1. Swiboho swa nkoka swa Khabinete
1.1. Khabinete yi pasise Masiku ya 16 ya Pfhumba ra ku Lemukisa ehansi ka nhlokomhaka leyi nge "Ndzi hlayi: Hikwerhu hi Yisa Emahlweni Afrika-Dzonga leri Pfumalaka Madzolonga".
Lembe leri (2014) ku tava ku ri lembe ra vu 16 ra pfhumba leri xikongomelo xa rona ku nga ku yisa emahlweni na ku lemukisa ku sirhelela vamanana na vana xikongomelonkulu ku ri ku rhamba vavanuna na ku tirhisana na vona ku pfuna eku lwisaneni na tungu wa madzolonga eka vamanana na vana.
Pfhumba leri ri ta simekiwa hi ti 25 ta Hukuri ku fikela hi ti 10 ta N'wendzamhala 2014. Endzhaku ka Masiku ya 16 ya Pfhumba, ku na phurogireme leyi nga ta angamela na ku hlela mpimo wa hi laha vutomi bya vanhu byi nga antswa ha kona hi ku simekiwa ka milawu na tiphurogireme leti xikongomelo xa kona ku nga ku susa madzolonga eka vamanana na vana.
1.2. Khabinete yi lemukisiwele hi xiviko xa humelela eka hluvukiso wa xivumbeko xa Vuangameri bya Vaakitiko.
Phurojeke yo ringeta leyi xikongomelo xa yona ku nga ku aka matimba eka mfumo ku humesela ehandle mavonelo ya vaaki tanihi ndlela ya vuangameri. Ku ringeta loku ku ta tirhisa tiphurogireme leti nga kona to fana ni Phurogireme ya Mitirho ya Vaaki na phurogireme ya Vatirhi va Vahluvukisi bya Vaaki ku tlakusa vuangameri bya vaaki eka nkarhi lowu wa Rimba ra Makungu ra Theme ya le Xikarhi.
Ku ringeta loku ku kongomisiwe eka tisekhitara ta nkoka ta tindzawulo: Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga, Ndzawulo ya Rihanyo na Ndzawulo ya Hluvukiso wa Vaaki na Ejensi ya Sirhelelo wa Vaaki ya Afrika-Dzonga. Leswi swi ta ndlandlamuxiwa swi ya na le ka tisekhitara hi ku famba ka nkarhi eka Rimba ra Makungu ra Theme ya le Xikarhi.
1.3. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka swirho swa 140 swa Vukorhokerhi bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) eka Mfumo wa Lesotho eka nkarhi wo hetisela wa makumekaye wa masiku, na ku ngetelela loko swilaveka.
Ku nghenelela ka xihatla ka SADC a ku laveka eka Mfumo wa Lesotho endzhaku ka ku tlakuka ka mitlimbo na ku tlhela ku ya ehansi ka ku pfumaleka ka tshamiseko wa xipolitiki na vuhlayiseki hi Mhawuri 2014. Xikongomelo xa ku nghenelela ka SADC ngopfu ngopfu eka ku kuma swintshuxo swa xipolitiki na tshamiseko wa vuhlayiseki.
Troika eka Tipolitiki ta SADC, Vusirheleri na Vuhlayiseki laha Afrika-Dzonga yi nga Mutshamaxitulu yi kombele mfumo wa Afrika-Dzonga ku seketela nsimeko wa kungu ya Mfumo wa Lesotho.
Ku rhumeriwa ka swirho swa 140 swa SAPS swi sungule hi ti 2 ta Ndzati 2014 naswona swi languteriwa leswaku va ta heta hi ti 30 ta Hukuri 2014, loko ku engeteleriwa ku nga komberiwi. Afrika-Dzonga yi rhumele Maphorisa eLesotho hi ku ya hi Nawu wa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga bya 1995 (Nawu wa 68 wa 1995) wu fikelerisa leswaku Mukhomixinara wa Tiko wa Vukorhokerhi bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga a nga rhumela swirho swa Maphorisa ehandle ka mindzilikani ya Rhiphabuliki, hi ku pfumeleriwa hi Holobye. Hi mhaka ya leswaku swirho swirhumeriwa hi xileriso xa SADC ku nge vi na Memorandamu ya Ntwanano exikarhi ka Afrika-Dzonga na Mfumo wa Lesotho.
1.4. Khabinete yi pasise xileriso xa minkanelo eka varhumiwa va Afrika-Dzonga ku nghenelela eka Ntshamo-hlengelo wa Vukhume eka Khoniferense ya Mihlangano (COP) eka Hlengeletano ya Vienna ya Hlengetano ya Mihlangano (MOP) ya Phurotokholo ya Montreal ya Swilo leswi Herisaka Leyara ya Xibakabaka (COP10-MOP26), 17-21 hi Hukuri 2014 eParis, eFura.
Hlengeletano ya Vienna na Phurotokholo ya Montreal ti sunguriwile hi Phurogireme ya Mbangu ya Nhlangano wa Matiko ya Misava, xikongomelo xa kona ku ri ku sirhelela leyara ya Xibakabaka. Nsirhelelo ka mbangu eka rixaka ra sweswi na nkarhi lowu taka i swa nkoka na ku sirheleriwa ka leyara ya Xibakabaka. Xikongomelonkulu i ku tirhela vuhlayiseki bya mbangu eka tikhemikhali hi ndlela leyi tiyeke.
1.5. Khabinete yi pasise ku tumbuluxiwa ka Sekithara ya Magondzo leyi Nghelerisaka Vantima eka Nseketelo wa Ikhonomi hi Khansele ya Chata ku angamela na ku hlela ku simekiwa ka mfikelelo wa Nseketelo wa Vantima hi Ikhonomi.
2. Ku simekiwa ka Tiphurogireme ta Nkoka ta Mfumo
2.1. Khabinete yi amukela Riendzo ra Siyahlola ra Phuresidente Jacob Zuma ra Vuangameri ra Mphakelo wa Vukorhokeri eka Muganga wa Mopani, eGiyani eLimpopo. Tiphurogireme ta vukorhokerhi ti endle leswaku ku phakeriwa mati ematikoxikaya yo ringana 55 eka Muganga lowu na ku akiwa hi vuntshwa Mitirho yo Basisa Mati ya Giyani, leswi nga tlakusa matimba hi 6.7 megalitres hi siku. Mphakelo lowu wu ta antswisa nkululo na ku tlhela ku khumbha hi ndlela ya kahle rihanyo na vutomi bya vaaki.
2.2. Khabinete yi amukele ku rhengu leri rhangeriweke hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa leri nga hlanganisa xikan'we hinkwavo va Hluvukiso wa Ikhonomi ya Tiko na Khansele ya Vatirhi hi ti 4 ta Hukuri 2014 ku kuma swintshuxo eka ku lwisana emitirhweni eka Indaba ya Vuxaka bya Vatirhi.
Vurhumiwa lava a va nghenele Indaba va ti boxe leswi landzelaka, "ku ri hinkwavo lava khumbhekaka va lemuka mitlhontlho ya ku pfumaleka ka mitirho, vusweti na ku pfumala ku ringana loku ikhonomi ya Afrika-Dzonga na Vaakatiko vahlanganaka na kona. Hi nga languteri ehansi mitlhontlho leyi vangaka mitlimbo eka mimbhurisano ya vaaki sweswi, hinkwavo lava nga eka Nedlac va lemuka leswaku Nedlac tanihi xivumbeko xa nkoka xa mbhurisano eka vaaki yi nga ku endla, leswi va nga ni vun'winyi bya phurosese leyi nga ta landzelela eka Indaba ya Vuxaka bya Vatirhi.
Eka Indaba ya minhlangano ya vatirhi na ikhonomi ku ta simekiwa maendlelo yo tihlanganisa, hi ku endla swipano swa ku tirha, leswi nga ta kuma tindlela ta ku lulamisiwa mitlhontlho leyi nga lemukiwa hi nkarhi wa Indaba. Kungu leri nga hlamuseriwa hi xitalo ra phurosese leyi nga ta tumbuluxiwa ku nga si hela mavhiki
mambirhi ya Indaba, na leswaku minkanelo yi ta sungula hi Sunguti 2015.
Khabinete yi na ku tshembha leswaku mimbhurisano exikarhi ka mfumo, va'wamabindzu, vatirhi na mihlangano ya vaaki swi ta endla ku ri ku va ni ku kula ka ikhonomi ka xiyimo xa le henhla.
2.3. Khabinete yi amukele ku nghenelela ka Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa eka ku hlongoriwa emapurasini eKapa Vupeladyambu. Tinhlengeletano ta yena na van'wamapurasi na vatirhi ku tswale mihandzu hi mhaka swona.
2.4. Khabinete yi amukela ku humelela ka komiti ya Vaholobye eka riendzo ra ntirho eka United Kingdom leri a ri rhangeriwile hi Holobye wa Hofisi ya Phuresidente, Jeff Radebe, ku sukela hi ti 27 ku fika hi ti 28 Nhlangula 2014. Phurogireme, leyi a yi katsa Khoniferense ya InnovaBRICS na Chatam House eLondon, yi nyikile mfumo wa Afrika-Dzonga na varhangeri vamabindzu xivandla xa ku tlakusa Afrika-Dzonga tanihi ndzhawu ya vuvekisi.
2.5. Khabinete yi amukele xiviko hi Odita-Jenerala eka mbuyelo wa oditi ya mfumo wa Tiko na Swifundzhankulu eka 2013/2014 tanihi pfhumba ra mfumo ra ku tiyisisa mafumele lamanene. Mfumo wu ta teka magoza ya ku lulamisiwa laha wu nga tsandzeka kona tanihi laha swi kombisiweke eka oditi.
3. Xiyimo xa Khabinete eka Timhaka ta Sweswi
3.1. Khabinete yi amukele Xiviko xa Bangi ya Misava (xiviko xa vutsevu lexi antswisiweke xa Afrika-Dzonga, lexi kongome eke ngopfu na pholisi ya Timali na mphakelo wa switirhisiwa) leyi kombiseke leswaku Afrika-Dzonga yi fikeleleka swotala eka malembe ya makumbembirhi lawa ya hundzeke. Xiyimo xa Ikhonomi lexi antswisiweke xa Afrika-Dzonga, Lexi humesiweke hi Ravumbirhi, ti 4 ta Hukuri 2014, yi kumile leswaku pholisi ya timali ya Afrika-Dzonga yi yisile ehansi vusweti na ku pfumaleka ku ringana, na leswaku Xibalo na ku vuyeriwa ka vaaki swa hangalasiwa kahle ku suka eka vafumi ku ya ka swisiwana. Xiviko xikombisile leswaku pholisi ya timali ya Afrika-Dzonga yi ya emahlweni yi vuyerisa swisiwana. Xiviko lexi xi tlhela xikombisa pholisi ya timali yi tlakuse 3.6 wa mamiliyoni ya vaaki evuswetini hi 2010/11.
3.2. Khabinete yi lemuke mitlhontlho leyi nga kona sweswi ya gezi leswi vangiwaka hi ku tsandzeka ka xithekiniki na switirhisiwa eka swiphiqo swa miako eka switichi swin'wana swa gezi. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku pfuna eku hlayiseni ka gezi tanihi leswi giridi ya gezi yi kokaka ku tika. Khabinete yi lava ku tiyisisa nakambe maAfrika-Dzonga leswaku hinkwaswo swi le ku endliweni ku lulamisiwa swiphiqo leswi.
3.3. Khabinete yi lemuke Vulavisisi bya Vatirhi bya Kota leyi kombiseke ku pfumaleka ka mitirho loku nga ka ximfumo eka kota ya vunharhu eka lembe leri ku ri eka 25.4% ku suka eka 24.7% eka nkarhi lowu fanaka wa kota ya n'waxemu leswi kombisaka ku laveka lokukulu ka matirhelo leswaku hi kota ku lulamisiwa mitlhontlho minharhu ya ku pfumaleka ka mitirho, vusweti na ku pfumaleka ka ndzingano.
Khabinete yi tlhela yi tiyisisa maAfrika-Dzonga leswaku ku lulamisiwa ku pfumaleka ka mitirho i xikongomelonkulu xa mfumu. Loko Tiphurogireme ta ku Thola Vaaki ti ya emahlweni ti tswala mihandzu, Khabinete yi rhamba vaaki lava xinakulobye na mfumo ku tiyisisa eka ku tumbuluxa mitirho na ku kuma swintshuxo swa nkarhinyana na swa nkarhi wo leha eka mitlhontlho ya ku pfumaleka ka mitirho.
3.4. Khabinete yi amukela ku tlakusiwa ka sweswi ka mpimanyiso eka Ntirhisano wa Hluvukiso wa Tifeme (IDC) hi Fitch Ratings Agency.
3.5. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka mfumo na vaakitiko va Rhiphabuliki ya Zambia endzhaku ka ku hundza emisaveni ka Phuresidente Michael Chilufya Sata.
3.6. Khabinete yi na gome hi ku lova ka mune wa vatlangi va le henhla na ku rhumela marito yo chavelela eka mindyangu na vanghana va mubi wa xibakele Phindile Mwelase, muwini wa Golidi eka Matsambu Mbulaheni Mulaudzi, khale ka mutlangi wa Rhagibi Tinus Lee na Mukaputeni wa Bafana Bafana Senzo Meyiwa, seketelo wa vaaki eka mitirho ya ku vatsundzuka na ku kombisa ku twa ku vava swi hi vumbile hi va swin'we loko hi tsundzuka tinghwazi ta hina eka mitlangu.
3.7. Khabinete yi bela mandla eka ku hatla ku khomiwa ka vahleketeleriwa hi Vukorhokerhi bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga eka vhiki leri nga hundza eka ku dlayiwa ka mukaputeni wa Bafana Bafana Senzo Meyiwa na ku hlohlotela vaaki ku ya emahlweni na ku tirhisana ni Maphorisa ku tisa vahleketeleriwa eka nawu.
Khabinete yi amukela swigwevo swa vutomi hinkwabyo swa nkaye leswi nga nyikiwa Ntokozo Hadebe eka vugevenga byo pfumala ximunhu eka vanhwana vanharhu eDiepsloot, eJoni, xikan'we na malembe ya 315 ya ku tshama ekhotsweni lawa ya nga nyikiwa Mhlonishwa Elias Mathebula hi ku fuma hi ku chavisa eKwazulu Natal. Ku sukela hi 2008 -2013, Mathebula u xenge vaxisati eDzongeni wa Lwandle, ngopfu ngopfu eUmzinto, Hibberdene, Dududu na Msinsi hi ku va xenge na ku pfuna 18 wa vanhu, lava nga ni malembe ya 14 ku fika 40. Swigwevo leswi swi rhumela hungu leri chavisaka eka swigevenga ku ri swiendlo swa tinsulavoya a ti nge pfumeleriwi.
3.8. Khabinete yi tiyisisa maAfrika-Dzonga leswaku Mfumo wu endla hinkwaswo leswi wu nga swikotaka ku endla leswaku hikwerhu hi hlayisekile na ku kombela vaaki ku pfuna maphorisa hi ku vika migingiriko ya vukhamba eka tindzhawu ta hina.
3.9. Khabinete yi tlhela yi vula nakambe leswaku rihanyo na valawuri va mindzilikani va tshamile va lunghekile ku lemuka na ku tirhana na Ebola. Ku fikela sweswi 525 wa vatirhi va rihanyo na va laborethari eka swibedlhele swa 13 (ku katsa 11 wa leswi vekeriweke etlhelo) na ku tlula 270 wa Vatirhi eka tiphoto leti nga va ka ta nghozi valeteriwile ku tirhana ni nchumu wihi kumbe wihi.
3.10. Khabinete yi bela Mandla eka Muchaviseki Phuresidente Murhangeri wa Mavuthu Ian Khama Seretse Khama, murhangeri wa Botswana Democratic Party, eka ku hlawuriwa nakambe ka Vuphuresidente bya Rhiphabuliki ya Botswana, endzhaku ka ku humelela eka mihlawulo ya ti 24 Nhlangula 2014.
3.11. Khabinete yi bela mandla eka Muchaviseki Manana Dilma Roussef, wa Workers Party eka ku hlawuriwa ka yena nakambe ku va Phuresidente wa Federethivi Rhiphabuliki ya Brazil endzhaku ka ku hlawuriwa loku humeleleke ka hlawulo hi ti 26 Nhlangula 2014.
3.12. Khabinete yi navelela Gavhenara lontshwa wa Banginkulu ya Afrika-Dzonga, Lesetja Kganyago loko a ta sungula ku teka xivandla xa yena hi ti 9 Hukuri 2014. Khabinete yi tlhela yi kombisa ku khensa eka Gavhenara loyi a tshikani Gill Marcus ku va arhangerile pholisi ya timali hi minkarhi yo tika ya ikhonomi.
3.13. Khabinete yi bela mandla eka Chad Le Clos tanihi muwini hi ku katsakanya eka FINA (Fédération Internationale de Natation) eka Khapu ya Misava ya ku Hlambela leyi helekeleke eSingapore.
4. Migingiriko leyi ya ha taka
4.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta nghenelela Samiti ya G20 eBrisbane, Australia, ku sukela hi ti 15 ku fika hi ti 16 Hukuri 2014. Tanihi tiko leri nga roxe eAfrika leri nga ni vuyimeri eka G20, vuxirho bya Afrika-Dzonga byi hi nyika nkateko wa ku kucetela tipholisi ta nkoka leti nga khumbhaka ikhonomi ya hina, rhijini na khothinete.
4.2. Mukanerisi wa SADC na Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta endza eka Lesotho ku sukela hi ti 05 - 06 ta Hukuri tanihi ndlela ya ku tiyisisa ku rhula na hlayiseko Evuhosini. Leswi swi ta endzhaku ka loko ku sayiniwile Swiboho swa Minkanerisano swa Maseru na Ntwanano wa Hlayiseko wa Maseru leswi vumbaka masungulo ya ku vuyela endzhaku ka tshamiseko eLesotho wa xipolitiki na tshamiseko wa vuhlayiseki eka xiyimo xa tiko.
4.3. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Biloho ra Mashunka na Ngubo, Xikimi xa ku Cheleta xa Tugela Feri na Miako ya ku Xavisa ya uMsinga eMsinga, eKwazulu Natal, hi ti 8 Hukuri 2014 hi Ndzawulo ya Hluvkiso wa Vaaki na ku Vuyerisa ka Misava. Xikimi Lexi xa ku Cheleta xa Tugela Feri xi ta pfuna 1 716 wa van'wapurasi lavatsongo na vafuwi lava xavisaka ni ku tumbuluxa swivandla swa mitirho. Biloho leri hingakanyaka Nambu wa Tugela ri ta hlanganisa kahle vaaki va Mashunka na Ngubo eka vukorhokeri na swivandla swa ikhonomi. Miako leyi ya le matikoxikaya na tiphurojeke ta xaxamelana ni swikongomelo swa mfumo swa ku aka matikoxikaya lawa ya tiyeke lawa ya tiya, ku ringana na ku nghenela.
4.4. Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango, hi ku tirhisana ni Komiti ya Hlanganelo ya Mfumo eka ku cinca ka maxelo, yi ta khoma khoniferense ya ku Angula eka ku Cinca ka Maxelo ka Tiko ra Afrika-Dzonga eGallagher Convention Centre, eMidrand, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: "Ku Cinca ka Afrika-Dzonga ku ya eka Khaboni ya le hansi na ikhonomi and leyi tiyiselekaka ya Maxelo na vaaki." Ku fikela sweswi, Khabinete yi tlhele yi vula nakambe hi ku tinyiketa ka yona ku hluvukisa ikhonomi ya khaboni na ku aka eka ku humelela loku nga va kona eka khoniferense ya ku Cinca ka maxelo eDurban.
5. Ku thoriwa
5.1. Khabinete yi tekela ehlokweni ku thoriwa ka lava landzelaka eka Nkwama wa Tiko:
a. Tatana M Sachs – Xandla xa Mufambisinkulu- Hofisi ya Mpimanyeto
b. Tatana AF Julies – Xandla xa Mufambisinkulu – Vufambisi bya Tinhundzu na ku Lahlekeriwa
5.2. Khabinete yi lemuke ku thoriwa ka swirho leswi landzelaka Khansele ya Chata ya Nseketelo wa Ikhonomi eka Vantima hi ku Angarhela:
a) Tatana Randall Barry Howard (Mutshamaxitulu wa Khansele ya Chata),
b) Tatana Ismail Noormahomed Essa (Muyimeri wa Sekithara ya Vaaki)
c) Manana Fusi Makhasane (Muyimeri wa Hlangano wa Mabindzu Lamatsongo)
d) Manana Ntokozo Jennifer Sabelo (Muyimeri wa Vukorhokerhi bya Vutleketli bya le Lwandle)
e) Manana Hlamalani Baloyi (Muyimeri wa Lavantshwa)
f) Tatana Colgate Nangu (Ku rhumela na ku Basisa)
g) Manana Cleo Shiceka (Muyimeri wa Swiporo)
h) Manana Sibongile Sambo (Muyimeri wa Vuhahisi bya kwala Tikweni)
i) Abner Ramokgolo (Muyimeri wa Vutleketli bya le Magondzweni)
j) Manana Joy Sebenzile Matsebula (Muyimeri wa Vanhu lava Hanyaka na Vutsoniwa)
k) Manana Verlene Manuel (Muyimeri wa Vakhandziyi va Mabazi na Vukorhokeri)
l) Tatana Herry Tshamuṅwe Masindi (Muyimeri wa Hlangano wa vatirhi)
m) Manana Carol-Anne Cairns (Muyimeri wa Swihahapfhuka swa matikomambe)
n) Tatana Philip Taaibosch (Muyimeri wa Santaco)
o) Manana Mary Phadi (Muyimeri wa Hlangano wa Vamanana)
p) Tatana Stephen Sangweni (Muyimeri wa Hlangano wa Vakhandziyi)
Vuxokoxoko:
Tatana Donald Liphoko
Nomboro ya rinqingho: 082 901 0766
