1. Vhuimo ha Khabinete nga ha mafhungo ane a khou bvelela zwino
1.1.Khabinethe i khou humbudza vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe uri vha hulise na u humbula Muphuresidennde washu wa kale a funeaho Vho Nelson Mandela kha Ṅwedzi uno wa Mandela nga u shela mulenzhe vho khwaṱhisa kha Fulo ḽa “Kunakisani Afurika Tshipembe”.
Nga Ḓuvha ḽa Nelson Mandela nga dzi 18 Fulwana na kha ṅwedzi uyu woṱhe, vhadzulapo vha Afurika Tshipembe vha fanela u ṋekedzela minete ya 67 ya u kunakisa Afurika Tshipembe. Iyi yo vha khuwelelo ya Muphuresidennde Vho Jacob Zuma tshifhingani tsha Mulaedza wa Lushaka.
Phuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela vho ri funza uri muthu muṅwe na muṅwe a nga ḓisa tshanduko tshitshavhani tsha hawe. Roṱhe ri na vhuḓifhinduleli ha u ṱhonifha vhutshilo havho nga u kunakisa, u khwinisa na u nakisa zwitshavha zwashu.
1.2 Khabinete i ṱanganedza mbekanyamushumo ya Zhendedzi ḽa Zwiporo ḽa Afurika Tshipembe (PRASA) ya u vusulusa zwiporo. Sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo iyi, Minisiṱa wa Vhuendi vho vula nyolo ya tshidimela tsha PRASA tsha u endedza vhathu tsho fhelelaho tshiswa, tsha musalauno nahone tsho tsireledzeaho. Tshidimela itshi tshi na thekhinoḽodzhi ya musalauno ya maimo a nṱha ine nḓowetshumo ya zwidimela ya kona u i ṋetshedza ḽifhasini ḽoṱhe. Iyi ndi iṅwe ya tswikelelo khulwane ya u ḓiimisela ha muvhuso kha u fhaṱa themamveledziso ine ya ḓo ṱuṱula ikonomi na u tikedza vhuvhambadzi hapo. Tshidimela tsha u thoma tsha PRASA tshi lavhelelwa u thoma u shuma nga ṅwaha wa 2015.
U khwinifhadzwa ha sisiṱeme dza tshidimela uri dzi vhe dza musalauno hu ḓo khwinisa tshumelo dza zwidimela - ‘izwi ndi ṱhuṱhuwedzo khulwane kha u ḓisa tshanduko kha vhuendi ha nnyi na nnyi kha ḽa Afurika Tshipembe. PRASA i ḓo shumisa R51 biḽiyoni kha miṅwaha ya fumi i ḓaho u renga zwidimela zwa maṱhakheni zwa 600 u itela vhathu vha Afurika Tshipembe. Mbaloguṱe ya zwidimela izwi zwa 580 i ḓo magiwa Afurika Tshipembe kha mamaga maswa ane a ḓo thomiwa Dunnotar nnḓa nyana ha Nigel kha ḽa Ekurhuleni nga mutengo une wa lingana biḽiyoni nthihi. Fhethu ha vhubveledzi ha 600 000 m2 ho itelwa u vha haya ha ḽimaga, u vha fhethu ha vhugudisi na phakha yo fhelelaho ya themamveledziso. Thandela iyi i ḓo sika mishumo ya vhukuma ya 8 088, mishumo iyi ndi tshipiḓa tsha mishumo ya 33 000 ine ya vha na vhuṱumani thwii, na mishumo i si na vhuṱumani thwii na thandela iyi kha miṅwaha ya fumi i ḓaho. Henefha hu ḓo shumiswa zwibveledzwa zwa shango ḽino zwa 65%. PRASA i ḓo pfumbudza vhathu vha linganaho 19 527 kha thandela iyi (afha hu katelwa dziinzhiniara, vhatsila, vhorathekheniki, vhareili vha zwidimela, na vhaḓivhi vha thekhinoḽodzhi).
Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ya Zwidimela a si ya u renga zwidimela fhedzi lini, honeha i kwama thikho tharu dzine dza ḓo ita uri nḓowetshumo ya zwidimela i vuwe u nga kale, i vusuludze sekhithara ya inzhiniarini ya zwidimela na u shela mulenzhe kha mveledziso ya ikonomi na u shumiswa ha zwibveledzwa zwa shango ḽino ḽa Afurika Tshipembe.
1.3 Khabinethe i ṱanganedza u rwelwa ṱari ṋamusi nga Phuresidennde Vho Jacob Zuma ha Ḽimaga ḽa Dzigoloi ḽa Afurika Tshipembe(FAW) Fhethu ha Mveledziso ya Nḓowetshumo ha COEGA (IDZ) ngei ḓoroboni ya Nelson Mandela Bay, Port Elizabeth, kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha.
Ḽimaga ḽa dziṱhiraka ḽo ḓuraho R600 miḽioni ḽi wanalaho Zone 2 ngei COEGA IDZ ḽo lambedzwa nga Muṱanganelano wa Tshigwada tsha China FAW na Tshikwama tsha Mveledziso ya China-Africa. Uvhu ndi vhuṅwe ha vhubindudzi vhuhulwanesa ha khamphani ya China.
Ḽimaga iḽi ḽi ḓo thusa nga maanḓa kha u swikelelwa ha zwipikwa zwa mveledziso ya matshilisano na ikonomi sa zwe zwa bulwa kha Puḽane ya Mveledziso ya Lushaka(NDP), Maitele Maswa a Nyaluwo na Puḽane dza Mbekanyamaitele dza Nḓowetshumo.
Mbuelo dzine dza ḓo wanala kha Nelson Mandela Bay na dzingu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha dzi ḓo katela vhubindudzi thwii hu bvaho mashangoni a seli, nahone izwi zwi ḓo sika mishumo ya tshifhinga tshilapfu zwa dovha zwa sika zwikhala zwa mveledziso ya zwikili na vhugudisi.
1.4 Khabinethe yo dovha ya sasaladza u tswiwa ha dzikhebuḽu zwiporoni, na kha themamveledziso dza muḓagasi na dza mimasipala. Vhuvhava uhu vhu thithisa ikonomi ya shango nahone tshiṅwe tshifhinga vhu vhea matshilo a vhathu khomboni. Mazhendedzi a zwa mulayo a ḓo vhona uri vhathu vha farelwaho izwi vha livhane na mulayo. Khabinethe i dovha ya sumbedza u ḓiimisela hayo kha u lwa na khamphani dza tsimbi dza zwikirepe dzine dza ṱuṱuwedza vhutshinyi uhu.
Zwitshavha zwi khou ṱuṱuwedzwa u shumisana na muvhuso nga u vhiga vhutshinyi uhu kha Tshumelo ya Mapholisa ya Afurika Tshipembe.
1.5 Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhatheli u rumela fomo dzavho dza muthelo kha khalaṅwaha ya muthelo ya 2014, yo vulaho nga dzi 1 Fulwana 2014. Mithelo i konisa muvhuso u lambedza puḽane dza mveledziso dza shango. Mutheli muṅwe na muṅwe ane a rumela fomo dzo teaho u khou shela mulenzhe kha u bveledza Afurika Tshipembe.
1.6 Khabinethe yo ṱanganedza u sainiwa ha Mulayo wo Khwinifhadziwaho wa Pfanelo dza Mbuedzedzo dza Mavu. Mulayo uyu u sumbedza u vulwa hafhu ha tshiṅwe tshikhala tsha u ita mbilo dza mavu kha avho vhe vha kundelwa u ita nga u ralo musi hu tshi vala tshifhingani tsho fhiraho nahone hu khou engedzwa miṅwaha miṱanu ya u ita mbilo dza mavu.
Naho hu tshi anganyelwa mbilo dza mavu dza 80 000 dze dza ṅwaliswa kha ṅwaha wa u fhedza u ita mbilo wa 1998, hu anganyelwa uri dzi lingana kaṱanu kha idzo dza kale dzine dza nga itiwa nga vhapondwa vho pfuluswaho nga khombekhombe nga tshifhinga tsha tshiṱalula.
Khabinethe i khou humbela vhadzulapo vha Afurika Tshipembe u phaḓaladza mulaedza uyu hu u itela uri vhapondwa vho dzhielwaho mavu, vhe vha balelwa u isa mbilo musi dzi tshi vala nga 1998, vha bvele khagala vha vhile mavu avho u thoma nga dzi 1 Fulwana u swikela dzi 30 Fulwi 2019.
1.7 Khabinethe i khou fhululedza vhaṱoḓisisi vhe vha lambedzwa nga Afurika Tshipembe kha thandela ya Square Kilometre Array (SKA) kha u tumbula havho sisiṱeme ya buli ḽihulu ḽitswu. Izwi ndi zwavhuḓi vhunga zwi tshi sumbedza nyaluwo kha ngudo ya ḓivhaṋaledzi kha ḽa Afurika Tshipembe. Vhutumbuli uhu vhu dovha ha sumbedza uri Afurika Tshipembe ḽi na vhukoni ha saintsi na thekheniki kha u vha murangaphanḓa kha ḓivhaṋaledzi. Ṱhoḓisiso iyi i ṱhonifhiwaho ḽifhasini ḽoṱhe i sumbedza zwikhala zwi wanalaho Afurika Tshipembe zwa u sika vhukoni hashu na u ṱutula dzangalelo ḽa saintsi na inzhiniarini kha vhaswa vhashu; izwi zwo vha hone nge Afurika Tshipembe ḽa ita khumbelo ya uri hu fhaṱiwe thandela iyi. Thandela iyi i dovha ya vha mutheo kha u swikelela Bono ḽa 2030 ḽa NDP.
Vhutumbuli uhu vhu tou vha ha mathomo kha hunzhi hune ha kha ḓi ḓo itwa nga SKA. Khumbelo yashu yo ṱanganedzwaho u thoma thandela iyi yo vula zwikhala zwinzhi shangoni ḽashu. Henefha hu ḓo sikiwa mishumo ya zwigidi nga u fhaṱa, u tshimbidza na u ṱhogomela thandela iyi ngei Devhula Kapa hune ha khou fhaṱwa mutheo wa SKA.
1.8 Khabinete i khou humbela vhaswa uri vha ite khumbelo zwino kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha u ya nga fulo ḽa Itani Khumbelo Zwino! ḽa Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi.
Nga fulo ḽeneḽi, vhagudi vha khou vhudzwa zwidododmbedzwa zwa ndeme uri vha kone u nanga mabuḓo vhe na nḓivho hu kha ḓi vha na tshifhinga. Izwi zwi ḓo thusa kha u thivhela mutsiko une vhagudi vha ṱangana nawo mathomoni a ṅwaha wa pfunzo.
Vhagudi vha khou dovha vha humbudzwa nga ha Tshikimu tsha Lushaka tsha Thuso ya Masheleni tsha Matshudeni(NSFAS), tshine tsha ṋetshedza thuso ya masheleni kha matshudeni vha re na vhukoni ngeno vhe vhashai.
1.9 Khabinethe i ṱanganedza mvelelo dza zwenezwino dza muṱangano wa vhu 23 wa Buthano ḽa Vhuthihi Afurika (Samithi ya AU) nga fhasi ha thero ya: "2014 Ṅwaha wa Vhulimi na u vha hone ha Zwiḽiwa Afurika he Phuresinnde Vho Jacob Zuma vha ranga phanḓa vhurumelwa ha nṱha ha Afurika Tshipembe.
Zwa ndeme ndi tsheo dza muṱangano kha mafhungo a vhuṱhogwa a kwamaho mveledziso, mulalo na tsireledzo, tshanduko ya kilima na u kuvhanganya zwishumiswa khathihi na u fhedzisa Muhanga wa Dzhango wa Adzhenda 2063, sa tshipiḓa tsha bono ḽa Afurika kha miṅwaha ya 50 i ḓaho, khathihi na Vhuimo ha Vhathu Vhoṱhe vha Afurika kha Adzhenda ya Mveledziso ya nga Murahu ha 2015.
1.10 Khabinethe i rumela maipfi a ndiliso kha muṱa na dzikhonani dza Mufarisa Muphuresidennde wa Ḽigi ya Vhafumakadzi ya Khongiresi ya Lushaka ya Afurika vhe vha vha vhe Tshimebi Tshihulwane tsha ANC kha Khoro ya Lushaka ya Mavunḓu, Mufumakadzi Vho Nosipho Dorothy Ntwanambi. Vho sia tshikhala tshihulwane kha nndwa ine ya kha ḓi bvela phanḓa ya u ḓisa tshitshavha tshi linganaho hune vhadzulapo vhoṱhe vha ḓiphina nga mbofholowo, pfanelo na zwikhala zwi linganaho.
2. Tsheo dza Ndeme dza Khabinethe
2.1 Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha Mvelelo dza Dzulo ḽa vhu 11 ḽa Khonifarentse ya Mahoro (COP 11) kha Buthano ḽa Mbumbano ya Lushaka ḽa u thivhela Masoga (UNCCD)), ḽe ḽa farwa u bva nga dzi 16 u swika dzi 27 Khubvumedzi 2013 ngei Windhoek, Namibia.
Buthano ḽo amba nga maanḓa nga mafhungo a ḽifhasi a gomelelo, vhutsini na gomelelo na muya wo omaho kha vhupo. Kha tsheo dza ndeme, khoniferentsi yo tendelana nga ha u khwinifhadzwa ha vhukoni na u maanḓafhadza maitele a tshumisano ya Dzingu na uri Dziyunithi dza Dzingu dzi bveledze mishumo yadzo zwavhuḓi. Khoniferentsi yo dovha ya tendelana kha uri Mekhenizimu wa Ḽifhasi u bve kha Tshikwama tsha Dzitshaka tsha Mveledziso ya Vhulimi ngei Rome u ye Bonn fhasi ha vhuṅwaleli ha UNCCD. Tsheo idzi dzi ḓo khwaṱhisa vhukoni ha u tandulula khaedu dza u thoma ha masoga kha dzhango.
2.2. Khabinethe yo tenda uri Afurika Tshipembe ḽi ṱanganedze Khwiniso ya Thivhelo nga fhasi ha Pfano ya Basel ya Ndangulo ya Tsudzuluso ya Malaṱwa a Khombo, Vhukati ha Mashango khathihi na u laṱwa hao.
Pfano ya Basel ndi ya dzitshaka ine ya langula u sudzuluswa ha malaṱwa a khombo vhukati ha mashango. Khwiniso ya Thivhelo ya Pfano ya Basel yo ṱanganedzwa hu u itela u tsireledza mashango ane a kha ḓi bvelela kha u ṱanganedza zwiṱunḓwa zwa malaṱwa a khombo a bvaho kha mashango o bvelelaho. U ṱanganedzwa ha thivhelo hu ḓo ita uri mutakalo wa vhathu na vhupo zwi tsireledzee hu u itela mirafho ya matshelo.
Zwi ḓo dovha zwa ṱuṱuwedza mveledziso ya tshitshavha na ikonomi lwa tshifhinga tshilapfu.
Izwi zwi ḓo shela mulenzhe lu vhonalaho kha u fhungudza thaidzo dza Afurika musi ho sedzwa malaṱwa a khombo.
3. Mafulo ane a ḓo tevhela
3.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma, vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afurika Tshipembe kha muṱangano wa vhurathi wa mashango a Brazil, Russia, India, China na Afurika Tshipembe (BRICS). Muṱangano uyu u ḓo farelwa ngei Brazil nga dzi 15 u swika dzi 16 Fulwana 2014 nga fhasi ha thero ya: “BRICS: Nyaluwo yo Katelwaho, Thandululo dzi Bveledzeaho".
Nga tshifhinga tsha musi Afurika Tshipembe ḽo vha Mudzulatshidulo wa BRICS, ho swikelwa mvelaphanḓa khulwane kha u thoma maitele maswa a BRICS e a rwelwa ṱari kha muṱangano wa Vhuṱanu wa BRICS, izwi zwi katela, Khoro ya Mabindu ya BRICS khathihi na Khoro ya BRICS ya Think Tanks, nahone mivhigo nga ha mushumo we wa itiwa nga zwiimiswa izwi i ḓo ṋetshedzwa Vharangaphanḓa vha BRICS.
Muvhuso wa Afurika Tshipembe wo thoma tshoṱhe Puḽane ya Mushumo ya eThekwini, ye ya ṱanganedzwa kha Muṱangano wo fhelaho wa BRICS we wa farelwa Durban, Afurika Tshipembe. Nahone muvhuso wa Afurika Tshipembe u ḓo ṋetshedza muvhigo ngaha tshumisano ya mashango musi u kha ḓi vha Mudzulatshidulo wa BRICS. Muvhigo u ḓo ombedzela mvelaphanḓa ye ya swikelwa nga Afurika Tshipembe musi ḽi kha ḓi vha mudzulatshidulo wa BRICS ho sedzwa tsheo dza Puḽane ya Mushumo na Mulevho ya eThekwini.
3.2.Nga Sondaha ya dzi 13 Fulwana 2014 Muhasho wa Vhuendi u ḓo ṋetshedza murahu muvhigo kha zwitshavha zwa mimasipala ya Nkangala na wa Dr JS Moroka ngaha Bada ya Moloto na u thomiwa ha Mveledziso ya Tshiporo tsha tshidimela. Mveledziso ya Tshiporo ya Moloto i ḓo vha sisiṱeme ya vhuendi ho ṱanganelanaho vhune ha ḓo vha na tshiporo tsha tshidimela sa mutheo na dziṅwe nḓila dza vhuendi – nga mannḓa dzibasi na dzithekhisi – dzine dza ḓo ṋetshedza tshumelo dza thusedzo.
Vhurangaphanḓa ha Mpumalanga, Gauteng na Limpopo khathihi na dzimeyara dza zwiṱiriki na mimasipala vha ḓo vha vhe na Minisiṱa kha madalo aya. PRASA, ine ya vha tshiimiswa tsha nnyi na nnyi tshi re nga fhasi ha Muhasho wa Vhuendi I ḓo ranga phanḓa thandela iyi u bva zwino u ya phanḓa.
3.3. Vhege i ḓaho mihasho i ḓo ṋetshedza Migaganyagwama yayo Phalamenndeni. Nga u shumisa maitele a Phalamennde, Minisiṱa dzi ḓo vhudza vhathu puḽane dzadzo dza u shumisa masheleni nahone dza dovha dza amba na zwitshavha zwo fhambanaho ngaha puḽane dzadzo.
3.4. Khabinethe i tamela mashudu vhagidimi vhashu vhane vha ḓo shela mulenzhe kha Mitambo ya Commonwealth, ine ya ḓo vha hone u bva nga dzi 23 Fulwana u swikela nga dzi 3 Ṱhangule 2014 ngei Glasgow, Scotland. Khabinethe i humbela vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe u tikedza vhagidimi avha.
4. U tholiwa
4.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele u tholiwa ha miraḓo kha Khoro ya Ngeletshedzo ya Lushaka ya Tsikontswa lwa miṅwaha miṋa:
a) Advokheithi Louisa Zondo
b) Vho Garth Strachan (muimeli wa Muhasho wa mbambadzo na nḓowetshumo(dti 0)
c) Vho Phurofesa Jennifer Thomson
d) Vho Clare Busetti
e) Vho Zanele Monnakgotla
f) Vho Dokotela Azar Jammine
g) Vho Phurofesa Cheryl de la Rey (Mudzulatshidulo)
h) Vho Dokotela Andile Ngcaba
i) Vho Nonkululeko Nyembezi-Heita
j) Vho Dokotela Sibusiso Sibisi
k) Vho Phurofesa Olive Shisana
l) Vho Dhesigen Naidoo
m) Vho Dokotela Albert Van Jaarsveld
n) Vho Phurofesa Glenda Gray
o) Vho Phurofesa Roseanne Diab
p) Vho Dokotela Shadrack Moephuli
q) Vho Kevin Nassiep
r) Vho Sim Tshabalala
s) Vho Dokotela Khotso Mokhele
t) Vho Phurofesa Anton Eberhard
Mbudziso: Phumla Williams (Muambeli wa Khabinethe o tou Farelaho)
Vhukwamani: 083 501 0139
10 Fulwana 2014
