U bva mathomoni, Khabinethe i tama u bvisela khagala mafhungo asi one a uri Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho hana u fhindula mbudziso Phaḽamenndeni. Khabinethe yo dovha hafhu ya dzhiela nzhele u ḓinekedzela ha Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha u shumisana na madzangano a zwa poḽitiki Phaḽamenndeni kha Buthano ḽa Lushaka zwi tshi tevhedza zwiwo zwa dzikhakhathi zwa zwenezwino.
Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe i bvisela khagala uri Muphuresidennde u na vhuḓifhinduleli Phaḽamenndeni. Muphuresidennde vho isa phanda na u swikelela vhuimo havho ha u vha na vhuḓifhinduleli Phaḽamenndeni. Vho vha vha tshi khou ḓi fhindula mbudziso dzo tou ṅwalwaho fhasi na dze dza vha dzi tshi khou tou bulwa dzo livhiswa khavho nga miraḓo yothe i re kha Buthano ḽa Lushaka na kha Khoro ya Lushaka ya Mavundu (NCOP).
Muphuresidennde vho ḓo fhindula mbudziso idzo nga u tou amba ngei kha Buthano ḽa Lushaka nga dzi 21 Ṱhangule 2014. Zwo tou vha mashudumavhi nge Miraḓo Miṱhomphei ya vha dzhenelela musi vha tshe kati na u fhindula mbudziso ya Vhuraru kha dza rathi dzo livhiswaho khavho. Ndi Miraḓo Miṱhomphei, ine nga u shaya vhuḓifari hayo, ya dzhenelela Muphuresidennde musi vha tshi kha ḓi fhindula dzimbudziso. Avho vhe vha ḓo thivhela Muphuresidennde kha u fhindula mbudziso ngei kha National Assembly a vha na ṱhonifho, kha u shanda mbuno hu si kale vha diita u nga ri ndi Muphuresidennde vha sa ṱoḓi u fhindula mbudziso dza Miraḓo Miṱhomphei nga u tou amba.Buthano ḽa Lushaka ḽo no kaidza Miraḓo Miṱhomphei ye ya thithisa Muphuresidennde.
Zwiṅwe hafhu ndi zwa uri, Khabinethe a i ḓivhi nga ha Bammbiri ḽa Ndaela na ḽithihi ḽo dzudzanyelwaho Muphuresidennde nga Buthano ḽa Lushaka uri vha fhindule mbudziso dza u tou amba nga murahu ha u thithiswa ha phindulo dzavho. Nga zwenezwo zwi nga si vhe ngoho uri Muphuresidennde vho hana u fhindula dzimbudziso kha Buthano ḽa Lushaka.
Khabinethe i dzula i kha ḓi vhilahedzwa nga ha masiandaitwa a ṱhahelelo ya muḓagasi a re hone zwino kha vhutshilo ha ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ha vhadzulapo vha Afurika Tshipembe na tshinyalelo kha muḓi muṅwe na muṅwe na kha mabindu u mona na shango. Khabinethe yo ḓa na pulane ya maga maṱanu kha u ḓivhadza khaedu dza muḓagasi dzine shango ḽa khou ṱangana nadzo. Ṱhahelelo ya muḓagasi wo linganelaho kha u ṱanganya ṱhoḓea dza shango dza muḓagasi zwi khou sala zwi khaedu na uri u lingedza hoṱhe ho no itiwa hu u itela uri ri kone u kunda tshiimo tshi konḓaho tsha ṱhahelelo ya muḓagasi. U swikelela vhumatshelo ha ṱhoḓea dza muḓagasi dza shango, muvhuso u khou shumisa ṱhanganyelo ya muḓagasi ine ya katela malasha, soḽa, muya, maḓi, gese na muḓagasi wa nyukiḽia.
Zwenezwi tshifhinga tshi tshi khou ḓi ya, bayomasi, muḓagasi u ḓiswaho nga muya, muḓagasi wa soḽa na wa maḓi u ḓo ṋetshedza Gigawatsi dza 11.4 dza muḓagasi u bvaho kha dziṅwe tshomedzo kha nethiweke ya muḓagasi. U bva tsha ṅwaha wa 1994, miḓi minzhi i linganaho miḽioni ṱhanu yo dzheniswa nethiweke ya muḓagasi. Nga ṅwaha wa 2004 ha engedzea u swika kha miḓi i linganaho 12 miḽioni. Izwi zwo konadzea hu si na zwiṱitshi zwo engedzwaho zwa muḓagasi. U engedzea ha miḓi iyo ho vha hone hu sa athu vha na nethiweke ya muḓagasi i re hone zwino. Khabinethe yo shumisa pulane ya maga maṱanu.
Ṋamusi Eskom i ḓo saina Memorandamu wa u Pfesesa na vha Tshikwama tsha Zwivhaswa na vha Transnet Ports Authority u itela uri shango ḽi fhiwe vhuṱanzi ha nḓisedzo ya nga misi ya dizili. Hu ḓo sedzeswa kha khwiniso ya pulane ya u ṱhogomela na tshumiso yavhuḓi u itela uri tshiimo tsha tshumiso yavhuḓi tshi engedzee u bva kha 72% ya zwino u ya kha phimo ya 80%. Eskom i ḓo ṋetshedza ḽikumedzwa ḽa masheleni ḽo dodombedzwaho u itela u langa masheleni ane a ḓo vha a tshi khou bva a tshi dzhena nga murahu ha ṅwaha wa 2015. Pulane iyi i ḓo kumedzwa kha IMC nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku 2014. Muvhuso u ḓo fha thandela masheleni nga u tevhekana.
Nḓila dza ṱhanganyelo ya muḓagasi na mufhiso dzi ḓo itwa nga bammbiri ḽa mivhalavhala ḽine ḽa pfi sugar paper na nḓowetshumo ine ya pfi pulp u itela u shumisa muḓagasi u tambiseaho u swikaho megawatsi dza 1000. Hu na zwikhala zwi sumbedzisaho zwa nḓisedzo ya gese. Thandela yo tou ḓiimisaho ya mveledziso ya muḓagasi wa malasha i ḓo rwelwa ṱari mafheloni a ṅwedzi wa Phando 2015 na nḓisedzo ya voḽumu i linganaho megawatsi dza 2 500. Nga zwenezwo ri ita tsivhudzo kha tshitshavha kha u thusa shango ḽashu kha u fhungudza ṱhahelelo ya muḓagasi zwine zwa amba u dzima switshi ya muḓagasi musi u si khou shumiswa. Ri thusalea u bva nga dzi 15 Nyendavhusiku 2014 musi feme dza zwibveledzwa na nḓowetshumo dzi tshi vala lwa ṅwaha. Tshigwada tsha zwa thekhiniki tsha u shumisa pulane ya maga maṱanu tsho thomiwa na zwenezwo. Pulane ya maga maṱanu i amba nga ha u kundelwa hune nḓila dza muḓagasi washu wa vha naho.
Pulane i katela:
(I) u ḓidzhenisa hune Eskom ya ḓo hu ita nga tshikhala tsha maḓuvha a 30 a ḓaho,
(II) u langa tshikhala tsha muḓagasi na mufhiso nga kha nyengedzedzo ya dzikhonṱhiraka na dzisekithara dza phuraivethe;
(III) u engedzedza mbekanyamushumo ya u shumisa gese vhudzuloni ha dizili u itela u engedza zwisima zwa muḓagasi wa dizili;
(IV) u rwela ṱari mbekanyamushumo ya mveledziso ya muḓagasi wa malasha;
(V) u langa ṱhahelelo nga kha u ḓidzhenisa ho khetheaho hu re miḓini, zwitshavhani na kha zwifhaṱo zwa makwevho na mimasipala nga u engedza zwishumiswa zwavhuḓi zwa thekhiniḽodzhi ya muḓagasi zwe zwa vha zwi siho.
Khabinethe i khou kwamea nga ha kushumele kwa dziṅwe dza khamphani dza muvhuso (SoC), zwavhuḓivhuḓi khamphani dzi ngaho Vhufhufhi ha Afurika Tshipembe (SAA), Poswo dza Afurika Tshipembe (SAPO) na Eskom. DziSoC dzi na mushumo muhulwane wa u bveledzisa ikonomi ya Afurika Tshipembe. Muphuresidennde vho ta Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa uri vha lavhelese luṱa lu ḓaho lwa SAA, SAPO na Eskom. U shumisana na zwiimiswa zwo teaho, tshiimiswa tsha SAA tshi ḓo bviswa kha Muhasho wa Mabindu a Muvhuso tsha iswa kha Vhufaragwama ha Lushaka. Ofisi ya Muphuresidennde i ḓo vha i tsini kha u langa u shumiswa ha luṱa lwa vhuvhili lwa pulane dza SoC idzi tharu dzine dza vha dzone dzi alusaho ikonomi.
1. U shumiswa ha mbekanyamushumo dza ndeme dza muvhuso
1.1. Khabinethe i ṱanganedza mawanwa a fulufhedzisaho a Madalo a Muphuresidennde a Tshiofisi kha Riphabuḽiki ya Vhathu ya China u bva nga dzi 4 u swika nga dzi 5 Nyendavhusiku 2014, zwine zwa tou vha tshiga tsha vhukuma kha u ḓidzhenisesa ha mashango aya mavhili, kha zwa vhushaka ha vhubindudzi na u mbambadzo vhukati ha Afurika Tshipembe na China.
Vhubindudzi ha Afurika Tshipembe hu khou humbelwa uri vhu dzhie zwivhuya zwa tshikhala tsha ikonomi ntswa tshine vhushaka hashu na shango ḽa China ha ḓisa. Thendelano ya vhege yo fhelaho ya Mutheo wa u bva kha Miṅwaha miṱanu u ya kha ya fumi vhukati ha shango ḽa China na ḽa Afurika Tshipembe kha u thomiwa ha u thoma u shuma ha tshumisano ya thendelano yo dzhenelelwaho khayo u bva tsha Thendelano ya Beijing nga ṅwaha wa 2010 nahone zwi hudza Pulane ya Vhushaka ho Khwaṱhaho.
1.2. Khabinethe i khoḓa Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo, Mihasho ya Pfunzo ya Vundu, ṱhoho dza zwikolo, vhadededzi na vhana vha tshikolo kha u konḓelela sa izwi ri tshi khou fhedza muṅwe ṅwaha wa zwa pfunzo we vhathu vha vha tshi khou shuma vhukuma.
Minisiṱa wa Pfunzo ya Mutheo Vho Angie Motshekga vha ḓo ḓivhadza mawanwa a mulingo wa Lushaka wa Siṱifikheithi tsha Maṱiriki a ṅwaha wa 2014 nga dzi 5 Phando 2015 khathihi na u bviswa ha mvelelo nga dzi 6 Phando 2015.
Khabinethe i ṱuṱuwedza vhagudiswa vhane vha swikelela u guda kha ngudo ya dza nṱha uri vha ḓidzhenise kha zwikhala zwoṱhe zwire hone. Avho vhagudiswa vhane vha ḓo vha vha sa athu ṱanganedzwa kha tshiimiswa tsha ngudo dza nṱha musi mvelelo dza NSC dzi tshi bviswa vha tea u shumisa tshumelo ine ya vhidzwa u pfi Central Applications Clearing House (CACH) nga ṅwedzi wa Phando na wa Luhuhi 2015. Tshumelo iyi ya CACH i ita uri mugudziswa a swikelele ṱhoḓea dzo tiwaho dza u ṱanganedzwa kha kha zwiimiswa zwoṱhe zwa Pfunzo ya Vhugudisi ha Nṱha (PSET) zwa Afurika Tshipembe. Tshumelo i dovha hafhu ya ṋetshedza na tsivhudzo ya buḓo na u thusa onoyo muthu kha dziṅwe nḓila dzine dza nga mu thusa. Tshumelo i nga swikelelwa nga u founela kha nomboro ya: 0800 356 635 kana nga u rumela SMS i na madzina aṋu na nomboro ya basa kha 49200.
1.3. Khabinethe i ṱanganedza u bviswa ha Mvelelo dza Ndingo ya Lushaka dza Ṅwaha wa 2014 (ANA) vhege yo fhelaho zwi sumbedzaho u gonyela nṱha ha u shuma zwavhuḓi ha gireidi dzoṱhe nga nnḓa ha gireidi 9. ANA i dzula i tshishumiswa tshi na maanḓa kha u thusedza vhuḓi ha sisiṱeme ya pfunzo yashu na hune thikhedzo ya ṱoḓea na zwenezwo sa he ya sumbedziswa kha vhagudiswa vha Gireidi 9 kha mbalo.
1.4. Khabinethe i livhuwa vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe, zwiimiswa zwa muvhuso na vha nyanḓadzamafhungo kha u dzhenelela kha fulo ḽa uno ṅwaha ḽa maḓuvha a 16 fhasi ha ṱhoho ine ya ri: ‘Na nṋe ndi khou shela mulenzhe: Roṱhe ri isa Afurika Tshipembe Phanḓa ḽi si na khakhathi’.
Khuwelelo ya vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe ya uri ‘Na nṋe Na nṋe ndi khou shela mulenzhe’ i ṱoḓa u vha na ngoho na u thomiwa ha vhushaka ha tshifhinga tshilapfu nga u shandukisa maitele ashu nga tshenetshi tshifhinga kha maitele ashu a ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe ṅwaha woṱhe u itela uri ri kone u fhungudza samba ḽa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana.
1.5. Afurika Tshipembe ḽi ḓo swaya Ḓuvha ḽa Lushaka ḽa Khangwelo nga dzi 16 Nyendavhusiku 2014 fhasi ha ṱhoho ine ya ri: ‘Matshilisano, U hangwelana na Vhuthihi ha Lushaka kha miṅwaha ya 20 ya Demokirasi’ ngei Miziamu wa Ncome kha Masipala wa Tshiṱiriki wa uMzinyathi, hune ha vha KwaZulu-Natal.
1.6. Khabinethe i isa ndivhuwo dzayo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe na mashango oṱhe a dzitshakatshaka e a elelwa nga ha tshihumbudzo tsha u ri sia ha Muphuresidennde we a khethiwa lwa demokirasi lwa u tou thoma ane a vha Vho Nelson Mandela nga dzi 5 Nyendavhusiku 2014. Ri tea u vha vha fulufhedzeaho kha zwe Vho Madiba vha ri siela nga u isa phanḓa na u ḓiimisela havho ho khwaṱhaho kha demokirasi, u sa ḓiḓivha, khangwelo, u isa tshumelo vhathuni na u lwela vhutshilo ha khwiṋe ha vhathu vhoṱhe. Ndi nga kha heneyo milayo na u ḓiimisela kha tshumelo ya vhathu uri ri dzule ri tshi ṱuṱuwedzea kha u vha lushaka lu bvelelaho nahone lwo faranaho.
2. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
2.1. Khabinethe yo themendela uri mbekanyamushumo ya muvhigo wa mashumele ya ṱhoḓisiso na Vhuṱumani ha Muthelo (R&D) ya ṅwaha wa 2013/14 i iswe Phaḽamenndeni. Muvhuso u khou ṋetshedza ṱhuṱhuwedzo ya muthelo ya R&D nga kha maga a Sekisheni 11D ya Mulayo wa Mbuyelo ya Muthelo, wa 1962 hu u itela u ṱuṱuwedza mishumo ya R&D dza sekithara dza phuraivethe. Shango ḽa Afurika Tshipembe ḽi khou ṋetshedza 150% ya u fhungudzwa ha mbadelo dzo themendeliwaho dzine dza khou shumiswa dzo tshenzheliwaho kha mishumumo ya R&D nahone ḽi humbulelwa u vha vhukati ha mashango a ṋetshedzaho ṱhuṱhuwedzo ya vhuḓisa ya muthelo kha R&D.
Ṱhuṱhuwedzo ye ya vha i tshi khou shuma u bva tsha ṅwedzi wa Ḽara nga 2006 yo vhona khamphani dza 810 dzi tshi khou dzhenelela, u bva tsha ṅwedzi wa Luhuhi wa uno ṅwaha wa 2014. U bva 2005/06 u swika 2012/13 dzikhamphani dzo vhigwa kha u swikisa mbadelo dza R&D dzi anganyelwaho R44.1 biḽioni, na Vhufaragwama ha Lushaka ho angayelaho kha u fhira R3, 2 biḽioni yo vhilwaho kha u fhungudzwa ha muthelo wa R&D u bva kha Tshumelo dza Mbuelo ya Afurika Tshipembe (SARS). 2013/14 wo vhona 44.2% kha Mabindu Maṱuku na Mahulwane (SMEs) a na mbuelo i sa fhiri R40 miḽioni nga ṅwaha ane a khou dzhenelela kha ṱhuṱhuwedzo ya muthelo wa R&D.
2.2. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa yo itwaho na vha thandela ya MeerKAT, mbuyelo yo themendeliwaho ine yo engedzea kha zwitshavha zwapo na Afurika Tshipembe, na vhudavhidzani ha dzitshakatshaka vhune ha vha kati kha u konanya u itwa ha thandela ya Square Kilometre Array (SKA). U thomiwa ha thandela ya MeerKAT – vhurangaphanḓa ha mutheo wa thandela ya SKA – vhu khou bvela phanḓa zwavhuḓi, na tsumbanḓila ya zwikhala zwa nḓowetshumo dza Afurika Tshipembe dzapo. Tshivhalo tsha mveledziso ya tshomedzo dza tshifhinga tsha zwino dza thekhinoḽodzhi dzi khou ṱuṱuwedzwa nga shango ḽa Afurika Tshipembe, zwihulwanesa kha vhupo vhu re na mvelelo dzi re nṱha dza thandulo i ḓiswaho nga khomphyutha. Zwitshavha zwapo zwa Kapa Devhula nazwone zwo wana mbuelo nga kha vhushaka vhunzhi ha mveledziso ya matshilisano.
Kha luṱa lwa u ranga lwa dzitshakatshaka, thendelano ya u thoma u lu shumisa, thandela ya u ṋetshedza SKA masheleni na mulayo wa mbekanyamaitele ya Mbambadzo ho reriwa na u khunyeledzwa nga hazwo. Nyambedzano nadzone dzi khou bvela phanḓa kha u thomiwa ha tshiimiswa tsha thendelano ya ngomu ha muvhuso.
Khabinethe yo themendela tshigwada tsho ṱanganelaho vhukati ha Minisiṱa wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi na wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi kha u topola ṱhoḓea dza zwiko zwa ṱhoḓea dza vhathu khathihi na u vhona uri zwiimiswa zwa pfunzo na zwiṅwe zwa ṱhoḓisiso zwo dzudzanywa zwi tshi ṱutshelana na ṱhoḓea dza ya MeerKAT, SKA na dziṅwe thandela dzi ṱutshelanaho.
Khabinethe yo dovha hafhu ya themendela ṱhanganelano ya Minisiṱa wa zwa Saintsi na Thekhinoḽodzhi na uri Mveledziso ya Mabindu Maṱuku i tea u bveledza zwikhala u itela u manḓafhadza na u ṱuṱuwedza mabindu maṱuku na zwiimiswa zwa Vhukati kha Mabindu a Muvhuso kha ndangulo yo leluwaho ya maanḓa a ikonomi.
2.3. Khabinethe yo themendela Tshumelo ya Tshiṱatisitiki ya Afurika Tshipembe kha u langula miṱangano ya vhashelamulenzhe kha u dzudzanywa ha u engedzedzwa ha Mulayo wa Tshiṱatisitiki wa 1999, Mulayo wa vhu 6 wa 1999 Miṱangano vhukati ha zwiimiswa zwa muvhuso na zwiṅwe zwiimiswa zwi tshimbilelanaho ndi zwa ndeme kha u tshimbdza mveledziso ya u kuvhanganywa ha mafhungo o fhambanaho ane a ṱoḓea kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP).
2.4. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha nyanḓano ya Miraḓo ya Tshumelo ya Ndangulo ya Nṱha (SMS) na mutheo wa Masheleni u re Khagala , une wa langulwa nga Phaḽamennde.Kha miraḓo ya SMS ya 5 425 ya mihasho ya lushaka vhe vha ṱoḓiwa uri vha ṋetshedze fomo dzavho dza u bvisela khagala zwa masheleni kha ṅwaha wa muvhalelano wa 2012/13, Khomishini ya Tshumelo ya Muvhuso (PSC) yo ṱanganedza 4 413 (81%) nga datumu ya u guma ya dzi 31 Shundunthule 2013.Khabinethe i bvisela khagala uri maitele a u sa ṱanganedza u sa shumisana a tea u thomiwa kha u shuma ha Muvhuso ḓuvha na ḓuvha.
2.5. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mawanwa a odithi ya 2013/2014 ya Mulayo wa Ndangulo ya Masheleni a Muvhuso (PFMA) wa 1999 ( Mulayo wa u thoma wa 1999) zwiimiswa zwi shumisanaho nayo na kha u bviselwa khagala ha tshiimo tsha mivhigo yavho ya ṅwaha na zwitatamennde zwa masheleni.
Ho vha hu na u khwinisea ha tshumisano nga zwiimiswa kha u bviselwa khagala nga zwifhinga zwine zwa nga bvelelela kha mivhigo yavho ya ṅwaha na zwitatamennde zwa masheleni zwa ṅwaha wa 2013/2014. Kha ṅwaha wa tsedzuluso, zwiimiswa zwa 417 zwa PFMA zwo ṱoḓiwa uri zwi bvisele khagala mivhigo yazwo ya ṅwaha na zwitatamennde zwa mashelelni nga dzi 30 dza Khubvumedzi 2014, zwiimiswa zwi swikaho 379 (zwine zwa vha 91%) zwo kona u swikelela datumu yo tiwaho zwine zwa vha u khwinisea ha 7% u bva kha zwa 353 miṅwahani yo fhelaho.
Khabinethe yo themendela uri Vhaofisiri vha zwa u vhala Masheleni na khoro dza zwa u vhala masheleni vha tevhedzele maga o teaho ane a ḓo dzhiiwa kha u tandulula mbilahelo dzo sumbedziswaho kha mivhigo ya odithi.
Khabinethe i tikedza ṱhoḓea dza khoro khulwane kha u langula mvelaphanḓa yo itelwaho u amba nga ha mbilahelo dzo bviselwaho khagala kha mivhigo ya odithi na u ḓivhadzwa ha tshenetsho tshifhinga.
2.6. Khabinethe yo themendela maga o yaho nga u fhambana a u vusuludza ndangulo ya ṋetshedzo ya tshumelo (SCM). Izwo hu katelwa: (a) nḓila ya u langula mashumele SCM kha u katelwa ngomu ha thendelano ya u shuma ya vhaofisiri vha Mbalo u bva nga dzi 1 dza Lambamai ṅwaha wa 2015; (b) vhaofisiri vha mbalo kha u tshimbidza mushumo wa u sedzulusa vhashumi vha SCM ngomu ha mihasho yavho, kha mimasipala kana zwiimiswa. Khabinethe yo dovha hafhu ya themendela Ofisi Khulwane ya Vhaofisiri vha Thengiso kha u engedza u vusuludzwa ha SCM nga u khwinifhadza mashumele a Tshumelo dza Muvhuso. Ofisi Khulwane ya Thengiso yo ḓitika nga pulane ya u leludza, u linganisa na u bveledza mushumo wa thengiso wo khwaṱhaho. Vhufaragwama ha Lushaka hu ḓo tshimbidza miṱangano na vha Zwikolo zwa Muvhuso wa Lushaka nga muhumbulo wa u bveledza kharikhuḽamu kha vhugudisi na Ndinganelo ya ndalukano dza phurofeshinaḽa.
2.7. Khabinethe yo themendela u ṋetshedzwa ha Muvhigo wa Misi wa Afurika Tshipembe wa ṅwaha wa (2002-2013) kha Buthano ḽa Dzitshaka ḽaYuno (UN) ḽa u Lwisana na Mafarele a Tshiṱuhu a Tsitsaho tshirunzi kana Khaidzo kha Khoro ya UN ya Pfanelo dza Vhathu.. Tshumisano na u ṋetshedzwa ha muvhigo uyu zwi sumbedzisa u ḓinekedzela ha muvhuso kha nungo dza u tsireledza na u bveledzisa pfanelo dza vhathu. Afurika Tshipembe ḽi a shumisana tshoṱhe na Thendelano ine khayo i na masiandaitwa a si avhuḓi a vhutshinyi, na uri dzikhothe zwa zwino dzi nga suwa vhutshinyi honoho u ya nga ha mulayo nahone u songo ḓoweleaho. Muvhigo u ṋetshedza shango ḽa Afurika Tshipembe nga tshikhala tsha u sedzulusa tshumisano yaḽo kana u kundelwa nga zwenezwo nga u ḓinekedzela ha dzitshakatshaka. U lwisa zwi si zwavhuḓi malugana na mutheo une wa vha tshipikwa tsha shango ḽa Afurika Tshipembe une wa vhona u tsireledzea ha vhathu zwine zwa tshimbilelana na NDP.
2.8. Khabinethe yo dzhiela nzhele metamveto dza Nḓivhadza Mulayotibe kha mapholisa. Nḓivhadza Mulayotibe ya ṅwaha uno wa 2014 kha mapholisa i bva kha tsedzuluso ya ṅwaha wa 1998 wa Nḓivhadza Mulayotibe kha Vhutsireledzi na Tsireledzo. Tsedzuluso dzo sengulusa hafhu nga ha uri maitele na u pfesesa nga ha u thivhela vhutshinyi zwo bveledziswa hani kha vhuimo ha shango ḽa Afurika Tshipembe ha ṅwaha wa1994.
Nḓivhadza Mulayotibe i fhindula Bono ḽa NDP ḽa ṅwaha wa 2030 nga u amba nga ha ṱhoḓea na mutheo wa tshumelo ya mapholisa ya phurofeshinala ine ya vha na zwikili, ine ya vha na vhuḓifhinduleli ya dovha ya ṱhogomela tshitshavha. Nga u tou dadzisa, tshumelo ya mapholisa i ḓo ṱoḓiwa uri i shume nga maitele o ṱanganelaho ngomu ha Sisiṱeme ya Vhulamukanyi ha Vhutshinyi kha u swikelela ndaela yayo ya kha ndayotewa.
2.9. Khabinethe yo themendela uri mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Vhaswa ya ṅwaha wa 2014-2019 i wanale kha vhupfiwa ha tshitshavha. Mvetamveto ya mbekanyamaitele ndi mvelaphanḓa ya u bva kha Mbekanyamaitele ya Vhaswa ya u thoma ya 2009-2014 . Mveledziso ya Vhaswa i kha vhudzivha ha mafhungo a mveledziso ya shango ḽa Afurika Tshipembe; NDP i na luvhonela kha vhaswa lwo sedzaho kha u bveledza tshikhala tsha vhukati ha miṅwaha ya 20 u ya kha ya 30.
Mbekanyamaitele ya 2014-2019 i sumbedza uri gavhelo ḽa vhaswa ḽo dzhielwa nzhele. U shumiswa ha mbekanyamaitele hu na tshipikwa zwi ḓo alusa mveledziso ya vhathu vhaṱuku kha u shandukisa ikonomi na tshitshavha nga u amba nga ha ṱhoḓea dzavho dza mveledziso yo fhelelaho, zwihulwanesa kha avho vha siho kha siṱirimu tshihulwane tsha matshilisano, poḽitiki na ikonomi.
2.10. Khabinethe yo dovha hafhu ya themendela u ganḓiswa ha mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Lushaka ya Pfanelo dza Vhaholefhali kha Gazette ya Muvhuso hu u itela u ḓinekedzela ha muvhuso. Izwi zwi shuma u: ḓivhadza Nḓivhadza Mulayotibe nga ha u ḓiimisela ha Ṱhanganelo ya Pulane ya Lushaka ya Vhuholefhali, i konanyaho u ḓinekedzela hoṱhe kha Buthano ḽa Yuno ḽa Pfanelo dza Vhathu vha re na Vhuholefhali na milayo ya Maga a Pulane dza Dzhango kha Fumi ya Miṅwaha ya Afurika ya Vhathu vha re na Vhuholefhali na vhusimamulayo ha Afurika Tshipembe, mitheo ya mbekanyamaitele na NDP ya 2030.
2.11. Khabinethe yo themendela bono ḽo kumedzwaho ḽa Zhededzi ḽa Ndango ya Mikano ḽa shango ḽa Afurika Tshipembe sa mutheo kha mafhungo a vhubindudzi na u ita uri vhusimamulayo vhu bvele phanḓa na u shuma. Khabinethe yo dovha hafhu ya themendela uri fhethu ha ndaulo hu tea u thomiwa na uri mutheo wa vhukuma wa mulayo u thome u shuma.
Nḓila ya Tshipiḓa tsha vhuṱa vhuvhili i ḓo shumiswa kha u thoma zhendedzi:
- Tshanduko ya Luṱa (u bva nga Phando 2015 u swika nga Nyendavhusiku 2016) –lu ḓo shumiswa kha u thoma mvetamveto ya vhusimamulayo na u i shumisa kha u bveledza pulane dza muvhuso fhethu hune zwithithisi zwa vhonalesa hone. Hu ḓo vha na u isa phanḓa na u ḓiṋekedzela ho ṱanganelanaho hu re hone zwino hune ha dzheniwa ngaho kha vhuimangalavha nga fhasi ha thendelano yo dzudzanywaho lwa tshiofisi dza zwiimiswa zwinzhi kha u tikedza manḓalanga a ndango ya Komiti a Pfanayo ya Kushumele kwa ya Ndango ya Mikano.
- Luṱa lwa Zhendendi (lu thoma nga Phando 2017 u ya Phanḓa) – lu swikisa kha u shumiswa ha vhusimamulayo kha u shumsiwa ha zhendedzi sa tshiimiswa tsha muvhuso fhethu ha u dzhena kha vhuimangalavha na u bveledza nyaluwo ya ndaela yalwo na mishumo hu tshi katelwa zwiendisi zwa muyani, zwa shangoni (Tsireledzo ya Mikano) na vhuendisi ha maḓini (Tsireledzo ya Lwanzhe) mupo wa mikanoni.
Tshenzhemo dza tshanduko ya luṱa (hu tshi katelwa na ndingedzo) zwi ḓo ḓivhadza makumedzwa a khwine a u fhedzisela.
2.12. Khabinethe yo themendela u sudzuluwa ha mushumo muhulwane wa zhendedzi wa Komiti wa Pfananyo ya Kushumele kwa Ndango ya Mikano u bva Sars u ya kha kha Muhasho wa Muno.
2.13. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelelo dza vhulanguli ha odithi kha tshanduko ngomu ha ndingedzo dza Madzangano a Mitambo a Lushaka. Izwi zwo ṋetshedza muhumbulo une miraḓo ya zwa mitambo fhano Afurika Tshipembe ya shunduka ngayo nga murahu ha tshikhala tsha miṅwaha mivhili yo fhiraho u bva tshe ha vhewa phimo ya tshanduko kha zwa mitambo. Mvelelo dzi ḓo shumisiwa nga vha Muhasho wa zwa Mitambo na Vhumvumvusi kha u bveledzisa thikhedzo yo khwaṱhaho kha eneo madzangano ane a ṱoḓa thikhedzo ya ndaulo.
Ndivho ya ngudo yo vha i ya u thoma mvetamveto ya mutheo wa u sedzulusa tshanduko kha masia o fhambanaho a thendelano ya tshanduko; vhuimo ha mashumele, u vhalwa ha vhathu, u swikelela, zwikili na vhukoni, vhurangaphanḓa, ndinganelo ya matholele na thengiso i themendeleaho.
U ya nga u ḓitika nga ngudo dzo gudwaho u bva kha ngudo dza vhulanguli ha u thoma, luṱa lwa vhuvhili lwa odithi lwo thoma nga Ṱhafamuhwe 2014. Mushumo wa odithi iyi u katela milayo ya zwipikwa zwoṱhe zwa 16 zwa mitambo.
2.14. khabinethe yo ḓivhadza Ḓuvha ḽa Vhuḓimvumvusi ha Lushaka ḽa ṅwaha nga Ḽavhuṱanu ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa u ranga ḽa ṅwedzi wa Tshimedzi. Izwi zwi ḓo bveledza tshikhala kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe kha u ḓidzhenisa kha mitambo ya vhuḓimvumvusi ine ya ḓo khwinisa mitakalo yavho na vhutshilo havho.
Vhathu vha vhonalaho vhe na mutakalo na mafulufulu vha tou vha tshone tshiga tsha u dzhiela nṱha NDP.
U bveledzisa tshoṱhe vhukoni ha vhumvumvusi, Ḓuvha ḽa Vhumvumvusi ḽa Lushaka ḽi ṱoḓa vhuthihi, mitambo yo tanganelaho na sekithara dza zwiimiswa zwo tanganelaho. U swika hafha khabinethe yo dovha hafhu ya themendela u thomiwa ha Komiti ya u Ranga Lushaka.
3. Milayotibe
3.1 Khabinethe yo themendela khanḓiso ya mvetamveto ya vhuvhili ya Mulayotibe wa Ndangulo ya Sekhithara ya zwa Masheleni kha u ḓikumedzela hayo kha Phaḽamennde khathihi na u ḓivhadziwa ha Mutheo wa Mbekanyamaitele ya Mvetamveto ya Maragani u itela vhupfiwa ha tshitshavha. Mutheo wa mvetamveto u ḓo ita uri tshivhavha tshi ḓivhadzwe nga nḓila yavhuḓi musi hu tshi bviswa vhupfiwa kha Mulayotibe.
3.1.1. Mulayotibe wa Ndangulo ya Sekithara ya zwa Masheleni wa Mvetamveto ya Vhuvhili wa 2014 u tevhedza vhupfiwa ho ṱanganedzwaho u bva kha mvetamveto ya u thoma ye ya themendelwa nga Khabinethe nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku nga 2013. Muhumbulo muhulwane wa Mulayo ndi wa u ita uri sekithara ya zwa masheleni i tsireledzee nga u shumisa sisiṱeme ya ndaulo ine ya vhidzwa u pfi ‘twin peaks’, ine ya vha sisiṱeme yo khwaṱhaho nahone yo fhelelaho ya u langula sekhithara ya zwa masheleni, u dzhiela nṱha khasiṱama na u tsireledza masheleni avho.
Nḓila ya ndangulo ya zwa masheleni ya ‘twin peaks’ i khwaṱhisedza sisiṱeme ya vhulanguli, nga mihumbulo mivhili: (a) u alusa na u fulufhedzea ha zwiimiswa zwa masheleni nga u vhumba Khoro i re na Vhuṱali nahone yo ḓiimiselaho (Ngomu ha Bannga ya Vhukati ya Afurika Tshipembe na u tsireledza khasiṱama dza zwa masheleni na (b) u vhona uri khasiṱama dzi khou farwa zwavhuḓi nga zwiimiswa zwa masheleni nga u vhumba Khoro ya u tshimbidza Sekithara ya zwa Masheleni yo ḓiimiselaho, ine ya dovha hafhu ya langula nḓila ine tshumelo ya zwa masheleni ya tshimbidzwa kha vhubindudzi havho ngayo. Mulayotibe u ḓo thusedza Manḓalanga a Ndangulo ya Sekithara ya Masheleni na Manḓalanga a Vhudodombedzi’ kha zwiimiswa zwoṱhe zwa masheleni na u zwi thusa nga tshomedzo dzo yaho nga u fhambana dza vhulanguli kha u swikelela ndaela dzawo.Izwi zwi bvelela nnḓa ha ndangulo mbili sa musi zwi tshi vhea sisiṱeme yo khwaṱhaho na yo dzikaho ya u fha thendelo, u langula, u dzhia vhukando, mbilahelo dza khasiṱama (hu tshi katelwa na vhaofisiri vha u sedzulusa), nḓila ya u ita khaṱhululo (tsengoni) na tsivhudzo ya murengi na ya pfunzo.
3.1.2. Mutheo wa Mbekanyamaitele ya Matshimbidzele a Mvetamveto ya Maraga a tshimbidza u farwa zwavhuḓi ha khasiṱama kha sekithara ya zwa masheleni, zwine zwa tou vha ngudo khulwane ya Afurika Tshipembe u bva kha u kundelwa ha Masheleni ha shango nga Vhuphara ha ṅwaha wa 2008. Ngeno hu uri sekithara ya zwa masheleni ya Afurika Tshipembe yo sumbedza u vha yo khwaṱhaho, muvhuso wo dzhiela nzhele uri sekithara i nga ḓisa mvelelo dza khwiṋe kha khasiṱama dza zwa masheleni na kha ikonomi.Ho vha hu na u kundelwa hunzhi hu ḓivheaho ha matshimbidzele a maraga kha sekithara ya zwa masheleni Afurika Tshipembe, nahone muvhuso wo dzhenelela kha u amba izwo. Naho, u khwaṱha ha nḓila dza khaedu dza matshimbidzele a maraga dzo sumbedzisa ṱhoḓea ya ngona ine ya vha yo fhelelaho nahone i re na u fulufhedzea kha u amba nga ha thaidzo ya matshimbidzele a sa takadzi u mona na sekithara ya zwa masheleni nga vhuḓalo.
3.2. Khabinethe yo themendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe waTshanduko ya Pfanelo dza Vhashandukisa vha Zwimela kha Phaḽamennde. Mulayotibe u khwaṱhisedza Mulayo wa Mveledziso ya Zwimela, wa 1976, (Mulayo wa vhu 15 wa 1976).. Ndivho ya Mulayo yo sedza kha u khwaṱhisa tsireledzo ya pfanelo dza vhatsivhudzi vha ndaka i yelanaho na zwimela zwo yaho nga u fhambana. Tsireledzo yo raloho i shela mulenzhe kha nyaluwo ya ikonomi sa izwi i na mvelelo dzi fulufhedzisaho kha u ṱaṱisana ha sekithara ya zwa vhulimi ha Afurika Tshipembe.
Maṅwe a makumedzwa mahuhulwane o shandukiswaho a katela: u engedza tsireledzo kha tshaka na zwoṱhe zwimela na zwi tshilaho; u tandulula nga ha mafhungo a vhatshinyadzi vha u shandukisa pfanelo dza zwimela nga khaidzo yo teaho na milandu khathihi na u bula mikano na mbuelo ngomu ha khumbelo ya thendelo ya rabulasi; na u manḓafhadza Minisiṱa kha u thoma komiti ya Vhutsivhudzi ha Pfanelo dza Tshandukiso ya zwimela kha u tsivhudza mulanguli nga ha mafhungo a tshimbilelanaho na tsireledzo dza zwimela zwo yaho nga u fhambana.
3.3. Khabinethe yo themendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa u Khwiniswa ha Tshanduko kha Zwimela Phaḽamenndeni. Mulayo wa khwiniso ya zwimela wa 1976 (Mulayo wa vhu 53 wa 1976) wo no khwiniswa lunzhi, lwa u fhedzisela ho vha nga 1996, u tshi itelwa u langula khwinisedzo ya zwimela fhano Afurika Tshipembe. Tshanduko dzo tikedza mushumo na u sikiwa ha Milayo kha Ndayotewa na vhuṅwe vhusimamilayo ha sekithara ya zwa vhulimi..Mulayo u ṱanḓavhudza zwibveledzwa zwa zwiliṅwa zwa fhano Afurika Tshipembe nga u langula ndeme ya zwimela na mbeu lwa tshifhinga tshilapfu.
Tshipikwa na mushumo wa u bveledzisa vhusimamilayo ha khwinifhadzo ya zwimela zwi zwanḓani zwa u dzhiela nzhele vhundeme ha u khinifhadzwa ha ndeme ya nyaluwo ya tshomedzo dza u tikedza zwibveledzwa lwa tshifhinga tshilapfu khathihi na u dzhenelela kha maraga wa shango nga vhuphara nga u vhea milayo yo teaho ya zwimela na dzimbeu na tshaka dza vhubindudzi vhu shumaho na zwimela na mbeu.
3.4. Khabinethe yo themendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Tshanduko ya Ndangulo ya Tsireledzo ya Zwipuka/Zwifuwo ngei Phalamenndeni
Mulayotibe u shandukisa sekisheni ya vhuvhili na ya vhuraru ya Mulayo wa Tsireledzo ya Ndangulo ya Zwipuka wa 1935 (Mulayo wa vhu. 24 wa 1935) we wa ḓivhadzwa nga nnḓa ha mulayo u swika zwino sa musi vha tshi khou zwi ṱumanya na Muhaṱuli kha u dzhia tsheo nga hawo na u ṋetshedza laisentsi kha vhathu vhane vha ḓo vha vha tshi khou takalela u gudisa na u ita ṱano ḽa zwipuka na vhathu vhane vha shumisa mmbwa kha u linda.
Mulayotibe u dzinginya u tandulula vhukhakhi ho tiwaho nga Khothe ya Ndayotewa nga u sudzulusa mishumo ya u bviswa ha ḽaisentsi dza u langula zwipuka u bva khothe u ya kha Vhulanguli vhuhulwane.
Izwi zwi nga ngomu ha mutheo wa Mulayo wa Tsireledzo ya Zwipuka/Zwifuwo, wa ṅwaha wa 1962 (Mulayo wa vhu. 71 wa 1962) une wa ita mbofho ya milayo ine ya tshimbilelana na tsireledzo ya u vhaiswa ha zwipuka/Zwifuwo.
4. Vhuimo ha Khabinethe kha mafhungo a Zwino
4.1. Khabinethe i ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe ya uri vha dzhenelele kha nndwa ya u lwa na dzwadze ḽa Ebola nga u dzhenelela kha fulo ḽa SMS ḽa Mbumbano ya Afurika (AU). Khomishini ya AU u swika zwino yo no kuvhanganya masheleni a fhiraho doḽara dza 20 miḽioni nga donesheni nga kha fulo ḽa hashtag "#AfricaAgainstEbola", fhedzi masheleni manzhi a kha ḓi ṱoḓea. Nga u rumela SMS ya ‘Stop Ebola’ kha nomboro ya 40797 vhadzulapo vha Afurika Tshipembe a vha nga ḓo doneitha R10.00 fhedzi, huno vha ḓo dovha hafhu vha khwaṱhisa fulufhelo ḽa u ḓiimisela kha uri Ebola i nga fhela nahone i ḓo fheliswa
4.2. Khabinethe i vha tamela mashudu mavhuya kha holodei dza maḓuvha a u awela a u penndela ṅwaha kha vhathu vhoṱhe na u tsivhudza vhadzulapo vha Afurika Tshipembe kha u tevhedza maitele a Vhuthu nga u thusa avho vhane vha vha hone kha vhupo hashu vha sa koni u ḓiitela zwithu na u vha sumbedza vhuthu sa lushaka lu ṱhogomelaho na u ṱhonifhana. Vhabebi vhoṱhe vha tea u londa vhana vhavho nga tshenetshi tshifhinga. Vhapondwa vhane vha tambudziwa vha tea u zwi bvisela khagala, kha vha vhige u tambudza nahone vha founele senthara ya tshiimiswa tshine tsha shuma awara dza 24 kha nomboro ya 0800 428 428.
Khabinethe i itela vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe kha u dzhiela nzhele tsireledzo dzoṱhe nga tshifhinga tsha holodei dza khushumusi dzine dza khou ḓa, kha vha ṱutshele kule na tshumiso mmbi ya zwikambi na zwidzidzivhadzi, nahone vha ḓiphine nga holodei nga nḓila yo tsireledzeaho i na vhuḓifhinduleli.
Vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe vha na tshipiḓa tshine vha tea u tshi ita kha u fhungudza zwiwo zwa vhutshinyi, dzikhombo na u tambudziwa, zwine zwi sala zwi tshi khou ṋaṋa nga tshenetshi tshifhinga.
Khabinethe i ombedzela kha uri vhaofisiri vha vhulangavhuendi uri vha ḓo shumisa maitele o khwaṱhaho kha u sa tevhedzwa ha milayo badani dzashu nga holodei dza khushumusi. Ri tsivhudza vhashumisi vhoṱhe vha bada uri vha tevhedze phimo dza luvhilo; vha vhe na vhuṱanzi ha uri goloi yavho yo lugela u tshimbila badani; u sa reila vho kambiwa na u vhofha mabannda a zwidulo. Vhaenda nga ṋayo vha tsivhudzwa u vha na vhuṱanzi ha uri musi vha tshi shumisa dzibada vha songo vhea vhutshilo havho khomboni kana ha vhareili.
Muvhuso u ḓo ita mushumo wawo nga u ranga phanḓa mafulo o yaho nga u fhambana a ngaho Matshilele a re na Mutakalo na ḽa Kha vha Swike vha tshi kha ḓi Tshila nga u ḓinekedzela kha u shuma na vhathu u itela u ṱuṱuwedza matshilele o tsireledzea a re na vhuḓifhinduleli.
4.3. Khabinethe yo vhaiswa nga bulayo ḽa tshitṱuhu ḽa mudededzi wa Afurika Tshipembe Vho Pierre Korkie vhe vha vha vhe Yemen khathihi na ḽa vho Werner Groenewald, na vhana vhavho vhavhili, vhane vha vha Rode na Jean-Pierre vhe vha lovha nga u ṱhaselwa nga maravhelele ngei Afghanistan. Khabinethe i isa ndiliso kha miṱa yavho na dzikhonani.
4.4. Mushumo uyu u bvisela khagala witumbu zwa 11 zwa Vhadzulapo vha Afurika Tshipembe vhe vha lovha lwa tshiṱuhu u wani ha tshifhaṱo tsha Nigeria u bvelaho phanḓa na uri muvhuso u khou lwa nga nungo dzoṱhe u vhona uri zwitumbu zwavho zwi vhuiswe hayani hu si na u lengelelwa na huthihi.
4.5. Khabinethe i khou isa ndiliso kha muṱa wa ha Vho Gigaba kha u ṱutshelwa nga khotsi avho, Mufunzi Vho Jabulani Gigaba. Vho vhe vhe khotsi a Minisiṱa wa zwa Muno, Vho Malusi Gigaba. Khabinethe i isa ndiliso kha muṱa na dzikhonani dza Vho Sisi Mabe, vhe vha vha vhe Muambeli wa Phaḽamennde ya Free State.
4.6. Khabinethe i pembelela thimu ya Lushaka ya bola ya milenzhe Bafana Bafana na mugudisi Vho Ephraim “Shakes”Mashamba kha u swikelela u vha tshipiḓa tsha Tshiphuga tsha Lushaka tsha Afurika tsha ṅwaha wa 2015 ngei Equatorial Guinea tshine tsha ḓo thoma nga dzi 17 dza Phando 2015, khathihi na u ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe kha u tikedza thimu ya lushaka vhunga vha tshi takulela nṱha Fulaga yashu.
4.7. Khabinethe yo dzhiela nzhele u rwelwa ṱari ha Tshigwada tsha Vhudzulo ha Vhathu nga dzi 1 u swika nga dzi 2 dza Nyendavhusiku 2014 nga Muhasho wa zwa Madzulo a Vhathu, Mveledziso ya Mabindu Maṱuku, na Zhendedzi la Mveledziso ya Vhaswa kha Guvhangano ḽa Vhaswa ḽa Madzulo a Lushaka.
Guvhangano ḽo ḓivhonadza nga u manḓafhadza mbekanyamushumo dza mihasho ho sedzwa vhathu vhaswa na uri vha nga dzhenelela hani nḓisedzo ya dzinnḓu. Magumoni a guvhangano, vhashelamilenzhe vhoṱhe vha vho saina Thendelano ya Vhaswa ya Lushaka ya Madzulo a Vhathu ine ya ḓo shuma sa tshitatamennde tsha tshipikwa malugana na u sika nḓila dzi fulufhedzisaho kha u kuvhanganya nahone dzo ṱanganelaho kha nḓisedzo ya madzulo a vhathu nga u kuvhanganya vhaswa, mveledziso, u dzhenelela kha u vha tshipiḓa tsha Tshigwada tsha Vhaswa tsha Lushaka tsha Madzulo a Vhathu. Muhumbulo muhulwane ndi wa u kuvhanganya vhaswa nnḓa ha phimo ya zwikhala zwa u wana zwikhala zwa nnḓu dzi linganaho 1.5 miḽioni na u ḓiimisela u kuvhanganya na u gudisa Zwigwada zwa Vhaswa zwi linganaho 10 000 kha miṅwaha miṱanu i ḓaho.
5. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa
5.1. Nga dzi 12 Nyendavhusiku 2014, Muphuresidennde wa shango ḽa South Sudan, Muṱhomphei Vho Salva Kiir Mayardit vha ḓo vha na madalo a tshiofisi kha shango ḽa Afurika Tshipembe hune vha ḓo ḓivhadzwa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha Ḓorobo ya Kapa.
6. U Tholwa
Khabinethe yo themendela u tholwa ha vhathu vha tevhelaho kha u sedzulusa ndalukanyo na dziṅwe tsedzuluso dzi ṱutshelanaho na dziṅwe thendelo dzi tshimbilelanaho:
6.1. Kha khoro ya Bodo ya Sainthifiki na Ṱhoḓisiso ya zwa Nḓowetshumo :
a) Phurofesa Vho Thokozani Majozi (Mudzulatshidulo);
b) Vho Dokotela Ramatsemela Masango;
c) Vho Phurofesa Mamokgethi Phakeng;
d) Vho Dokotela Philip Hugh Goyns;
e) Vho Dokotela Ayanda Noah;
f) Vho Dokotela Antonio Llobell;
g) Vho Phindile Baleni;
h) Muimeleli Vho Adv Ghandi Badela;
i) Vho Mokgadi Maseko; and
j) Vho Joel Netshitenzhe.
6.2. Kha Khoro ya Ḽaisentsi ya zwa Vhufhufhi :
a) Vho Dokotela Malindi Neluheni (Mudzulatshidulo);
b) Vho Kenosi Selane ( a tevhelaho Mudzulatshidulo);
c) Muimeleli Vho Frans Johannes van der Westhuizen;
d) Vho Bheki Innocent Dladla; and
e) Vho Sibongile Rejoyce Sambo.
6.3. Kha khoro ya Tshumelo ya Vhufhufhi ha Dzitshakatsha :
a) Muimeleli Vho Phetole Patrick Sekhule (Mudzulatshidulo);
b) Vho Dokotela . Xolani David Gwala (a tevhelaho Mudzulatshidulo);
c) Vho Deshnee Govender;
d) Muimeleli Vho Lufuno Tokyo Nevondwe; na
e) Vho Fulufhelo Velda Mphuti
6.4. Kha Bodo ya Bannga ya Mveledziso ya zwa Vhulimi na Bannga ya Mavu).
a) Phurofesa Vho Abdus Salam Mohammad Karaan (vho tou dovha hafhu vha nangiwa);
b) Vho Susan Ann Lund (vho tou dovha hafhu vha nangiwa);
c) Vho Mabotha Arthur Moloto (Mudzulatshidulo);
d) Vho Njabulo Zwane; na
e) Vho Dudu Hlatshwayo.
6.5. Kha Bodo ya Transnet SOC Ltd (Vhulanguli vhu siho kha Khoro Khulwane):
a) Vho Linda Carol Mabaso (Mudzulatshidulo);
b) Vho Stanley David Shane;
c) Vho Mogokare Richard Seleke;
d) Vho Dokotela Gideon Mahlalela;
e) Vho Potso Elizabeth Bridgette Mathekga;
f) Vho Zainul Abedeen Nagdee;
g) Vho Vusi Matthew Nkonyane;
h) Vho Peter George Williams;
i) Vho Brett Gerard Stagman;
j) Vho Yasmin Forbes (vho tou dovha hafhu vha nangiwa ); na
k) Vho Nazmeera Moola (vho tou dovha hafhu vha nangiwa ).
6.6. Kha Bodo ya Eskom SOC Ltd (Vhulanguli vhu siho kha Khoro Khulwane):
a) Vho Zola Andile Tsotsi (vho tou dovha hafhu vha nangiwa na u vha Mudzulatshidulo);
b) Vho Chwayita Mabude (vho tou dovha hafhu vha nangiwa);
c) Vho Norman Tinyiko Baloyi;
d) Vho Dokotela Pathmanathan Naidoo;
e) Vho Venete Jarlene Klein;
f) Vho Nazia Carrim;
g) Vho Romeo Kumalo;
h) Vho Mark Vivian Pamensky;
i) Vho Zethembe Wilfred Khoza;
j) Vho Dokotela Baldwin Sipho Ngubane; and
k) Vho Devapushpum Viroshini Naidoo.
6.7. Vho Geoff Qhena vho dovha hafhu vha nangiwa sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane (CEO) kha Nḓowetshumo ya Mveledziso ya Zwiimiswa (IDC) .Minisiṱa Vho Patel vha ḓo ḓivhadza miṅwe miraḓo yo bodo ya IDC yo salaho i ḓo ḓivhadzwa kha maḓuvha a si gathi a ḓaho.
6.8 Tshumelo dza Tshitshavha / u thola huṅwe:
a) U nangwa ha CEO wa Bannga ya Shango, Vho TP Nchocho u thoma nga dzi 1 dza Phando 2015 kha khonṱhiraka ya miṅwaha miṱanu u swikela nga dzi 31 dza Nyendavhusiku dza ṅwaha wa 2019.
b) U tholwa ha CEO wa Tshiimiswa tsha Ndaka ya Muvhuso Vho Dokotela Daniel Mmushi Matjila u thoma zwino, lwa tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu u swikela nga dzi 30 dza Ḽara 2019.
c) U nangwa hafhu ha Vho Murray Michell, Mulanguli wa Senthara ya Vhufogisi ha Masheleni (FIC) lwa miṅwe miṅwaha mivhili, u bva nga dzi 1 Phando 2015 u swika nga dzi 31 Nyendavhusiku 2016.
d) U engedzwa ha khonṱhiraka ya Mulanguli- Dzheneraḽa wa Muhasho wa zwa Muno, Vho Mkuseli Apleni lwa tshiṅwe tshikhala tsha miṅwaha miṱanu, u thoma nga dzi 1 Lambamai nga 2015 u swika nga dzi 31 Ṱhafamuhwe nga 2020.
e) U nangiwa ha Muofisiri Mulanguli Mutshimbidzi Muhulwane wa Muhasho wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuyedzedzo ya Mavu, Vho Marks Charles Thibela.
f) U nangiwa ha Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni wa Muhasho wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuyedzedzo ya Mavu, Vho Rendani Sadiki.
Magumo
Khabinethe i tama u tamela mashudu mavhuya vhathu vhoṱhe na dziholodei dzavhuḓi na uri roṱhe ri vhuye ri na mafulufulu nga ṅwaha wa 2015 roṱhe ri vhe na ngoho ya uri ri isa tshumelo nga ndaela ya muvhuso. Ri roṱhe, ri nga kona u bveledza phanḓa shango ḽa Afurika Tshipembe..
Mbudziso: Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766
