Ku sukela eku sunguleni, Khabinete yi tsakela ku basisa languteko wo biha wa leswaku Phuresidente Jacob Zuma u arile ku hlamula swivutiso ePalamende. Khabinete yi tsundzukile mintirho ya Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa ku tirhisana na mavandla ya tipolitiki eHubyeni ya Rixaka ku landzela mimbono ya hasahasa leyi a yi ri kona ku nga ri khale.
Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ri vula leswaku Phuresidente u na vutihlamuleri eka Palamende. Phuresidente u yile emahlweni a tirha ntirho wa yena wo tihlamulela ePalamende. U hlamurile swivutiso leswi nga tsariwa na swa nomo leswi a swi rhumeriwile eka yena hi swirho eka Huvo ya Rixaka na Huvo ya Rixaka ya Swifundzhankulu (NCOP).
Phuresidente u yile eka swivutiso swa nomo eHubyeni ya Rixaka hi ti 21 Mhawuri 2014. Hi ku pfumala nkateko Swirho swo Hlonipheka swi n’wi kavanyetile loko a ri eku hlamuleni ka xivutiso xa vunharhu ku suka eka swa ntsevu leswi a swi kongomisiwe eka yena. I Swirho swo Hlonipheka leswi, hi matikhomelo ya swona yo biha, swi nga kavanyeta Phuresidente loko a ri karhi a hlamula swivutiso. Swirho swo Hlonipheka le swi nga kavanyeta Phuresidente loko a ri karhi a hlamula swivutiso hi nomo eHubyeni ya Rixaka a va na matikhomele ya kahle no cinca timhaka no vula leswaku i Phuresidente a nga laveki ku hlamula swivutiso swa vona. Huvo ya Rixaka yi sorile Swirho swo Hlonipheka leswi nga kavanyeta Phuresidente.
Ku ya emahlweni, Khabinete a yi tivi Papila ra Xileriso eka Huvo ya Rixaka leri a ri lerisa Phuresidente ku hlamula swivutiso swa nomo endzhaku ka ku kavanyetiwa ka tinhlamulo ta yena ta nomo. Hikwalaho a swi nge vi ntiyiso leswaku Phuresidente u arile ku hlamula swivutiso eka Huvo ya Rixaka.
Khabinete ya ha tshama yi vilela hi maendlele yo kavanyeta eka ku famba ka gezi sweswinyana lawa nga na xiave eka vutomi bya masiku hinkwawo bya vaaki va Afrika-Dzonga na nkoka wa rona eka makaya na le ka mabindzu etikweni hinkwaro. Khabinete yi tekile pulani ya matlhelo ya ntlhanu ku ololoxa swiphiqo swa gezi leswi tiko ri nga langutana na swona. Mpfumaleko wa tshaku ro ringanela ku fikelela swilaveko swa tiko swa gezi swi ya emahlweni swi va xiphiqo naswona matshalatshala hinkwawo ya le ku endliweni ku tiyisisa leswaku hi hlula xiyimo xa eneji lexi tikaka.
Ku fikelela swilaveko swa nkarhi lowu taka mfumo wu le ku tirhiseni ka nhlanganiso wa eneji leswi katsaka malahla, gezi ro huma eka dyambu, moya, mati, gasi na eneji ya nyutliliya. Nkarhi lowu taka bayomesi, gezi ro huma eka moya, gezi ro huma eka dyambu na gezi ra mati swi ta tisa 11.4 Gigawati wa eneji leyi pfuxetekaka eka gezi. Ku sukela hi 1994, ntlhanu wa mamiliyoni ya makaya ya konekitiwile eka gezi. Hi 2004 ya tlakukile ku fikela eka 12 miliyoni wa makaya. Leswi swi humelerile ku ri hava switici swa gezi swo engetelela leswi akiwaka. Ku tlakuka loku ka makaya a ku tikisela gezi leri a ri ri kona. Khabinete yi tekile pulani ya matlhelo ya ntlhanu.
Namuntlha Eskom yi ta sayina Memorandamu ya ku Twisisa na Nkwama wa Kungu ra Switshivelwa na Vulawuri bya Tiphoto ta Transnet leswaku tiko ri ta tiyisisiwa hi mphakelo wo tshamiseka wa dizele. Xikongomelo xi ta nyikiwa ku antswisa mahlayisele ya kungu na matirhele yo hetiseka ku tiyisisa leswaku levhele ya hetiseko ya engeteleka ku suka eka 72% sweswinyana ku ya eka xikongomiso xa 80%. Eskom yi ta nyika pulani ya vuxokoxoko bya swa timali ku fambisa swa timali ta yona eka ku hundza 2015. Pulani leyi yi ta nyikiwa eka IMC hi N’wendzamhala 2014. Hi nkarhi wun’we mfumo wu ta hakelela modele wa swa timali.
Mihleketo ya nhlanganiso wa gezi ro suka ka dyambu na gezi yi ta ringetiwa na vumaki bya maphepa yo tirhisiwa eka ku aka na maphepha ku lawula eneji ya malakatsa ku fikela eka 1000 megawati. Ku na minkarhi ya nkoka eku kumeni ka gasi ku suka eka matiko ya le handle. Phurogireme leyi yimaka yoxe yo tumbuluxa gezi ra malahla yi ta simekiwa eku heleni ka Sunguti 2015 hi tshaku ro kuma 2 500 megawati. Hi kombela vanhu ku pfuna tiko ra hina ku hunguta laveko wa eneji leswi vulaka ku tima gezi loko ri nga ri eku tirheni. Hi ta va na ku ntshuxeka ku sukela hi ti 15 N’wendzamhala 2014 loko maendlele ya vutumbuluxi na vumaki ya ta va ya pfalerile elembeni. Xipano xo pulana xa vuthekiniki eka matirhisele ya pulani ya matlhelo ya ntlhanu yi le ku tirhisiweni. Pulani ya matlhelo ya ntlhanu yi ta ololoxa ku tikeriwa loko gezi ra hina ri hlanganaka na kona. Pulani yi angarhela:
(I) Minghenelelo leyi Eskom yi nga ta yi endla eka nkarhi wa 30 wa masiku lawa ya taka;
(II) Ku lawula no tirhisa nkarhi wa nhlanganiso wa gezi na eneji hi ku engetela tikondiraka na mabindzu yo ka ya nga ri ya mfumo;
(III) Ku hatlisisa phurogireme yo susiwa ka dizele hi gasi ku pfuxa tipulanti ta gezi ta dizele;
(IV) Ku simekiwa ka phurogireme leyi yimaka yoxe yo tumbuluxa gezi ra malahla; no
(V) Lawula laveko hi minghenelelo yo kongoma eka vutshamo bya vanhu, miako ya mfumo na ya mabindzu na timasipala hi tithekinoloji to engetelela eneji.
Khabinete yi vilerisiwa hi matirhele ya Tikhamphani ta Mfumo (SoCs), ngopfu ngopfu Vuhahisi bya Afrika-Dzonga (SAA), Poso ya Afrika-Dzonga (SAPO) na Eskom. Tienthithi leti ta Mfumo ti tirha ntirho wo tika wo hluvukisa eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga. Phuresidente u pfumelerile Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa ku languta ku cinca eka tikhamphani tinharhu ta mfumo, ku nga (SAA), Eskom na SAPO. Ku tirha na Vutirheli lebyi lavekaka, SAA yi ta susiwa ku suka eka SoCs ku ya eka Timali ta tiko. Hofisi ya Phuresidente yi ta kambisisa ku tirhisiwa ka tipulani to cinca eka tikhamphani letinharhu ta mfumo leti nga swifambisi swa ikhonomi.
1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogireme ta Nkoka ta Mfumo
1.1. Khabinete yi amukela mimbuyelo ya kahle eka ku Endza ka Phuresidente ku ya eRhiphabuliki ra Vanhu ra China ku sukela hi ti 4 ku fikela ti 5 N’wendzamhala 2014, leswi ku nga xikombiso xa ntiyiso xa vuxaka bya mabindzu na vuvekisi byo enta bya hi kambirhi exikarhi ka Afrika-Dzonga na China.
Mabindzu ya Afrika-Dzonga ya komberiwa ku tirhisa nkarhi wa minkarhi yintshwa ya ikhonomi leyi vuxaka bya hina na China yi byi nyikaka. Ku tekiwa ka vhiki leri nga hela ka Vuako bya 5-10 wa Malembe bya China na Afrika-Dzonga eka Ntirhisano swi tiyisisa ku tirhisiwa ka mintwanano leyi ku nga ngheniwa eka yona endzhaku ka mahetelelo ya Ntiyisiso wa Beijing hi 2010 no ndlandlamuxa Vunakulorhi byo Angarhela bya Kungu.
1.2. Khabinete yi khensa Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo, Tindzawulo ta Dyondzo ta Swifundzhankulu, tinhloko ta swikolo, vadyondzisi na vadyondzi eka ku tiyisela ka vona loko hi hetisa lembe rin’wana ra migingiriko yo tala ra dyondzo.
Holobye wa Dyondzo ya Masungulo Angie Motshekga u ta tivisa mbuyelo wa swikambelo swa Rixaka swa Setifikheti ya Seniya (NSC) hi ti 5 Sunguti 2015 laha mimbuyelo yi nga ta humesiwa hi ti 6 Sunguti 2015.
Khabinete yi hlohlotela vadyondzi lava fikelelaka tidyondzo ta dyondzo ya le henhla ku valanga minkarhi hinkwayo leyi nga kona. Vadyondzi lava nga si amukeriwaka eka swikolo swa dyondzo ya le henhla hi nkarhi wa ku humesiwa ka mimbuyelo ya NSC va fanele ku tirhisa vukorhokeri bya Yindlu ya le Xikarhi ya Mbhasiso wa Swikombelo (CACH) hi Sunguti na Nyenyenyani 2015. Vukorhokeri bya CACH byi tsarisa vadyondzi lava tshembhisaka lava fikelelaka swilaveko xikarhi swa swo tekiwa eswikolweni eka Swikolo swa le Henhla swa Dyondzo na Vuleteri (PSET) swa Afrika-Dzonga. Vukorhokeri byi nyika na switsundzuxo swa tidyondzo no pfuna vaendli va swikombelo lava nga ringanela hi tindlela tin’wana. Vukorhokeri lebyi nga kumeka eka senthara ya tiqingho eka: 0800 356 635 kumbe hi SMS leyi ku nga tsariwa vito ra wena na nomboro ya pasi eka 49200.
1.3. Khabinete yi amukela ku humesiwa ka Swikambelo swa Rixaka swa Lembe swa 2014 (ANA) vhiki leri nga hundza leswi kombisaka ku ya ehenhla eka matirhele eka tigireyidi hinkwato handle ka Gireyidi 9.
ANA yi sala yi ri xitirho xa matimba xo kambela rihanyo ra maendlele ya dyondzo ya hina na laha minghenelelo ya xihatla yi lavekaka tani hi leswi swi nga boxiwa eka vadyondzi va ka Gireyidi 9 eka tinhlayo.
1.4. Khabinete yi khensa vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga, vaakatiko na vuhangalasi bya mahungu eka ku nghenelela ka vona eka pfhumba ra lembe leri ra 16 wa Masiku ya Mapfhumba ehansi ka nhlokomhaka: ‘Ndzi hlayi: Swin’we hi fambisa Afrika-Dzonga leri pfumalaka madzolonga’.
Xikombelo eka vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga xa ‘Ndzi hlayi’ xi lava ku tiyisisa ku tiya ka vuxaka lebyi nga tumbuluxiwa hi ku hundzuluxa mapfhumba ya hina hi nkarhi lowu ku ya eka swiendlo swa hina swa siku na siku elembeni hinkwaro ku va hi kota ku hunguta xirha lexi xa madzolonga exikarhi ka vavasati na vana.
1.5. Afrika-Dzonga ri ta fungha Siku ra Rixaka ra Ndzivalelano hi ti 16 N’wendzamhala 2014 ehansi nhlokomhaka: ‘ku Hlangana ka Vanhu, Ndzivalelano na Ntwanano wa Rixaka eka Malembe ya 20 ya Xidemokirasi’ eMuziyamu wa Ncome eXifundzheni xa Masipala wa uMzinyathi, eKwaZulu-Natal.
1.6. Khabinete yi kombisa ku khensa eka vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga na le ka vaaki va misava hinkwayo lava tsundzukeke anivhesari ya ku hundza ka Phuresidente yo sungula leyi nga hlawuriwa hi endlele ra xidemokirasi Nelson Mandela hi ti 5 N’wendzamhala 2014.
Hi fanele ku tshama hi ri na ntiyiso eka ndzhaka ya Madiba hi ku ya emahlweni na vutinyiketeri lebyi nga heriki eka xidemokirasi, ku ka hi nga tilaveli swa hina, ndzivalelano, vukorhokeri eka vanhu no chivirikela vutomi byo antswa eka hina hinkwerhu. I minkoka leyi nga vutinyiketeri eka vukorhokeri bya vanhu leswi endlaka leswaku hi tshama hi khutazekile ku va hi va rixaka ro twanana no humelela.
2. Swiboho swa nkoka swa Khabinete
2.1. Khabinete yi amukerile xiviko xa matirhele ya Phurogireme ya Timali ta Xibalu na Nhluvukiso wa Ndzavisiso (R&D) ya 2013/14 ku va wu andlariwa ePalamende.
Mfumo wu nyika timali ta xibalu ta R&D hi ku ya hi Xiyenge xa 11D xa Nawu wa Xibalu wa 1962 ku hlohlotela migingiriko ya R&D eka mabindzu lawa nga ri ki ya mfumo. Afrika-Dzonga ri nyika hunguto wa 150% eka timali leti tirhisiwa hikwalaho ka migingiriko ya R&D naswona ri langutiwa ri ri exikarhi ka matiko yan’wana lawa ya nyikaka xibalo xa kahle eka R&D.
Timali ti vile kona ku sukela hi Hukuri 2006 laha 810 wa tikhamphani ti nga nghenelela, hi Nyenyenyani 2014. Ku sukela hi 2005/06 ku fikela hi 2012/13 tikhamphani ti vikile kwaomuya ka R44.1 biliyoni eka minxavo ya R&D, na Timali ta Tiko yi pimanyisile kwalomuya ko tlula R3,2 biliyoni leyi nga koxiwa eka hunguto wa xibalo xa R&D ku suka eka SARS. 2013/14 hi vonile 44.2% wa Mabindzu Lamantsongo na Lamakulu (SMEs) la ma kumaka mali ya hansi ka R40 miliyoni hi lembe, ya nghenelela eka timali ta xibalo xa R&D.
2.2. Khabinete yi tivisiwile hi ku humelela loku nga endliwa eka phurojeke ya MeerKAT, mimbuyelo leyi nga kumeka eka vaaki va miganga na la Afrika-Dzonga, na minjhekanjhekisano ya misava yi le ku teni leyi yelanaka na rhurhela phurojeke ya Square Kilimetre Array (SKA).
Ku akiwa ka thelesikopu ya MeerKAT – makomba-ndela ya SKA – ku le ku fambeni kahle, na hi minkarhi ya nkoka eka vumaki bya laha kaya Afrika-Dzonga. Nhlayo ya minhluvukiso ya thekinoloji ya matimba ya fambisiwa hi Afrika-Dzonga, ngopfu ngopfu endzhawini ya matirhele ya le henhla ya tikhomphyuta. Vaaki va laha kaya eKapa-N’walungu va vuyeriwile hi vunakulorhi bya vuvekisi bya vanhu.
Emahlweni ka misava hinkwayo, ku rhurhela ntwanano, modele ya swa timali ya SKA na pholisi ya maxavele swi le rherhiweni no hetisisiwa. Minjhekanjhekisano na yona yi ya emahlweni eka ku tumbuluxiwa ka ntwanano wa nhlangano wa le ndzeni ka mfumo.
Khabinete yi amukerile xipano xa xileriso xa nhlanganelo exikarhi ka Vaholobye va Sayense na Thekinoloji na Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri no boxa switirhisiwa swa vanhu ku katsa notiyisisa leswaku minhlangano ya ndzavisiso na dyondzo swi xaxametiwe na nhluvukiso na swilaveko swa MeerKAT, SKA na tiphurojeke leti yelanaka.
Khabinete yi amukerile ntirhisano exikarhi ka Vaholobye va Sayense na Thekinoloji na Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo loko ku ve minkarhi yi tava kona yo nyika vanhu matimba no dyondzisa Mabindzu Lamantsongo na Lamakulu hi nkoka lowu tshembisaka wa ikhonomi.
2.3. Khabinete yi amukerile Tinhlayohlayo ta Afrika-Dzonga ku endzela swirho eku lulamiseleni ka ku hundzuluxiwa ka Nawu wa Tinhlayohlayo wa 1999 (Nawu wa vu 6 wa 1999.
Ku endzela exikarhi ka swirho swa mfumo na swin’wana swirho swi fanerile ku fambisa nhluvukios wa serisi yo hlengeleta datha leyi lavekaka eka Pulani ya Nhluvukios wa Rixaka (NDP).
2.4. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku landzelela ka Swirho swa Vukorhokeri bya Vurhangeri Lebyikulu (SMS) na Vuako byo Boxa Xiyimo xa swa Timali, leswi kamberiwaka hi Palamende.
Eka swirho swa 5 425 swa SMS eka tindzawulo ta rixaka lava a va byeriwile ku yisa tifomo to boxa xiyimo xa swa timali eka lembe ximali ra 2012/13, Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo (PSC) yi kumile 4 413 (81%) hi siku ro pfala ra 31 Mudyaxihi 2013.
Khabinete yi kombisa leswaku ndzhavuko wa pfumala ntiyiselo eka mpfumaleko wa nandzelelo wu fanele wu tirhisiwa eka siku rin’wana na rin’wana ro tirha ka Mfumo.
2.5. Khabinete yi hlamuseriwile hi mimbuyelo ya oditi ya 2013/2014 ya Nawu wa Mafambisele ya Timali ta Mfumo (PFMA) wa 1999 (Nawu 1 wa 1999) eka minhlangano leyi landzelelaka no andlala swiyimo swa swiviko swa lembe na switatimende swa timali ta yona.
Ku vile na ku antswisiwa eka ku landzelela hi minhlangano eka ku andlariwa ka swiviko swa yona swa lembe na switatimende swa timali swa 2013/2014. Eka lembe leri ku vulavuriwaka hi rona minhlangano ya 417 leyi landzelelaka yi komberiwile ku va yi andlala swiviko swa yona swa lembe na switatimende swa timali hi ti 30 Ndzhati 2014, 379 wa minhlangano (91%) yi fikelerile siku ro pfala laha ku nga antswiso wa 7% ku suka eka 353 eka lembe leri nga hundza.
Khabinete yi amukerile leswaku vatirhi lava tihlamulelaka na vulawuri lebyi tihlamulelaka byi tisa vulawuri bya le henhla bya switepe swo lunghisa leswi nga ta tekiwa ku ololoxa swivilelo leswi nga kumeka eka swiviko swa tioditi.
Khabinete yi seketela xilaveko xa vulawuri bya le henhla ku kambela ku humelela loku nga endliwa ku ololoxa swivilelo leswi nga kumeka eka swiviko swa oditi no kuma switiviso swa nkarhi na nkarhi.
2.6. Khabinete yi amukerile switepe swo hlaya swo vumba hi vuntshwa maendlele ya Mafambiselo ya Chayeni ya Mphakelo (SCM). Leswi swi katsa: (a) SCM ya fanele ku katsiwa eka mintwanano ya matirhele ya Vatirhi lava Tihlamulelaka ku sukela hi ti 1 Dzivamisoko 2015; (b) Vatirhi lava tihlamulelaka va fanele ku endla nkambelo wa vuswikoti eka vatirhi va SCM no teka swiendlo swo ololoxa laha swi faneleke; (c) Vatirhi lava tihlamulelaka va fanele ku hlamusela vulawuri bya le Henhla hi kotara hi matirhele ya SCM eka ndzawulo ya vona, timasipala kumbe ti enthithi.
Khabinete yi amukerile Hofisi ya Muofisirinkulu wa swa Maxavele ku hatlisisa ku pfuxetiwa ka SCM hi ku endla ntirho wa Vukorhokeri bya Mfumo byi va bya xisweswo. Hofisi ya Muofisirinkulu wa swa Maxavele yi tile na kungu ro antswisa, ku ringanisa no endla maxavele ya va ya otomatiki.
Ndzawulo ya Timali ta Tiko yi ta endla mimbhurisano na Xikolo xa Rixaka xa Mfumo hi nhleketo wo hluvukisa kharikhulamu eka vuleteri na ndzinganiso wa mimbhumambhumelo.
2.7. Khabinete yi amukerile ku yisiwa ka Xiviko xa Afrika-Dzonga xa Nkarhi (2002-2013) eka Nhlengeletano ya Misava ya Nhlangano wa Rixaka (UN) ku lwa no Xanisiwa na Tihanyi Tin’wana, Makhomelo yo Chicha Ndzhuti eka Vanhu kumbe ku Xupuriwa eka Huvo ya Timfanelo ta Vanhu ya UN.
Ku hlengeletiwa no yisiwa ka xiviko xa lexi swi kombisa ku tinyiketela ka mfumo eka ntirho wa misava wo sirhelela no tlakusa timfanelo ta vanhu. Afrika-Dzonga ri fambisana na Ntwanano hi ndlela ya ku ri endlile nandzu ku xanisiwa enyameni, naswona Tikhoto ti nga tengisa muxanisi enyameni hi ku yi milawu leyi nga tsariwa ku nga ri nawu wa khoto.
Xiviko xi nyika Afrika-Dzonga nkarhi wo kambela mfikelelo wa kumbe ku kayivela ka rona eka swiboho swa misava. Ku lwa na ku xanisiwa enyameni swi fambisana na xirhanganankulu xa Afrika-Dzonga xo tiyisisa vaaki lava hlayisekeke leswi fambisanaka na NDP.
2.8. Khabinete yi tsundzukile mpfampfarhuto wa Pholisi eka Maphorisa. Mpfampfarhuto wa Pholisi eka Maphorisa wa 2014 wu suka eka ku kamberiwa ka Mpfampfarhuto wa Pholisi ya Vuhlayiseki na Nsirhelelo wa 1998. Nkambelo wu kamberiwile hi vuntshwa hi laha matirhele na ku twisisa nsivelo wa vugevenga swi nga hluvuka laha Afrika-Dzonga loko ku hundzile 1994.
Mpfampfarhuto wa Pholisi wu hlamula eka Xivono xa NDP xa 2030 hi ku boxa laveko na vuako bya vukorhokeri bya maphorisa bya xiphurofexini lebyi nga na vuswikoti, ku tshembheka no languta eka vaaki. Ku engetelela, vukorhokeri bya maphorisa byi laveka ku va byi tirha hi maendlele yo angarhela endzeni ka Maendlele ya Vululami eka Vugevenga eku tirhisiweni ka xileriso xa vumbiwa.
2.9. Khabinete yi amukerile mpfampfarhuto wa Pholisi ya Vantshwa wa 2014-2019 leswaku wu kumeka leswaku vanhu va ta tihlamulela. Mpfampfarhuto wa Pholisi i ku ya emahlweni ku suka eka Pholisi ya Vantshwa yo sungula ya 2009-2014. Nhluvukiso wa vantshwa wu le mongweni wa ajenda ya nhluvukiso wa Afrika-Dzonga; Pulani ya Nhluvukiso wa Rixaka yi na tihlo ra vantshwa leri nga langutana no kurisa divhidende ya tinhlayo ta vanhu.
Pholisi ya 2014-2019 yi tiyisisa leswaku divhidende ya vantshwa yi tiveka. Ku tirhisiwa ka pholisi swi ta kurisa ku kota ka vantshwa ku cinca ikhonomi na vaaki hi ku ololoxa swilaveko eka nhluvukiso wo helela, ngopfu ngopfu lava nga ehandle ka xiphemu xa vanhu, tipolitiki na ikhonomi.
2.10. Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka mpfampfarhuto wa Pholisi ya Rixaka ya Timfanelo ta Vatsoniwa eka Gazete ya Mfumo leswaku vanhu va ta tihlamulela. Leswi swi katsa ku: ku tlakusa Mpfampfarhuto wa Pholisi eka Kungu ra Rixaka ro Angarhela ra Vatsoniwa, ku hlanganisa swiboho eka Nhlengeletano ya Nhlangano wa Rixaka eka Timfanelo ta Vanhu lava nga na Vutsoniwa na minyiko ya Pulani ya Swiendlo ya Khonthinethali eka Dikhedi ya Afrika ya Vanhu va Vatsoniwa hi milawu ya Afrika-Dzonga, vuako bya tipholisi na NDP ya Rixaka 2030.
2.11. Khabinete yi amukerile xivono lexi nga gangisiwa xa Ejensi ya Malawulele ya Mindzelekano ya Afrika-Dzonga tani hi tshaku ra khesi ya bindzu no kotisa milawu tani hi ntirho lowu ya ka emahlweni.
Khabinete yi amukerile leswaku ndzhawu yo sungulela yi tumbuluxiwa naswona vuako bya nawu bya lulamela byi vekiwa.
Maendlele ya swiphemu swimbirhi ya ta tirhisiwa ku simeka Ejensi:
- Xiphemu xa Ncica (Sunguti 2015-N’wendzamhala 2016) – xi tirhisiwile ku sungula tsariwa ka milawu no yi pasisa no endla leswaku matshalatshala ya mfumo lawa ya nga ekusuhi no fikeleriwa ya tikomba swinene. Ku tava na mintirho eka Tiphoto to Nghena ehansi ka mintwanano ya ximfumo ya minhlangano yo hlaya ku tiyisa Vulawuri bya vufambisi bya Komiti ya Vufambisi byo Lawula Matirhele ya Ndzilekano.
- Xiphemu xa Ejensi (Sunguti 2017 no ya emahlweni) – xi hlamusela ku tirhisiwa ka milawu ku tirhisa ejensi tani hi enthithi ya mfumo eka ndzhawu ya tiphoto to nghena no nyika nkuriso wa xileriso na mintirho ya xona swi katsa, moya, misava (Murindzi wa Ndzilekano) na swa le lwande (Murindzi wa Lwandle) ndzhawu ya le mindzilekanini.
Leswi ku nga hlanganiwa na swona eka xiphemu xa ncico (ku katsa na masungu) swi ta tivisa migangiso ya hetelela.
2.12. Khabinete yi amukerile ku rhurha ka ntirhonkulu wa ejensi ya Komiti ya Vufambisi byo Lawula Matirhele ya Ndzilekano ku suka eka Sars ku ya eka Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya.
2.13. Khabinete yi byeriwile hi mimbuyelo ya oditi ya masungulo eka ku cinca eka xiphemu xa Tifederexini ta Mintlangu ya Rixaka. Leswi swi nyikile xiyimo lexi minhlangano ya mintlangu eAfrika-Dzonga yi nga cinca eka tidikhedi timbirhi leti nga hundza endzhaku ka loko swikongomiso swa ncico swi vekiwile. Mimbuyelo yi ta tirhisiwa hi Ndzawulo ya Mintlangu na Vuhungasi ku nyika nseketelo wa nkongomiso eka tifederexini leti lavaka nseketelo wa vulawuri.
Xikongomelo xa ndzavisiso a ku ri ku tumbuluxa mpfampfarhuto wa vuako eka ku hlela ncico eka swiphemu swo hambana swa chata; tilevhele ta matirhele, tinhlayo ta vanhu, mfikelelo, vuswikoti na ku kota, vufambisi, ndzingano eka swa mintirho, na maxavele lawa ya lavekaka.
Hi ku ya hi tidyondzo leti nga dyondziwa ku suka eka ndzavisiso wa masungulo, xiphemu xa vumbirhi xa oditi xi sungurile hi Nyenyankulu 2014. Xikopu/matirhele xa oditi leyi xi angarhela 16 wa mintlangu ya nkoka yo hambana.
2.14. Khabinete yi tivisile hi Siku ra Vuhungasi ra Rixaka ra Lembe eka Ravuntlhanu ro Sungula ra Nhlangula lembe rin’wana na rin’wana. Leswi swi ta nyika nkarhi eka vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku nghenelela hi ku tinghenelelerisa eka migingiriko ya vuhungasi leyi nga ta antswisa rihanyo ra vona na mahanyele ya vona.
Muakatiko loyi a hanyeke kahle no tinghenelerisa i khiya ro humelerisa NDP.
Ku kuma ku kota ka vuhungasi, Siku ra Vuhungasi ra Rixaka ri lava ntsombano, migingiriko ya nhlanganelo na matshalatshala ya tisekithara to hambana. Ku fika eka makumu lawa Khabinete yi amukerile ku tumbuluxiwa ka Komiti ya Rixaka yo Fambisa.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi amukerile ku humesiwa ka mpfampfarhuto wa vumbirhi wa Nawumbisi wa Malawulele ya Sekithara ya swa Timali no yisiwa ePalamende ku katsa na ku humesiwa ka Mpfampfarhuto wa Vuako bya Matirhele ya Timakete leswaku vanhu va tihlamulela. Mpfampfarhuto wa vuako wu ta kotisa vanhu ku tiva swinene loko va tihlamulela eka Nawumbisi
3.1.1. Mpfampfarhuto wa vumbirhi wa Nawumbisi wa Malawulele ya Sekithara ya swa Timali, 2014 wu landzela ku tihlamulela loku nga kumiwa eka mpfampfarhuto wo sungula lowu nga amukeriwa hi Khabinete hi N’wendzamhala 2013. Xikongomelo xa Nawumbisi i ku endla leswaku sekhithara ya swa timali yi hlayiseka hi ku tirhisa maendlele ya malawulele ya ‘malembe-lembe hi kambirhi’, lawa ya nga maendlele yo angarhela no hetiseka yo lawula sekithara ya swa timali, hi ku kongomisa eka tikhasitama no sirhelela timali ta tona.
Maendlele ya ‘malembe-lembe hi kambirhi’ eka malawulele ya swa timali ya khomile maendlele yo angarhela ya vulawuri, hi swikongomelo swimbirhi: (a) ku tiyisisa ntshamiseko wa swa timali no twala ka minhlangano ya swa timali hi ku tumbuluxa ‘Vulawuri byo Hletela lebyi tinyiketelekeke’ (eka Banginkulu ya Afrika-Dzonga) no (b) sirhelela tikhasitama ta swa timali no tiyisisa leswaku va khomiwa kahle hi minhlangano ya swa timali hi ku tumbuluxa Vulawuri bya Maendlele ya Sekithara ya swa Timali leyi nga tinyiketela, leyi langutanaka na leswi vukorhokeri bya swa timali byi faneleke ku endla bindzu ra byona hi kona.
Nawumbisi wu ta nyika Vulawuri bya Maendlele ya Sekithara ya swa Timali na Sekhithara ya swa Timali na ‘Vulawuri byo Hletela’ eka milawu eka minhlangano hinkwayo ya swa timali no va nyika switirhisiwa swo valanga ku fikelela swileriso xa vona.
Leswi swi hundza ehenhla ka vulawuri tani hi leswi swi nga endla maendlele ya tshaku na ntwanano eka tilayisense, ku valanga, ku nyika matimba, swivilelo swa tikhasitama (ku katsa na vaololoxi va swiphiqo swa timali) mekhenizimi yo aphila (swa tikhoto) na switsundzuxo na dyondzo ya tikhasitama.
3.1.2. Mpfampfarhuto wa Vuako bya Matirhele ya Timakete wu fambisa makhomiwele ya kahle ya tikhasitama eka sekithara ya swa timali, leswi ku nga dyondzonkulu eka Afrika-Dzonga ku suka eka Khombo ra swa Timali eka Misava hinkwayo ra 2008. Laha sekithara ya swa timali ya Afrika-Dzonga yi nga kombeta ku tiyisela, mfumo wu vonile leswaku sekithara yi nga va yi phakela mimbuyelo yo antswa eka tikhasitama ta swa timali na ikhonomi. Ku vile na nhlayo ya maendlele ya timakete lawa ya nga feyila lawa ya tivekaka eka sekithara ya swa timali ya Afrika-Dzonga, naswona mfumo wu nghenelerile ku ololoxa leswi. Hambiswiritano, ku tiyisela ka swiphiqo swa maendlele ya matirhelo ya timakete swi kombisile laveko ma maendlele yo angarhela no helela yo ololoxa xiphiqo xa maendlele yo tsana eka sekithara ya swa timali hinkwayo ka yona.
3.2. Khabinete yi amukerile ku tisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Timfanelo ta Vatswarisi va Swimilani ePalamende. Nawumbisi wu hundzuluxa Nawu wa Timfanelo ta Vatswarisi va Swimilani Nawu wa 1976 (Nawu, wa vu 15 wa 1976). Nawumbisi wu kongomane no tiyisa nsirhelelo wa timfanelo leti nga fanela eka swimilani swintshwa swo hambana. Nsirhelelo wolowo wu hoxa xandla eka nkulo wa ikhonomi tani hi leswi wu nga na nkoka wa kahle eka mphikizano eka sekithara ya swa vurimi ya Afrika-Dzonga.
Yin’wana ya migangiso ya mihundzuluxo ya nkoka yi katsa: ku engetela nsirhelelo eka swimilani hinkwaswo hi ku angarhela na minxaka hinkwayo; ku ololoxa timhaka to onhiwa ka timfanelo ta vatswarisi va swimilani hi mindziho ya swa timali leyi nga fanela na minxupulo no hlamusela mialelo na vabindzuri eka matirhisele ya nkateko wa van’wamapurasi; no nyika matimba eka Holobye ku tumbuluxa, Komiti yo Tsundzuxa Vatswarisi va Swimilani ku tsundzuxa Mutsarisi eka timhaka leti yelanaka na nsirhelelo wa swimilani swo hambana.
3.3. Khabinete yi amukerile ku tisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Antswiso wa Swimilani ePalamende.
Nawu wa Antswiso wa Swimilani, wa 1976 (Nawu wa vu 53 wa 1976) lowu nga hundzuluxiwa minkarhi yo hlayanyana, ro hetelela ku nga hi 1996, wu lawula antswiso wa swimilani eAfrika-Dzonga. Mihundzuluxo yi xaxameta xikopu/swiletelo na mimpfumelelo ya Nawu eka Vumbiwa na milawu yin’wana leyi yelanaka eka sekithara ya swa vurimi.
Nawumbisi wu ndlandlamuxa mihumeso ya swimilani ya nkarhi wo leha eAfrika-Dzonga hi ku lawula nkoka wa swimilani na timbewu.
Nkoka na ntirho wa milawu ya antswiso wa swimila wu kongomane no tsundzuka nkoka wa andziso wa switirhisiwa swa swimilani ku seketela humeso wa nkarhi wo leha ku katsa na ku nghenelela eka makete wa misava hinkwayo hi ku veka swiyimo swa nkoka eka swimilani na timbewu na mixaka ya mabindzu leyi fambisanaka na swimilani na timbewu.
3.4. Khabinete yi amukerile ku yisiwa ka Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Nsirhelelo wa Swiharhi leswi Nyanyulaka ePalamende.
Nawumbisi wu hundzuluxa xiyenge xa vumbirhi na xa vunarhu xa Nawu wa Nsirhelelo wa Swiharhi leswi Nyanyulaka wa 1935 (Nawu wa vu 24 wa 1935) lexi ku nga boxiwa leswaku a xi fambisani na vumbiwa tani hi leswi xi yelanisaka na va Majisitarata eka ku boha no nyika tilayisense eka vanhu lava lavaka ku letela no kombisa hi swiharhi na le ka vanhu lava tirhisaka timbyana tani hi varindzi.
Nawumbisi wu gangisa ku oloxa ku vaviseka loku nga boxiwa hi Khoto ya Vumbiwa hi ku fambisa mintirho yo nyika tilayisense eka swiharhi leswi nyanyulaka ku suka eka maendlele ya Tikhoto ku ya eHenhla.
Leswi swi le ka xiyimo xa Nawu wa Nsirhelelo wa Swiharhi wa 1962 (Nawu wa vu 71 wa 1962) lowu hlanganisaka milawu leyi yelanaka no sivela tihanyi eka swiharhi.
4. Xiyimo xa Khabinete eka Timhaka ta Sweswi
4.1. Khabinete yi kombela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku landzela nyimpi yo lwa na Ebola hi ku tinghenelerisa eka pfhumba ra mfambiso wa switirhisiwa ra Nhlangano wa Afrika (AU) SMS. Khomixini ya AU ku fikela sweswi yi hlengeletile ku tlula 20 miliyoni wa tidolara eka mali ya minyikelo hi kwalaho ka pfhumba ra yona ra hexithege "#AfrikaYilwanaEbola", kambe yo tala ya ha laveka. Hi ku rhumela SMS ya ‘Yimisa Ebola’ eka 40797 vaaki va Afrika-Dzonga va nge nyikeli R10 ntsena kambe va ta va va engetelela ntshembho no tinyiketela ka leswaku Ebola yi nga yimisiwa.
4.2. Khabinete yi navelela hinkwerhu ku wisa, holideyi yo hela ka lembe yo rhula, no kombela vaaki va Afrika-Dzonga ku tirhisa, Vumunhu hi ku pfuna lava eka vaaki va hina lava nga kotiki ku titundela no kombisa ntwela vusiwana tani hi rixaka leri hletelaka, no hloniphana. Vatswari hinkwavo ku hlayisa vana va vona hi nkarhi lowu. Vakhumbheki eka nxaniso va fanele ku vulavula, ku mangala ku xanisiwa no tihlanganisa na senthara ya xileriso yo tirha tiawara ta 24 eka 0800 428 428.
Khabinete yi kombela vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo ku tihlayisa hi nkarhi wa makhisimusi lowu taka, ku papalata nxaniso wa swihoko na swidzidziharisi, no tiphina hi nkarhi wo wisa hi maendlele yo hlayiseka no tihlamulela. Vaaki va Afrika-Dzonga hinkwavo va na xiphemu xo xi tirha ku hunguta vugevenga, tinghozi na nxaniso, leswi talaka ku engeteleka hi nkarhi lowu.
Khabinete yi tiyisisa leswaku vatirhi va le magondzweni va ta va na matirhelo yo pfumala nkondzelelo eka mpfumaleko wa nawu emagondzweni ya hina hi nkarhi lowu wa makhisimusi. Hi kombela vatirhisi va magondzo ku tirhisa rivilo leri pimiweke; ku tiyisisa leswaku mimovha yi ringanerile ku famba epatwini; ku ka va nga chayeli va dakwile no ambala mabandhi ya vuhlayiseki. Vafambi hi milenge va komberiwa ku tiyisisa leswaku loko va tirhisa magondzo a va ti cheli vutomi bya vona enghozini kumbe bya vachayeri va mimovha.
Mfumo wu ta tirha xiphemu xa wona hi ku rhangela mapfhumba yo hambana yo fana na Mahanyele lawa ya Hanyeke Kahle no Fika u Hlayisekile hi nhleketo wo vumba xinakulorhi na vaaki ku ndlandlamuxa matikhomele ya vutihlamuleri no hlayiseka.
4.3. Khabinete yi tsanisiwile hi ku dlayiwa ka mudyondzisi wa le Afrika-Dzonga Pierre Korkieloyi a ri Yemen na Werner Groenewald, na vana va yena vambirhi, Rode na Jean-Pierre lava nga dlawa eka nhlaselo eAfghanistan. Khabinete yi yisa minchavelelo eka mindyangu ya vona na vanghana.
4.4. Ntirho wo boxa vaaki va Afrika-Dzonga va 11 lava nga sala lava nga dlawa loko muako wu wa eNigeria wu ya emahlweni naswona mfumo wu tiyisa mintirho ku tiyisisa leswaku masalela ya vona ya vuyisiwa ekaya handle ko hlwela.
4.5. Khabinete yi yisa minchavelelo eka ndyangu wa ka Gigaba eka ku lahlekeriwa ka wona hi tata wa vona, Rhevherende Jabulani Gigaba. A ri tata wa Holobye wa Timhaka ta Xikaya, Tatana Malusi Gigaba. Khabinete yi yisa minchavelelo eka ndyangu na vanghana va Sisi Mabe, loyi a ri xipikara Vuendli bya Milawu bya Free State.
4.6. Khabinete yi hoyozela xipano xa rixaka xa bolo Bafana Bafana na mudzaberi Ephraim “Shakes” Mashaba eka ku fikelela ku ya tlanga eka Khapi ya Tinxaka ya Afrika hi 2015 eEquatorial Guinea leyi sungulaka hi ti 17 January 2015, no kombela vaaki hinkwavo va Afrika-Dzonga ku seketela xipano xa rixaka loko xi hahisa mujeko wa hina ehenhla.
4.7. Khabinete yi tsundzukile ku simekiwa ka Vurhumiwa bya Vantshwa eka Vutshamo bya Vanhu hi ti 1-2 N’wendzamhala 2014 hi Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu, Nhluvukiso wa Mabindzu Lamantsongo, na Ejensiya Nhluvukiso wa Vantshwa va Rixaka eka Samiti ya Vantshwa ya Vutshamo bya Vanhu.
Samiti yi tlhuvutsile hi tiphurogireme to nyika matimba ta ndzawulo ku kongomisa eka vantshwa na laha va nga nghenelelaka eka ku nyika tindlu. Emakumu ka Samiti swirho hinkwaswo swi sayinile Ntwanano wa Vantshwa wa Rixaka wa Vutshamo bya Vanhu lowu tirhaka tani hi xitatimende xa xikongomelo xo tumbuluxa maendlele yo helela no angarhela eka mphakelo wa vutshamo bya vanhu hi mfambiso wa vantshwa, nhluvukiso na nghenelelo hi xivumbeko xa Varhumiwa va Vantshwa eka Vutshamo bya Vanhu. Xikongomelo i ku fambisa vantshwa ehansi ka xikongomiso xa minkarhi ya tindlu ya 1.5 miliyoni no kongomana no gangisa no letela kwalomuya ka 10 000 wa Vurhumiwa bya Vantshwa eka malembe ya ntlhanu lawa ya taka.
5. Migingiriko leyi taka
5.1 Hi ti 12 N’wendzamhala 2014, Phuresidente ya Sudan Dzonga, Muchaviseki Salva Kiir Mayardit u ta teka rendzo ra ximfumo ro ta eAfrika-Dzonga naswona Phuresidente Zuma u ta n’wi rhurhela eKapa..
6. Ku thoriwa
Khabinete yi amukerile ku thoriwa loku landzelaka endzhaku ka ku tiyisisiwa ka mimbhumambhumelo na mbhasiso lowu nga fanela:
6.1. Eka Bodo ya Huvo ya Sayenthifiki na Ndzavisiso wa Vumaki (CSIR):
a) Phurofesa Thokozani Majozi (Mutshamaxitulu);
b) Dokodela Ramatsemela Masango;
c) Phurofesa Mamokgethi Phakeng;
d) Dokodela Philip Hugh Goyns;
e) Phurofesa Ayanda Noah;
f) Dokodela Antonio Llobell;
g) Manana Phindile Baleni;
h) Qweta Ghandi Badela;
i) Manana Mokgadi Maseko; na
j) Tatana Joel Netshitenzhe.
6.2. Eka Huvo ya Vukorhokeri bya Tilayisense ta swa Vuhahisi:
a) Dokodela Malindi Neluheni (Mutshamaxitulu);
b) Manana Kenosi Selane (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Gqweta Frans Johannes van der Westhuizen;
d) Tatana Bheki Innocent Dladla; na
e) Manana Sibongile Rejoyce Sambo.
6.3. Eka Huvo ya Vukorhokeri bya swa Vuhahisi bya Misava hinkwayo:
a) Qweta Phetole Patrick Sekhule (Mutshamaxitulu);
b) Dokodela Xolani David Gwala (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Manana Deshnee Govender;
d) Qweta Lufuno Tokyo Nevondwe; na
e) Manana Fulufhelo Velda Mphuti
6.4. Eka Bodo ya Bangi ya Misava na Bangi ya Nhluvukiso wa swa Vurimi:
a) Phurofesa Abdus Salam Mohammad Karaan (ku thoriwa nakambe);
b) Manana Susan Ann Lund (ku thoriwa nakambe);
c) Tatana Mabotha Arthur Moloto (Mutshamaxitulu);
d) Manana Njabulo Zwane; na
e) Manana Dudu Hlatshwayo.
6.5. Eka Bodo ya Transnet SOC Ltd (Valawurintsongo):
a) Manana Linda Carol Mabaso (Mutshamaxitulu);
b) Tatana Stanley David Shane;
c) Tatana Mogokare Richard Seleke;
d) Dokodela Gideon Mahlalela;
e) Manana Potso Elizabeth Bridgette Mathekga;
f) Manana Zainul Abedeen Nagdee;
g) Tatana Vusi Matthew Nkonyane;
h) Tatana Peter George Williams;
i) Tatana Brett Gerard Stagman;
j) Manana Yasmin Forbes (ku thoriwa nakambe); na
k) Manana Nazmeera Moola (ku thoriwa nakambe).
6.6. Eka Bodo ya Eskom SOC Ltd (Valawurintsongo):
a) Tatana Zola Andile Tsotsi (ku thoriwa nakambe naMutshamaxitulu);
b) Manana Chwayita Mabude (ku thoriwa nakambe);
c) Tatana Norman Tinyiko Baloyi;
d) Dokodela Pathmanathan Naidoo;
e) Manana Venete Jarlene Klein;
f) Manana Nazia Carrim;
g) Tatana Romeo Kumalo;
h) Tatana Mark Vivian Pamensky;
i) Tatana Zethembe Wilfred Khoza;
j) Dokodela Dr Baldwin Sipho Ngubane; na
k) Manana Devapushpum Viroshini Naidoo.
6.7. Geoff Qhena u thoriwile nakambe tani hi Mufambisinkulu (CEO) wa Nhlangano wa Nhluvukiso wa Vumaki (IDC). Holobye Patel u ta tivisa swirho swin’wana swa Bodo ya IDC eka masiku mantsongo lawa ya taka.
6.8 Vukorhokeri bya Mfumo/ku thoriwa kun’wana:
a) Ku thoriwa ka CEO ya Bangi ya Misava, Tatana TP Nchocho ku sukela hi ti 1 Sunguti 2015 eka kondiraka ya malembe ya ntlhanu ku fikela hi ti 31 N’wendzamhala 2019.
b) Ku thoriwa ka CEO ya Nhlangano wa Vuvekisi bya Mfumo, Dokodela Daniel Mmushi Matjila hi nkarhi wolowo, eka nkarhi wa malembe ya ntlhanu ku fikela hi ti 30 Hukuri 2019.
c) Ku thoriwa nakambe ka Tatana Murray Michell, Mulawuri wa Senthara ya Vunhlori eka swa Timali (FIC) eka malembe ya mbirhi yo engetelela, ku sukela hi ti 1 Sunguti 2015 ku fikela hi ti 31 N’wendzamhala 2016.
d) Ku engeteriwa kondiraka ka Mulawuri-Angarhelo wa Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya, Tatana Mkuseli Apleni eka nkarhi wun’wana wa malembe ya ntlhanu, ku sukela hi ti 1 Dzivamisoko 2015 ku fikela hi ti 31 Nyenyankulu 2020.
e) Ku thoriwa ka Muofisirinkulu wo Langutisa Matirhelo (COO) wa Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Antswiso wa Misava, Tatana Marks Charles Thibela.
f) Ku thoriwa ka Mufambisinkulu wa swa Timali (CFO) wa Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Matikoxikaya na Antswiso wa Misava, Manana Rendani Sadiki.
Mahetelelo:
Khabinete yi navelela munhu un’wana na un’wana masiku yo wisa ya ntsako na leswaku hi vuya hi ri na nkhinkhi hi 2015 no tiyisisa leswaku hi hetisisa xileriso xa mfumo. Swin’we, hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni.
Xi humesiwile hi: Ndzawulo ya Vuhlanganisi(DoC)
Vuxokoxoko: Tatana Donald Liphoko
Nomboro yo tihlanganisa: 082 901 0766
