni lebyi fambelenaka na vun’winyi bya laha tikweni na vaakitiko va Afrika-Dzonga. Yi fikelerisa ku lulamisa ka timfanelo na ku mimbuyelo ya vaakitiko va laha tikweni va nga tsoniwa yona.
3.2 Khabinete yi pasisile tsalwa ra Nawumbisi wa ku Cinca Malawulelo ya Swibalesa 2015 eka Gazete ya Mfumo leswaku vaaki va endla swibumabumelo. Nawumbisi lowu wu lava ku cinca Nawu wa ku Malawulelo ya Swibalesa wa 2000 na ku angula eka Xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Tiko hi ku lava ku antswisa milawu na rimba ra vulawuri lebyi nga ta fuma swibalesa. Ku lawula swibalesa i mhaka ya nkoka laha mfumo wu lavaka ku lwisana ni vugevenga.
4 Xiyimo xa Khabinete eka timhaka ta sweswi
4.1 Khabinete yi hlohlotela vaaki na tikomiti ta vaaki ku tirhisana ni mfumo, ehansi ka vurhangeri bya Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu, ku tiyisisa leswaku mintlhotlho leyi nga eka Malamulele eLimpopo ya lulamisiwa. Khabinete yi alelana ni ku yimisiwa ka ku ya eswikolweni hi mitlawa ku ri ndlela ya ku kombisa ku vilela. Leswi swi yivela vana timfanelo ta vona ku fikelela dyondzo na ku alela van’wana mfanelo ya ku titsarisela swikombelo swo engetela swa ka Giredi 12. Ku tumbuluxiwa ka masipala eka Malamulele swifanele ku va enawini tanihi leswi nga tsariwa eka Bodo ya ku Avanyisa.
4.2 Khabinete yi alelana na ku hlaseriwa ka vaaki va le matikwenimambe na ku va swi vugevenga na ku hlamusela leswaku tiejensi ta ku tiyisisa nawu ti nge teki nkarhi ku teka swiboho eka loyi a nga ta kumiwa a hlohlotela madzolonga. Ku hava xaniseko wa ikhonomi na ku hlundzuka swi nga ta lulamisa migingiriko ya vugevenga leyi fambelenaka na mihlaselo leyi. Afrika-Dzonga i tiko leri nga sayina Phurotokholo ya Geneva eka Vahlampfa naswona ri ti yimisele ku sirhelela hinkwavo vaaki va Matikomambe laha tikweni. Tanihi tiko leri nga sayina eka Phurotokholo, na tiko leri tekelaka timfanelo ta ximunhu, hi ta sirhelela timfanelo ta nkoka ta munhu un’wana ni un’wana loyi a nga le ndzeni ka tiko ra hina, ku katsa vaaki lava humaka ematikwenimambe.
4.3 Khabinete yi pasisile ku andlariwa ePalamende ku endla ximfumo, Ntwanano wa ku Tumbuluxa ku Lulamisa Vuhlayiseki bya Ntlawa wa BRICS na Mitwanano ya Bangi Yintshwa ya Nhluvukiso. Ku Lulamisa Vuhlayiseki bya Ntlawa bya kha bya tumbuluxiwa ku kota ku angula eka mitshikilelo ya nkarhinyana ya ku hakela ntsengo. Ku ya emahlweni, yi ta tirha tanihi hi ndlela ya ku lemukisa ku pfuna matiko ya BRICS ku sivela mitshikilelo ya nkarhinyana, ku fikelerisa seketelo na ku tiyisisa nhlayiseko wa timali wa nete ya misava.
4.4 Khabinete yi tekela enhlokweni ku hundzisela ka Mutshamaxitulu wa xiyenge xa Afrika-Dzonga xa Khansele ya Mabindzu ya BRICS ku suka eka Tatana Patrice Motsepe ku ya eka Tatana Brian Molefe. Tatana Motsepe hi yena Mutshamaxitulu wo sungula eka swiyenge swa Afrika-Dzonga na le ka Khansele ya Mabindzu ya BRICS hi ku angarhela. Hi nkarhi wa yena, Tatana Motsepe u humelerise ku tumbuluxiwa ka komiti ya nkoka tanihi xiyenge xa nkoka xa Vumaki xa BRICS na ku tirha tanihi Mutshamaxitulu loyi a nga tirha swinene. Khabinete yi khensa Tatana Motsepe eka vukorhokerhi na ku navelela Tatana Molefe leswinene loko a ha teka tirho lowu wa nkoka.
4.5 Khabinete yi bela mandla eka xipano xa Rixaka xa Khirikhete eka matlangelo ya vona na ku va navelela loko tiko hinkwaro ri va seketela eka mphikizano leyi nga ku yeni emahlweni eAustralia na le New Zealand.
4.6 Khabinete yi bela mandla eka muchayi wa mbila Wouter Kellerman loyi a nga wina Sagwati ra Grammy eka alibamu ya kahle swinene ya manguva lawa. Tatana Kellerman u kandziyisile Winds of Samsara na mu hlanganisa wa le Indiya Ricky Kej, leyi nga va endla ku ri va wina sagwati hi va va tirhisanile swin’we.
4.7 Khabinete yi tisa ku khensa eka vatirhisi va gezi ku angula eka xikombelo ku hunguta matirhiselo ya gezi. Phurosese ya ku angula eka mintlhotlho yi le ku kumeni ka tihlo lerikulu. Yindlu ya Makungu leyi tumbuluxiweke hi Khabinete hi N’wendzamhala 2014 leyi rhangeriweke hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa yi le ku hatlisiseni ka ku simeka makungu ya ntlhanu ku cinca xiyimo leswi xi nga xiswona.
4.8 Khabinete yi nghenelela na Phuresidente Zuma ku yisa marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va nhenha ya mutsari wa matsalwa ya Afrikaans Phurofesa André P. Brink. U ta tsundzukiwa tanihi hi un’wana wa vatsari va Afrikaans loyi a nga tirhisa nyiko ya yena ya vutsari ku lwisana ni mfumo wa xihlawuhlawu.
5 Migingiriko leyi ya ha taka
5.1 Khabinete yi vula nakambe rito leri nga endliwa hi Phuresidenete Jacob Zuma eka mavandla hinkwawo ya le Lesotho ku tirha hi ndlela leyi nga ta endla ku ri ku va ni tshamiseko ku ri va ni hlawula lowu nga rhula, erivaleni, lowu nga ni ntiyiso, na ku vawu tshunxekile, lowu kombaka ku navela ka vaaki. Khabinete yi tlhela yi kombisa ku tshemba ka yona eka mitirho yo kanerisana ya Vahlori va SADC eke Lesotho lowu rhangeriweke hi Xandla xa Phuresidente Ramaphosa. Tanihi swiboho leswi nga tekiwa hi Varhangeri va Matiko ya SADC ya Troika na Mimfumo, Afrika-Dzonga ri ta tirha tirho wa rona ku rhangela na ku va xirho eka xa Vuhlori bya SADC eka Hlawulo le Vuhosini bya Lesotho, lowu nga ta khomiwa hi ti 28 Nyenyanyana 2015.
5.2 Mulerisinkulu wa Mavuthu ya Vusirheleri ya Afrika-Dzonga, Phuresidente Jacob Zuma u ta va mufambisinkulu wa ntlangu eka Siku ro Tlangela Mavuthu ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “Vusirheleri lebyi nga ni vuswikoti na vutivi eka vanhu va Afrika-Dzonga” hi ti 21 ta Nyenyanyani 2015, ePotchefstroom, eNwalungu Vupeladyambu. Siku ra Mavuthu ri tlangeriwa lembe rin’wana ni rin’wana eka vavanuna ni vamanana lava ambalaka yunifomo va ti nyiketela ku tirhela tiko kwala ni le matikweni ya le handle.
5.3 Khabinete yi hlohlotela vathori hinkwavo lava nga landzelela Nawu wa ku Ringana ka ku Thoriwa (EE) ku nghenelela Masagwati ya ku Ringana ka ku Thola 2015 ku nga si fika siku ro pfala ra 13 Nyenyankulu 2015. Ntlangu lowu nga ta rhurheriwa hi Khomixini ya ku Ringana ka ku Thola, yi tekela enhlokweni vathori lava nga simeka makungu ya ku tiyisisa ku ringana ka matholelo na ku ku hambana, loko hala tlhelo ku lwisana ni maendlelo ya xihlawu xahlawu.
5.4 Holobye wa Vupfhumba Derek Hanekom u ta nyika mbulavulo wa ku Pfula Meetings Africa lowu nga ta khomeriwa eSandton Convention Centre ku sukela hi ti 23 ku fika hi ti 25 Nyenyanyana 2015 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “Ku Hluvukisa Afrika Swin’we”. Leyi i Nhlengeletano ya xiyimo xa le henhla ya Rixaka eAfrika-Dzonga ya Mabindzu, leyi hlanganisaka va kombisi va Afrika na van’wana va matiko ya misava.
5.5 Khabinete yi pasise ku rhurhela ku ri Afrika-Dzonga yo rhurhela Foramu ya Ikhonomi ya misava (WEF) – Afrika, eCape Town International Convention Centre (CTCC) ku sukela hi ti 3 ku fikela hi ti 5 ta Khotavuxika 2015. Nhlokomhaka ku ta va “Khale na Sweswi: Ku vona nakambe vumundzuku bya Afrika”. WEF- Afrika i ndzhawu leyi nga langutana ni foramu ya ikhonomi leyi nyikaka vamabindzu va laha tikweni na va miganga na vavekisi lava nga ni ku tsakela eka miganga, ku tirhisana na ku vona laha va nga tirhisanaka kona na mimfumo. Nhlengeletano ya WEF-Afrika yi ta nyika Afrika-Dzonga nkateko wo engetela wa ku burisana ni ku kombela nseketelo eka varhangeri va Afrika, matiko ya misava na mabindzu ya miganga eka ku nghenelela ku hlanganela eka miganga ku kurisa Afrika-Dzonga na muganga.
6 Ku thoriwa
Khabinete yi pasise ku thoriwa loku landzelaka loko ka ha ta kambisisiwa ntiyiso wa ku thwasa na swikombelo swin’wana:
6.1 Ku engeteleriwa ka nkotiraka hi malembe manharhu ya Dokodela Mphathi Philemon Mjwara tanihi Mufambisinkulu: Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji.
6.2 Tatana Pule Godfrey Selepe tanihi Mufambisinkulu wa Ndzawulo ya Vutleketli.
6.3 Muyimeri Nonceba Nancy Losi-Tutu tanihi Xandla xa Mufambisinkulu: Phurothokholo ya DIRCO
6.4 Khansele ya Swipimelo swa Vuviki bya Timali:
a) Tatana Suresh Kana (Mutshamaxitulu , u thoriwa nakambe);
b) Manana Christine Ramon (u thoriwa nakambe);
c) Tatana Johan Brink (u thoriwa nakambe);
d) Tatana Garth Coppin (u thoriwa nakambe);
e) Tatana Bruce Mackenzie (u thoriwa nakambe);
f) Tatana Khaya Dludla (u thoriwa nakambe);
g) Tatana Dumisani Manana (u thoriwa nakambe);
h) Manana Dawn Earp (u thoriwa nakambe);
i) Manana Naidene Ford-Hoon (u thoriwa nakambe);
j) Manana Kim Bromfield (u thoriwa nakambe);
k) Muyimeri Rory Wayne Voller;
l) Manana Matshepo Faith More;
m) Manana Anuradha Sing; na
n) Manana Tania Wimberley.
6.5 Tatana Coceko Bambihlelo Johan Pakade tanihi Mulawirinkulu wa Nkwama wa Nhluvukiso Lowu Tiyimelaka wu ri woxe .
Vuxokoxoko: Muyimeri wa Muvulavuleri wa Khabinete Phumla Williams eka 083 501 0139
