1. Xiyimo xa khabinete eka timhaka ta sweswi
1.1. Khabinete yi tsundzuxa MaAfrika-Dzonga hinkwavo ku xixima na ku tsundzuka murhandziwa wa hina khale ka Phuresidente Nelson Mandela eka N'hweti leya Mandela hi ku nghenelela eka pfhumba ra "Basisa Afrika-Dzonga". Hi Siku ra Nelson Mandela hi ti 18 ta Mawuwana na le ka n'hweti leyi hi ku angarhela MaAfrika-Dzonga va fanele va nyikela 67 wa timinetse ku basisa Afrika-Dzonga tanihi laha Phuresidente a kombiseke ha kona eka Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka. Khale ka Phuresidente Nelson Mandela u hi dyondzisile leswaku un'wana ni un'wana a nga khumba vaakitiko hi ndlela leyinene. Hi na vutihlamuleri bya ku xixima vutomi byakwe hi ku basisa, ku antswisa na ku sasekisa miganga ya hina.
1.2. Khabinete yi amukela phurogireme ya Ejensi ya Vakhandziyi va Switimela ya Afrika-Dzonga (PRASA) leyikulu ya ku vuyelerisa. Tanihi hi xiphemu xa phurogireme, Holobye wa Vutleketli u humesile nkhaviso wo hetisela wa xitimela xa vakhandziyi xa PRASA, lexa manguva lawa lexi nga hlayiseka lexi tinyungubyisaka hi thekinoloji ya sweswi leyi nga eka switimela leyi nga kona emisaveni hinkwayo. Leri hi rin'wana goza ro hlawuleka hi ku tinyiketela ka mfumo ku aka miako leyi nga ta hlohlotela ikhonomi na ku seketela ku thola vaakitiko. Xitimela xa PRASA xo sungula xi languteriwa ku sungula ku famba hi 2015. Ku antswisisa ka sisiteme ya switimela ku ta cinca vukorhokerhi bya metro bya switimela. PRASA yi ta tirhisa R51 wa mabiliyoni eka khume ra malembe ya lawa ya taka ku kuma 600 wa switimela swa xiyimo xa le henhla swa vaaki va Afrika-Dzonga. Ku fika ka 580 wa switimela leswi swi ta makiwa kwala Afrika-Dzonga eka feme leyintshwa leyi nga ta tumbuluxiwa eDunnotar ehandle ka Nigel Ekurhuleni leyi nga ta dya R1 biliyoni. Feme leyi ya vumaki ya 600 000 m2 yi endliwe ku kota ku rhurhela feme, ndzhawu ya vuletelo na phaka ya feme. Phurojeke leyi yi ta endla mitirho ya 8 088, na ku tlula 33 000 ya mitirho ya le femeni na yin'wana ya le tlhelo eka malembe ya khume, na ku fikelela switirhisiwa swa kwala tikweni swo tlula 65%. Prasa yi ta letela hlayo wo ringana 19 527 (tiinjiniyara, vatirhihimavoko, thekinijiyene, vachayeri va switimela, ku katsa van'wana, tithekinolojisiti) hi nkarhi wa ku endliwa ka phurojeke. Phurogireme ya ku Vuyelerisa ya Rolling Stock Fleet a hi mhaka ya ku kuma switimela ntsena, i mhaka ya tiphuphu tinharhu leyi nga ta vuyelerisa xikhale ka leswi a yi ri xiswona, ku vuyelerisa feme ya sekithara ya switimela na ku hoxa xandla eka hluvuko wa ikhonomi na ku tirhisa swa kwala tikweni.
1.3. Khabinete yi amukela ku simekiwa namutlha ka First Automotive Works (FAW) feme ya hlengeleto ya Afrika-Dzonga na vufambisi eka Zoni ya Hluvuko wa Tifeme (IDZ) eCOEGA eNelson Mandela Bay Metro ePort Elizabeth, eKapa Vuxa. Feme leyi ya hlengeleto ya tilori ya R600 wa mamiliyoni, leyi nga eka Zoni ya vumbiri eCOEGA IDZ yi kuma nseketelo ku suka ka nkwama wa China Faw Ntlawa Corporation na China-Afrika Nkwama wa Hluvukiso. Feme leyi yi ta hoxa xandla swinene eka swikongomelo swa tiko eka hluvukiso wa ikhonimi na vaaki tanihi laha swikombisiweke ha kona eka Kungu ra Tiko ra Hluvuko(NDP), Ndlela Leyintshwa ya ku Kula na Kungu ra Mitirho ya Pholisi ya Tifeme. Ku vuyeriwa ka Nelson Mandela Bay na muganga wa le Kapa Vuxa hi ku angarhela ku katsa vuvekisi byale matikomambe lebyi hi tlhelo byi nga endla mitirho leyi tiyeke na ku fikelerisa nkateko wa hluvukiso wa swikili na vuleteri
1.4. Khabinete yi engeta yi tshinya ku yiviwa ka tintambu ta switimela, ta gezi na miako ya masipala ya vaaki. Vukhamba lebyi byi yimisa ku famba nkhwatsi ka ikhonomi ya tiko na ku nkarhi wun'wana swi onhela vutomi bya vanhu. Tiejensi ta ku tiyisisa nawu va ta tiyisisa leswaku ku ri lava khomiweke vahlangana ni vukarhi hinkwabyo bya nawu. Khabinete yi tlhela yi vula nakambe ku tinyiketa ka yona ku lwisana ni tikhamphani ta tinsimbhi leti nga ha laviwiki ku va va hlohlotela vukhamba. Vaaki va hlohloteriwa ku tirhisana ni mfumo hi ku vika eka Vukorhokerhi bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga.
1.5. Khabinete yi hlohlotela vahakeri va xibalo ku fikisa ku tlherisa xibalo xa vona xa 2014, lexi pfuriweke hi 1 Mawuwana 2014. Swibalo swikotisa mfumo ku hakela hluvukiso wa makungu ya tiko. Muhakeri un'wana ni un'wana loyi a fikisaka ku tlherisa loku nga ka ntiyiso hi nkarhi u tirha ndzima yakwe ya ku yisa Afrika-Dzonga emahlweni.
1.6. Khabinete yi amukela ku sayiniwa hi Phuresidente Jacob Zuma ku Cinciwa ka Nawu wa ku Vuyelerisiwa ka Misava, loku kombisaka ku pfuriwa nakambe swikoxo swa misava eka lava va nga tsandzeka eka nkarhi lowu nga hundza na ku fikelerisa eka vakoxi malembe yan'wana ya ntlhanu ya ku endla swikoxo. Hambi leswi ku ringana kwalomu ka 80 000 wa swikoxo swa ku vuyelerisa misava a swi endliwile hi 1998 loko swi ta pfariwa, ku mpinyetiwa leswaku ku na ku tlula ntlhanu wa tikheyisi ta ntiyiso leti nga tisiwaka hi vanhu lava nga susiwa hi nkani hi xihlawuhlawu. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku hangalasa mahungu ya nawu lowu ku tiyisisa leswaku lava nga tekeriwa misava, lava tsandzekeke hi 1998 loko ku pfariwa, a va ti va ta endla swikoxo swa vona ku sukela hi ti 1 ta Mawuwana 2014 ku fika ti 30 Khotavuxika 2019.
1.7. Khabinete yi hoyozela Square Kilometre Array (SAK) leyi valavisisi va nga sekeriwa hi Afrika-Dzonga hi timali lava kumeke sisiteme ya supermassive black hole. Leswi swi tiyisisa kahle hi ku cincacinca na nkoka wa rhadiyo ya asitironomi leyi nga hluvuka hi xihatla eAfrika-Dzonga. Ku kuma leswi swi tlhela swikombiso leswaku Afrika-Dzonga yi na vuswikoti bya xisayense na xithekiniki ku va murhangeri emisaveni eka asitironomi ya rhadiyo. Vulavisisi lebyi lemukiwaka emisaveni hinkwayo byi hi tsundzuxa hi nkateko lowu nga faniki lowu nyikiweke Afrika-Dzonga hi bidi leyi nga humelelela, ku aka swikili leswi nga endliwa hi ku tsakela ka vantshwa va hina va sayense na injiniyara. Yi tlhela yi nyika tiko masungulo ya ku tumbuluxa vativivasayense lava nga ta pfuna ku fikelela Xivono xa 2030 xa NDP. Ku kuma loku i masungulo loku nga ta kotisiwa hi SKA. Ku humelela ka hina ka bidi ku pfule minkateko yo tala eka tiko, ngopfu ngopfu eka vumaki, vufambisi na vuhlayisi eKapa N’walungu laha ku nga kona xihondzo xa SKA xi nga akiwa kona.
1.8. Khabinete yi rhamba lavantshwa ku endla swikombelo sweswi eka swikolo swa tidyondzo ta le henhla hi ku ya hi Ndzawulo ya Tidyondzo ta le Henhla na Vuleteri ya Mpfhumba! Endla xikombelo sweswi. Hi pfhumba leri vadyondzi va nyikiwa vuxokoxoko bya nkoka ku langa tikhariya leti va ti tivaka na ku endla xikombelo hi nkarhi. Swi ta tlhela swi hoxa xandla eka ku sivela tshikelelo lowu machudeni ya hlanganaka na wona emasungulweni ya lembe ya dyondzo. Vadyondzi va lemukisiwa ku tirhisa Xikimi xa Mpfuno hi Timali wa Machudeni ya Tiko, lowu fikelerisaka mpfuno hi timali eka vadyondzi lava fikelelaka hi tidyondzo na ku pfumala timali.
1.9. Khabinete yi amukela mbuyelo wa Hlengeletani ya vu 23 ya Tolovelo ya Hlangano wa Matiko ya Afrika ehansi ka nhlokomhaka leyi nge "2014 Lembe ra swa Vurimi na Hlayiseko wa Swakudya eAfrika" laha Phuresidente Jacob Zuma a nga rhangela varhumiwa va xiyimo xa le henhla. Lexi nga xa nkoka i swiboho eka timhaka ta nkoka mayelana ni hluvuko, ku rhula na hlayiseko, ku cinca ka maxelo na ku khuvanganisa switirhisiwa na ku katsa ku hetisisa ka Ajenda 2063 ya Rimba ra Khothinete, tanihi xiyenge xa xivono xa Afrika eka malembe ya 50 lawa ya taka na Xiyimo lexi Fanaka xa Afrika endzhaku ka Ajenda ya Hluvuko ya 2015.
1.10. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka ndyangu ni vanghana va Xandla xa Phuresidente ya Ligi ya Vamanana ya African National Congress na khale ka xandla xa Ximokonkulu eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzhankulu, Man Nosipho Dorothy Ntwanambi. U siyile vangwa rikulu eka nyimpi ya ku lwisana ni ku lulama na ndzingano eka vaaki laha vaakitiko hinkwavo va tiphinaka ku ringana hi mitshunxeko, timfanelo na mikateko.
2. Swiboho swa Khabinete swa Nkoka
2.1 Khabinete yi hlamuseriwile hi Mbuyelo wa Ntshamo wa vu 11 wa Khonferense ya lava Khumbhekeka (COP 11) eka Hlangano wa Mtiko ya Misava eka Ku Lwisana ni ku endla Mananga (UNCCD). lowu a wu khomiwe ku sukela hi ti 16 ku fika hi ti 27 Ndzhati 2013 eWindhoek, eNamibia. Nhlengeletano a yi langutisisana hi ku kongoma timhaka ta matiko ya misava eka tindzhawu leti omeke, na leti nga exikarhi na leti omeke leti hisaka. Eka swiboho swankoka leswi Khonferense yi nga twanana i ku antswisa matimba ya vutivi, ku tirha kahle ni ku hetiseka eka tindlela ta vufambisi eka Muganga na le ka Tiyuniti ta vufambisi bya Miganga eka mitirho ya vona hi ku hetiseka. Khonferense yi tlhele yi twanana hi ku rhurhisiwa ka Makungu ya Misava ku suka eka Nkwama wa Matiko ya Misava eka Hluvukiso wa Vurimi ku suka eRome ku ya eBonn ku va yi tshama swin'we ni Vumatsalani wa UNCCD. Swiboho leswi swi ta seketela ku tiyisisa matimba ya ku tirhana ni mitlhotlho ya mananga eka khothinete.
2.2 Khabinete yi pasise leswaku Afrika-Dzonga yi pfumela ximfumo ku Yirisa ni ku Cinciwa ehansi ka Ntwanano wa Basel eka Vulawuri bya Avelano wa Mindzilikano wa Mafambiselo ya Malakatsa ya Khombo na ku Lahliwa la wona. Ntwanano wa Basel i ntwanano wa matiko ya misava lowu lawulaka mafambelo ya malakatsa lawa ya nga ni khombo lawa ya tlulaka mindzilikano. Loko ku Yirisiwa ku Cinciwa ku amukeriwa ku sirhelela matiko lawa ya ha hluvukaka eka ku rhumeriwa ka malakatsa lawa ya nga ni khombo ku suka ka matiko lawa ya hluvukeke. Ku pfumela ximfumo eka ku Yirisa loku ku ta tiyisisa leswaku rihanyo ra vanhu na ku hlayiseka ka mbango eka rixaka leri ra ha taka, na hluvuko wa ikhonomi na vanhu ka seketeriwa nkarhi wo leha. Leswi swi ta endla ku hambana lokukulu eka ku hunguta swiphiqo eAfrika laha ku nga lahliwaka malakatsa lawa ya nga ni khombo.
3. Migingiriko leyi ya ha taka
3.1. Phuresidente Jacob Zuma, u ta rhangela vurhumiwa bya Afrika-Dzonga eka Samiti ya BRICS ya vu 6 ya Brazil, Russia, India, China, Afrika-Dzonga, leyi nga rhurheriwa hi Federetivhi Rhiphabuliki ya Brazil ku sukela hi ti 15-16 ta Mawuwani 2014 ehansi ka hlokomhaka: "BRICS: Ku Kula hi ku Katsakanya, Switshunxo leswi Tiyeke". Hi nkarhi lowu Afrika-Dzonga a ku ri Mutshamaxitulu wa BRICS, ku humelela loku vonakaka ku endliwile eka yimisa makungu lawa a ya simekiwile Samiti ya BRICS ya Vuntlhanu, swin’wana ku nga Khansele ya Mabindzu ya BRICS na Khansele ya Vaehleketi ya BRICS, swiviko swi ta fikisiwa eka varhangeri va BRICS eka ntirho lowu endliweke hi marhavi lawa.
Mfumo wa Afrika-Dzonga wu simekile hi ku hetiseka Kungu ra Migingiriko ra le eThekwini, leri amukeriweke eka Samiti leyi nga hundza ya BRICS leyi a yi khomeriwe eDurban, Afrika-Dzonga, naswona ku ta nyikiwa xiviko eka tirhisano eka tisekithara hi nkarhi wa Mutshamaxitulu wa BRICS, ku kombisa ku hemelela loku nga endliwa hi Afrika-Dzonga hi nkarhi lowu a ri ri Mutshamaxitulu wa BRICS mayelana ni swiboho leswi nga kona eka Kungu ra Migingiriko na Swiboho swa le eThekwini.
3.2. Hi Sonta wa ti 13 Mawuwani 2014 Ndzawulo ya Vutleketli yi ta fikisa leswi humeleke eka vaaki va mimasipala ya le Nkangala na Dr JS Moroka eka Patu ra Moloto na Hluvukiso wa Xitimela. Khorido ya Hluvukiso wa Xitimela eMoloto ku ta va sisiteme ya vutleketli bya vaaki lebyi hlanganeleke lebyi nga ta va ni xitimela ku ri xona xa nkoka na tinxaka tin'wana ta vutleketli, mabazi na mathekisi hi ku kongoma, lawa ya nga phakela vukorhokerhi. Vurhangeri bya Mpumalanga, Gauteng na Limpopo na miganga na vameyara va masipala va ta hlangana na Holobye hi nkarhi wa riendzo. PRASA, xirho xa vaaki ehansi ka Ndzawulo ya Vutleketli, yi ta rhangela phurojeke ku suka laha ku ya emahlweni.
3.3. Vhiki leri landzaka tindzawulo ti ta nyika Xiviko xa Mimpimanyeto ePalamende. Vaholobye va ta va va ri karhi va avelana makungu ya matirhiselo ya mali hi ku landza matirhelo ya Palamende na ku tlhela va kanerisana ni vaaki eka makungu ya vona.
3.4. Khabinete yi rhumela ku navelela lokunene eka vatsutsumi lava nga va va ri karhi va nghenelela eka tiCommonwealth Games, leti nga ta khomiwa ku suka hi ti 23 Mawuwani ku fika hi ti 3 Mhawuri eGlasgow, Scotland, na ku kombela MaAfrika-Dzonga Hinkwavo ku va seketela.
4. Ku thoriwa
4.1. Khabinete yi lemuke ku thoriwa ka swirho swa Khansele eka Khansele ya Vutsundzuxi ya Tiko eka Vandlandlamuxi ya theme ya malembe ya mune:
a) Gqweta Louisa Zondo
b) Tatana Garth Strachan (muyimeri wa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki)
c) Phurofesa Jennifer Thomson
d) Manana Clare Busetti
e) Manana Zanele Monnakgotla
f) Dokodela Azar Jammine
g) Phurofesa Cheryl de la Rey (Mutshamaxitulu)
h) Dokodela Andile Ngcaba
i) Manana Nonkululeko Nyembezi-Heita
j) Dokodela Sibusiso Sibisi
k) Phurofesa Olive Shisana
l) Tatana Dhesigen Naidoo
m) Dokodela Albert Van Jaarsveld
n) Phurofesa Glenda Gray
o) Phurofesa Roseanne Diab
p) Dokodela Shadrack Moephuli
q) Tatana Kevin Nassiep
r) Tatana Sim Tshabalala
s) Dokodela Khotso Mokhele
t) Phurofesa Anton Eberhard
Vuxokoxoko: Phumla Williams (Muvulavuleri wo Yimela wa Khabinete)
Ku ti hlanganisa: 083 501 0139
