1. Tsheo dza ndeme dza Khabinethe
1.1. Khabinethe yo tendela Fulo ḽa Maḓuvha a 16 fhasi ha thero “Na nṋe ndi khou shela mulenzhe: Roṱhe ri isa phanḓa Afurika Tshipembe ḽi si na Dzikhakhathi”.
Ṅwaha uno wa (2014) ndi wa vhu 16 kha fulo iḽi, ḽine ndivho yaḽo ha vha u isa phanḓa na u ḓivhisa vhathu ngaha tsireledzo ya vhafumakadzi na vhana, ho sedzeswa kha vhanna na u shumisana navho kha uri vha thusedze kha u lwa na dandetande iḽi ḽa khakhathi dzi kwamaho vhana na vhafumakadzi.
Fulo iḽi ḽi ḓo rwelwa ṱari nga dzi 25 Ḽara u swika dzi 10 Nyendavhusiku 2014. Nga murahu ha Fulo ḽa Maḓuvha a 16, hu ḓo vha na mbekanyamushumo ya ṅwaha woṱhe ine ya ḓo sedzulusa nḓila ine matshilo ono khwinifhala ngayo ngakha u shumiswa ha milayo na mbekanyamushumo dzo itelwaho u fhelisa khakhathi dzo livhanaho na vhafumakadzi na vhana.
1.2. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha muvhigo wa mvelaphanḓa wa u bveledzisa modeḽe wa Tsedzuluso yo Tewaho kha Vhadzulapo.
Thandela ya u lingedza yo sedza kha u fhaṱa tshikhala tsha muvhuso tsha u kona u wana kuhumbulele kana kuvhonele kwa vhadzulapo sa tshipiḓa tsha nḓila ya tsedzuluso. Ndingedzo iyi i ḓo shumisa mbekanyamushumo dzire hone dzi ngaho, Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha na Mbekanyamushumo ya Vhashumi vha Mveledziso ya Tshitshavha, hu u itela u alusa tsedzuluso yo tewaho kha vhadzulapo kha tshikhala tsha Muhanga wa Tshiṱirathedzhi tsha Kotara ya Vhukati.
Ndingedzo yo sedza kha sekithara dza mihasho ya ndeme: Tshumelo ya Mapholisa ya Afurika Tshipembe (SAPS), Muhasho wa Mutakalo na Mveledziso ya Matshilisano na Zhendedzi ḽa Magavhelo ḽa Afurika Tshipembe. Izwi zwi ḓo pfukiselwa kha sekithara dziṅwe nga tshifhinga tsha Muhanga wa Tshiṱirathedzhi tsha Kotara ya Vhukati.
1.3. Khabinethe yo tendela u iswa ha miraḓo ya SAPS ya 140 kha Muvhuso wa Lesotho kha luṱa lwa u thoma lwa maḓuvha a 90; ane a nga ḓi engedzwa arali hu na ṱhoḓea.
U dzhenelela ha tshihaḓu ha Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afurika (SADC) ho vha hu tshi khou ṱoḓea kha Muvhuso, zwi tshi tevhela khuḓano dze dza vha tshi khou aluwa na u tsela fhasi ha nyimele ya polotiki na vhutsireledzi nga Ṱhangule 2014. U dzhenelela ha SADC ho vha ho itelwa vhudziki ha tshifhinga tshilapfu kha polotiki na vhutsireledzi.
Mashango mararu a SADC kha Polotiki, Vhupileli na Vhutsireledzi, hune Afurika Tshipembe ḽa vha Ṱhoho, o humbela muvhuso wa Afurika Tshipembe uri u tikedze u shumiswa ha tsumbanḓila ya muvhuso wa Lesotho.
Miraḓo iyi ya SAPS ya 140 yo thoma u shuma nga dzi 2 Khubvumedzi na uri vha khou lavhelelwa u fhedza nga dzi 30 Ḽara 2014, arali ha sa vhe na ṱhoḓea ya u engedzwa ha maḓuvha. Afurika Tshipembe ḽo isa Mapholisa Lesotho nga kha Mulayo wa Tshumelo ya Mapholisa ya Afurika Tshipembe wa 1995; (Mulayo wa vhu. 68 wa 1995) u sumbedzisaho uri Khomishinara wa Lushaka wa SAPS a nga rumela miraḓo ya mapholisa nnḓa ha mikano ya Riphabuḽiki, o wana thendelo kha Minisiṱa. Vhunga miraḓo iyo itshi ḓo vha itshi khou shuma nga fhasi ha ndaela ya SADC, ahu nga vhi na Memorandamu wa u Pfesesa vhukati ha Afurika Tshipembe na Muvhuso wa Lesotho.
1.4. Khabinethe yo tendela ndaela ya nyambedzano kha vhurumelwa ha Afurika Tshipembe ho dzhenelelaho Khonifarentsi ya Mahoro (COP) ya Ṱhanganelo ya vhufumi kha Buthano ḽa Vienna na Muṱangano wa Mahoro (MOP) wa vhu 26 kha Phurothokhoḽo ya Montreal ya Thukhitha i Fhungudzaho Luvhemba lwa Ozone (COP10-MOP26), 17-21 Ḽara 2014 ngei Paris, kha ḽa France.
Buthano ḽa Vienna na Phurothokhoḽo ya Montreal zwo thomiwa nga Mbekanyamushumo ya Mupo ya Yuno, ndivho iya u tsireledza luvhemba lwa Ozone. U tsireledzwa ha mupo hu tshi itelwa murafho wa zwino na u ḓaho ndi zwa ndeme vhukuma na u tsireledzwa ha luvhemba lwa Ozone. Ndivho khulwane ndi ya u shuma ho sedzwa mveledziso ya muungo wa mupo wa khemikhaḽa nga nḓila i bveledzaho.
1.5. Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Khantsele ya Thendelonzwiwa ya Sekithara ya Vhuendi ya u Manḓafhadzwa ha Ikonomi yo Engedzwaho yo Tewaho kha Vharema hu u itela u sedzulusa u shumiswa ha zwipikwa zwa u Manḓafhadzwa ha Ikonomi ya Vharema.
2. U shumiswa ha Mbekanyamushumo dza Muvhuso dza Ndeme
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza Madalo a Ṱholo ya Nḓisedzo ya Tshumelo a Siyahlola nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha Tshiṱiriki tsha Mopani, ngei Giyani kha Vunḓu ḽa Limpopo. Mbekanyamushumo dza nḓisedzo ya tshumelo dzo bveledza kha ṋetshedzo ya maḓi kha mivhundu ya 55 kha tshiṱiriki itshi na u vusuludzwa ha thandela ya Giyani ya Mishumo ya u Kunakiswa ha Maḓi, zwine zwo engedza tshikhala uya kha 6.7 Megalitres nga ḓuvha. Ṋetshedzo ya maḓi i ḓo engedza vhuthathatshili na u khwinisa mutakalo na vhuvha ha vhadzulapo.
2.2. Khabinethe yo ṱanganedza vhurangeli ho rangwaho phanḓa nga Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa ho ṱanganyisaho tshitshavha tsha Mveledziso ya Ikonomi ya Lushaka na Khantsele ya zwa Vhashumi nga dzi 4 Ḽara 2014 hu u itela u wana thandululo ya khakhathi dzi iteaho mishumoni kha Indaba ya Vhushaka ha Vhashumi.
Vhurumelwa ho dzhenelelaho Indaba ho bulwa nga nḓila i tevhelaho, “uri tshitshavha tsho limuwa nga ha khaedu dza vhushaya mushumo, vhushai na vhushaya ndinganyo zwo livhanaho na ikonomi ya Afurika Tshipembe na tshitshavha. Ri sa khou sedza khaedu dzine dza nga thithisa nyambedzano dza matshilisano dza zwino, tshitshavha tsha Nedlac tsho dzhia Nedlac sa dzangano ḽa ndeme nga fhasi ha nyambedzano dza matshilisano dzo tshimbidzwaho, na vhatshimbidzi vha maitele maṅwe na maṅwe ane a ḓo tevhela Indaba ya Vhushaka ha Vhashumi.
Indaba ya madzangano a vhashumi na ikonomi i ḓo vha yone mathomo a ṱhanganelo nga kha thimu dza vhushumisani dzine dza ḓo topola nḓila dza u tandulula khaedu khulwane dzo ambiwho nga hadzo kha Indaba. Tsumbanḓila ina zwidodombedzwa zwo fhelelaho i ḓo bveledzwa kha miṅwedzi mivhili ya Indaba, ha thomiwa nyambedzano nga Phando 2015.
Khabinethe i na fhulufhelo ḽa uri vhudzheneleli uvho vhure vhukati ha muvhuso, mabindu, vhashumi na tshitshavha vhu ḓo vhuedza kha nyaluwo khulwane ya ikonomi.
2.3. Khabinethe yo ṱanganedza u dzhenelela ha Mufarisa Muphuresidennde Vho Cyril Ramamphosa kha u pandelwa ha vhathu ho vhigwaho ho iteaho kha mabulasi a Kapa Vhukovhela. Miṱangano yavho na vhorabulasi na vhashumi yo vha na mitshelo yavhuḓi.
2.4. Khabinethe yo ṱanganedza madalo o tshimbilaho zwavhuḓi a Mushumo wa Minisiṱa ngei United Kingdom o rangwaho phanḓa nga Minisiṱa wa Ofisi ya Muphuresidennde Vho Jeff Radebe, u bva nga dzi 27 u swika dzi 28 Tshimedzi 2014. Mbekanyamushumo, yo katelaho Khonifarentsi ya innovaBRICS na Chatham House ngei London, yo ṋetshedza muvhuso na vharangaphanḓa vha mabindu vha Afurika Tshipembe tshikhala tsha u alusa Afurika Tshipembe sa fhethu huhulwane ha mabindu.
2.5. Khabinethe yo ṱanganedza maambiwa nga Oditha Dzheneraḽa ngaha mawanwa a odithi a muvhuso wa Vunḓu na wa Lushaka ya 2013/14, vhunga izwi zwi tshipiḓa tsha vhuḓidini ha muvhuso ha u vhusa nga nḓila yavhuḓi. Muvhuso u ḓo dzhia maga a ndulamiso kha masia o sumbedzaho u sa shuma nga nḓila yone kha odithi.
3. Tshiimo tsha khabinethe kha mafhungo a zwino
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa Bannga ya Ḽifhasi (Muvhigo wa vhurathi wa Nḓivhadzo ya Ikonomi ya Afurika Tshipembe, wo sedzesa kha mbekanyamaitele ya ikonomi ya masheleni na mbuyedzedzo) yo sumbedza uri Afurika Tshipembe ḽo swikelela zwinzhi kha miṅwaha ya 20. Nḓivhadzo ya Ikonomi ya Afurika Tshipembe, yo bvaho nga Ḽavhuvhli ḽa dzi 04 Ḽara 2014, yo sumbedzisa uri mbekanyamaitele dza ikonomi ya Afurika Tshipembe dzi khou fhungudza phimo ya vhushai na vhushaya ndinganyo, na uri mbuelo ya muthelo i khou vhuedza u bva kha vhapfumi uya kha vhashayaho. Muvhigo wo sumbedza uri mbekanyamaitele ya ikonomi ya masheleni i khou bvelela vhukuma kha ḽa Afurika Tshipembe vhunga itshi vhuedza kha vhashayaho. Muvhigo u dovha wa sumbedza uri mbekanyamaitele idzi dzo bvisa vhathu vha linganaho 3.6 miḽiyoni kha vhushai nga 2010/11.
3.2. Khabinethe yo dzhiela nṱha khaedu dzine dza vha hone dza muḓagasi dzine dza khou vhangwa nga thaidzo dza thekhiniki na themamveledziso kha zwiṅwe zwa zwiṱitshi zwashu zwa muḓagasi. Zwo ralo khabinete i ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afurika Tshipembe uri vha thusedze kha u vhulunga muḓagasi vhunga giridi ya muḓagasi wa shango isiho kha nyimele yavhuḓi. Khabinethe i tama u fhulufhedzisa maAfurika Tshipembe uri hu khou itwa zwoṱhe u vhona uri thaidzo iyi yo tanduluwa.
3.3. Khabinethe yo dzhiela nṱha Tsedzuluso ya Kotara ya Mmbi ya Vhashumi, yo sumbedzaho uri tshivhalo tsha vhushayamishumo kha kotare ya vhuraru ṋaṅwaha ndi 25.4% u bva kha 24.7% ya ṅwaha wo fhiraho nga tshifhinga tshenetshi tshithihi, u tshi sumbedza ṱhoḓea ya kushumele kwa ikonomi kwa nṱhesa uri ri kone u tandulula khaedzu tharu dza vhushayamushumo, vhushai na vhushaya ndingayo.
Khabinethe i fulufhedzisa maAfurika Tshipembe uri u tandulula thaidzo ya u sa vha hone ha mishumo zwi kha ḓivha zwone vhuvhekanyandeme ha muvhuso. Musi Mbekanyamushmo dza u Thola Tshitshavha dzi kha ḓi bvisa mvelelo dzavhuḓi, Khabinethe i ita khuwelelo kha vhashumisani nayo uri vha ise phanḓa na u shumisana na muvhuso, u khwaṱhisa vhuḓidini ha u sika mishumo na u wana thandululo dza tshifhinga tshiṱuku na tshilapfu kha khaedu dza vhushaya mushumo.
3.4. Khabinethe yo ṱanganedza phimo ya nyengedzo ya zwenezwino kha Tshumisano ya Mvelaphanḓa ya Nḓowetshumo (IDC) nga Fitch Ratings Agency.
3.5. Khabinethe i livhisa mapifi a ndiliso kha muvhuso na vhathu vha Riphabuḽiki ya Zambia zwi tshi tevhela u lovha a Muphuresidennde Vho Michael Chilufya Sata.
3.6. Khabinethe yo vhaiswa nga mpfu nṋa dza vhomakone vha zwa mitambo na uri i khou livhisa maipfi a ndiliso kha miṱa na khonani dza mutambi wa mavili Vho Phindile Mwelase, Mugidimi wa mendele wa musuku Vho Mbulaheni Mulaudzi, mutambi wa kale wa Springbok Vho Tinus Linee na Mukapuṱeni wa Bafana Bafana Vho Senzo Meyiwa. Thikhedzo ya tshitshavha musi hu tshi itwa mushumo wa u elelwa avho na u sumbedza u kwamea zwi tshi bva mbiluni zwo ri ṱanganya musi ri tshi elelwa vhahali vhashu kha zwa mitambo.
3.7. Khabinethe yo dovha ya khoḓa u farwa ha muhumbulelwa ho itwaho nga u ṱavhanya nga Tshumelo ya Mapholisa ya Afurika Tshipembe vhege yo fhiraho kha u vhulawa ha mukapuṱeni wa Bafana Bafana Vho Senzo Meyiwa na uri i khou ṱuṱuwedza zwitshavha uri zwi ise phanḓa na u shumisana na mapholisa kha u wana vhahumbulelwa vhoṱhe.
Khabinethe i ṱanganedza tshigwevho tsha vhutshilo ha ṱahe tsho ṋetshedzwaho Vho Ntokozo Hadebe kha vhutshinyi havho ha tshiṱuhu he vha ita kha vhasidzana vhararu ngei Diepsloot, kha ḽa Johannesburg, khathihi na u gwevhiwa lwa miṅwaha ya 315 ha Vho Mhlonishwa Elias Mathebula kha vhutshinyi he vha ita ngei Kwazulu Natal. U bva nga 2008 - 2013, Vho Mathebula vho vha vha tshi tambudza vhathu vha tshifumakadzini kha Phendelamashango ya Tshipembe, nga mannḓa Umzinto, Hibberdene, Dududu na Msinsi nga u vha shushedza na u tzhipa vhapondwa vha 18, u bva kha vha miṅwaha ya 14 uya kha 40. Zwigwevho izwi zwi isa mulaedza wo khwaṱhaho kha zwigevhenga wa uri zwiito zwa vhutshinyi a zwi nga ḓo ṱanganedzwa.
3.8. Khabinethe i fhulufhedzisa maAfurika Tshipembe uri muvhuso u khou ita zwoṱhe nga hune wa kona ngaho kha u vhona uri muṅwe na muṅwe o tsireledzea na u ita khuwelelo kha tshitshavha uri vha thuse mapholisa nga u vhiga zwiito zwa vhugevhenga zwi iteaho vhuponi ha havho.
3.9. Khabinethe i dovha ya ṱahisa hafhu uri vha mutakalo na manḓalanga a vhuimangalavha vho dzula vho vula maṱo kha u topola na u thivhela Ebola. U swika zwino hu na vhashumi vha mutakalo na vha ḽaborothari vha linganaho 525 kha zwibadela zwa 13 (hu tshi katelwa zwiimiswa zwa 11 zwo nangwaho) na vhaofisiri vha 270 vho pfumbudzwaho uri vha shume kha vhuimangalavha hune vhathu vha dzhena ngaho ha ṱahe hune ha vha khombo.
3.10. Khabinethe i fhululedza Muṱhomphei, Muphuresidennde Ḽeithenenthe Dzheneraḽa Vho Ian Khama Seretse Khama, murangaphanḓa wa Ḽihoro ḽa Demokirasi ya Botswana, kha u khethiwa hafhu sa Muphuresidennde wa Botswana, zwi tshi tevhela khetho dze dza vha hone nga dzi 24 Tshimedzi 2014.
3.11. Khabinethe i fhululedza Muṱhomphei Vho Dilma Rousseff, vha Ḽihoro la Vhashumi kha u khethwa havho hafhu sa Muphuresidennde wa Feḓeresheni ya Riphabuḽiki ya Brazil zwi tshi tevhela khetho dzo tshimbilaho zwavhuḓi dza dzi 26 Tshimedzi 2014.
3.12. Khabinethe i tamela mashudu Muluvhisi muswa wa Bannga ya Vhukati ya Afurika Tshipembe, Vho Lesetja Kganyago musi vha tshi ḓo vha vha tshi khou thoma mushumo wavho nga dzi 9 Ḽara 2014. Khabinethe i dovha ya livhisa ndivhuwo kha Muluvhisi wa kale Vho Gill Marcus kha u tshimbidza zwavhuḓi mbekanyamaitele ya masheleni musi ikonomi isiho kha tshiimo tshavhuḓi.
3.13. Khabinethe i fhululedza Vho Chad Le Clos sa muwini muhulwane wa FINA (Fédération Internationale de Natation) Serisi ya Tshiphuga tsha Ḽifhasi ya u Bammbela ye ya fhelela Singapore.
4. Mbekanyamushumo dzine dza khou tevhela
4.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo dzhenelela Samithi ya G20 ngei Brisbane, kha ḽa Australia, u bva nga dzi 15 u swika dzi 16 Ḽara 2014. Sa shango ḽa Afurika ḽi ḽoṱhe ḽo imelelwaho kha G20, vhuraḓo ha Afurika Tshipembe vhu ṋetshedza tshikhala tsha u ṱuṱuwedza mbekanyamaitele dza ndeme dza dzitshakatshaka dzine dza nga kwama ikonomi yashu, dzingu na dzhango.
4.2. Mutshimbidzi wa SADC na Mufarisa Muphuresidende Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo dalela Lesotho u bva dzi 05 – 06 Ḽara sa tshipiḓa tsha u ḓisa mulalo na tsireledzo kha Muvhuso. Izwi zwi khou tevhela u sainwa ho itwaho zwenezwino ha mulevho wa Maseru na thendelano ya tsireledzo ya Maseru zwine zwa vha mutheo wa u vhuyelela ha polotiki na u dzika ha tshiimo tsha vhutsireledzi kha shango.
4.3. Khabinethe i ṱanganedza u rwela ṱari ha Buroho ya Mashunka na Ngubo, Tshikimu tsha u Sheledza tsha Tugela Ferry na tshiimiswa tsha uMsinga tsha u rengisa zwithu nga mutengo wa fhasi ngei Msinga, KwaZulu-Natal, nga dzi 8 Ḽara 2014 nga Muhasho wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuyedzedzo ya Mavu.
Tshikimu tsha u Sheledza tsha Tugela Ferry tshi ḓo thusa vhorabulasi vhane vha khou bvelela vha linganaho 1 716, yadi ya u rengisa zwifuwo ya uMsinga i do sika zwikhala zwa mishumo. Buroho ya Mulambo wa Tugela i ḓo ṱumanya tshitshavha tsha Mashunka na Ngubo kha zwikhala zwa tshumelo na zwa ikonomi. Themamveledziso idzi dza mahayani na thandela dza mveledziso dzi kha mudzedze muthihi na ndivho ya muvhuso ya u fhaṱa zwitshavha zwa mahayani zwi na mutsindo, zwieḓanaho nahone zwi bvelelaho.
4.4. Muhasho wa zwa Muno, khathihi na Komiti ya Muvhuso wa Ngangomu kha Tshanduko ya Kilima, zwi ḓo fara khonifaretse ya Phindulo ya Thanduko ya Kilima Afurika Tshipembe, vhukati ha dzi 10 na dzi 13 Ḽara 2014 ngei Gallagher Convention Centre, Midrand, fhasi ha thero: “Afurika Tshipembe ḽi khou shandukela kha khaboni ya fhasi na u vhuyelela ha kilima ya ikonomi na tshitshavha.” Kha izwi, Khabinethe yo khwaṱhisedza vhuḓikumedzeli ha Afurika Tshipembe kha u bveledza ikonomi ya khaboni ya fhasi uri hu fhaṱiwe kha mveledziso ya khonifarentsi ya tshanduko ya kilima ngei Durban.
5. U tholwa:
5.1. Khabinethe yo dzhiela nṱha u tholwa hu tevhelaho kha Gwama ḽa Lushaka:
a) Vho M Sachs – Mufarisa Mulanguli Dzheneraḽa - Ofisi ya Mugaganyagwama
b) Vho AF Julies – Mufarisa Mulanguli Dzheneraḽa – Ndango ya Ndaka na Milandu
5.2. Khabinethe yo dzhiela nṱha u tholwa ha vha tevhelaho kha Khantsele ya Thendelonzwiwa ya u Manḓafhadzwa ha Ikonomi yo Engedzwaho yo Tewaho kha Vharema:
a) Vho Randall Barry Howard (Mudzulatshidulo wa Khoro ya Thendelonzwiwa),
b) Vho Ismail Noormahomed Essa (Muimeleli wa Sekithara ya Tshitshavha)
c) Vho Fusi Makhasane (Muimeleli wa Madzangano a Mabindu Maṱuku)
d) Vho Ntokozo Jennifer Sabelo (Muimeleli wa Tshumelo dza Vhuendi ha Maḓini)
e) Vho Hlamalani Baloyi (Muimeleli wa Vhaswa)
f) Vho Colgate Nangu (Muṋetshedzi wa Tshumelo dza Ndaka)
g) Vho Cleo Shiceka (Muimeleli wa Reiḽi)
h) Vho Sibongile Sambo (Muimeleli wa Vhufhufhi Hapo)
i) Vho Abner Ramokgolo (Muimeleli wa Vhuendi ha Badani)
j) Vho Joy Sebenzile Matsebula (Muimeleli wa Vhaholefhali)
k) Vho Verlene Manuel (Muimeleli wa Vhaṋameli vha Mabasi na Tshumelo dza Maṱirokisi)
l) Vho Herry Tshamuṅwe Masindi (Muimeleli wa Nzudzanyo ya zwa Vhashumi)
m) Vho Carol-Anne Cairns (Muimeleli wa Mabupo a langwaho nga Mashango a nnḓa)
n) Vho Phillip Taaibosch (Muimeleli wa Santaco)
o) Vho Mary Phadi (Muimeleli wa Dzangano ḽa Vhafumakadzi)
p) Vho Stephen Sangweni (Muimeleli wa Dzangano ḽa Vhaṋameli)
Yo bveledzwa nga Muhasho wa Vhudavhidzani
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766
