Mbulavulo wa ku Pfula ka Palamende hi Presidente Cyril Ramaphosa

Mbulavulo wa ku Pfula ka Palamende hi Presidente Cyril Ramaphosa eHolweni ya Dorobakulu ra Kapa, Ekapa-Vupeladyambu, 18 Mawuwana 2024

Xipikara xa Huvo ya Rixaka, Muhlonipheki Thoko Didiza,
Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu, Muhlonipheki Refilwe Mtshweni-Tsipane,
Xandla xa Presidente Paul Mashatile,
Khale ka Presidente Thabo Mbeki,
Khale ka Xandla xa Presidente na Khale ka Xipikara Baleka Mbete,
Khale ka Xandla xa Presidente Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Khale ka Mutshamaxitulu wa NCOP Amos Masondo,
Muavanyisinkulu Raymond Zondo,
Xandla xa Muavanyisinkulu Mandisa Maya,
Meyarankulu wa Cape Town, Geordin Hill-Lewis,
Tinhloko ta Mavandla lama Seketelaka Xidemokirasi,
Xirho xo Xiximeka xa Xileriso xa Ikhamanga, Dkd Esther Mahlangu,
Vayeni vo Xiximeke na Vanhu va Ndhuma,
Swirho swa Vuyimeri bya Matiko Mambe,
Swirho swo Hlonipheka swa Palamende,

MaAfrika-Dzonga ya Rikwerhu,

Ha hlanganile laha eka Xifundzakulu xa Kapa-Vupeladyambu endzhaku ka swidzedze swo tika swa vukari leswi onheke makaya, mabindzu na switirhisiwa, leswi nga khumba makhume ya magidi ya vanhu eka Xifundzakulu hinkwaxo.

Eka masiku lama ha ku hundzaka, hi vone mindzilo leyi nga lawulekiki eKwaZulu-Natal, laha vanhu va 14, ku katsa na vatimelandzilo va tsevu, va nga lahlekeriwa hi vutomi bya vona. Mindzilo yi tlhela yi onha makaya, swifuwo na madyelo ya swifuwo.

Miehleketo ya MaAfrika-Dzonga hinkwawo yi le ka vanhu hinkwavo lava nga langutana na swiyimo leswi swa maxelo yo tika loko va ri karhi va tirha ku pfuxeta na ku aka hi vuntshwa.

Swirho swo Hlonipheka,

Ndzi komberile Xipikara xa Huvo ya Rixaka na Mutshamaxitulu wa Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu ku lulamisa nhlengeletano leyi ya nhlanganelo ku pfula Palamende ximfumo hi siku leri ri nga na nhlamuselo na nkoka.

Namuntlha, hi tlangela ku velekiwa ka tatana loyi a nga musunguri wa rixaka ra hina na xikombiso xa ku rhula, vululami na ku rivalelana emisaveni hinkwayo, Presidente Nelson Rolihlahla Mandela.

Etikweni ra hina hinkwaro na le misaveni hinkwayo, timiliyoni ta vanhu ti fungha siku leri hi swendlo swa vukorhokeri na vun’we.

Hi swendlo swa vona va tiysisa ntiyiso wa nkoka: leswaku hi kuma vumunhu bya hina eka vumunhu bya van’wana.

Umuntu ngumuntu ngabantu. Motho ke motho ka batho.

Muthu ndi muthu nga vhangwe vhathu. Munhu i munhu hi van’wana vanhu.

Ha tsundzuxiwa eka siku leri leswaku hi na vutihlamuleri eka un’wana na un’wana; na leswaku ku hanya kahle na ntsako wa hina swi nge hambanisiwi na swa wansati kulorhi na wanuna kulorhi.

Hi tsundzuxiwa leswaku loko hi ri karhi hi lwela ku ya emahlweni na ku humelela, hi na vutihlamuleri byo tiyisisa leswaku a ku na munhu loyi a salaka endzhaku.

Hina MaAfrika-Dzonga hi rixaka leri nga na ku hambana, leri nga na matimu, ripfumelo, mifuwo na tindzimi to hambana.

Hambiswiritano hi vanhu van’we. Naswona hi na vumundzuku lebyi fanaka.

Hi byona vumundzuku lebyi byo fana lebyi vanhu va Afrika-Dzonga va nga lerisa Palamende leyi na Mfumo lowu ku hlanganisa no byi yisa emahlweni.

Masiku ya 50 lama nga hundza, vanhu va Afrika-Dzonga va ye eka nhlawulo ku ya teka xiboho xa vumundzuku bya tiko ra hina. Loko ku nga se va na nhlawulo va kombisile ku vilela ka vona na ku tshemba ka vona, ku navela ka vona na ku langutela ka vona.

Hi tivhoti ta vona, va kombisile leswaku varhangeri va tiko ra hina va fanele ku veka etlhelo ku hambana ka vona ka tipolitiki va hlangana va va nchumu wun’we ku hlula mitlhontlho yo tika leyi rixaka ra hina ri langutaneke yona.

Va hundzise hungu leri nga erivaleni ra leswaku handle ka vun’we, ntirhisano na vutirhisani, matshalatshala ya hina yo herisa vusweti, ku pfumaleka ka mitirho na ku pfumaleka ka ndzingano a ya nge humeleli.

Hi ku leteriwa hi xileriso lexi sukaka eka vanhu, mavandla ya tipolitiki kusuka eka xiyenge hinkwaxo xa tipolitiki ya hlawule ku vumba Mfumo wa Vun’we bya Rixaka.

Eka xendlo lexi nga si tshamaka xi va kona eka matimu ya xidemokirasi xa hina, 10 wa mavandla ya tipolitiki lama yimeriweke laha ePalamende ya hina ya pfumerile ku vumba nongonoko wo fana ku aka Afrika-Dzonga ro antswa, ro ringana na leri lulameke.

Ya hlanganile, hambi leswi ya nga na ku hambana, hikuva ya avelana ku tinyiketela eka rixaka leri nga na vun’we, leri humelelaka no katsa hinkwavo.

Hi ku tirhisa Xitatimende xa Xikongomelo, mavandla ya endle ku tinyiketela loku tiyeke ku xixima Vumbiwa na matimba ya nawu na ku tlakusa vutihlamuleri, ku va erivaleni, ku tshembeka na mafumele lamanene.

Ya twananile hi Nongonoko wa le Hansi tanihi masungulo ya ntirho wa Mfumo wa Vun’we bya Rixaka.

Swendlo leswi nga ta rhanga emahlweni leswi humaka eka nongonoko lowu wa le hansi swi kume nseketelo lowu heleleke wa Lekgotla ra Khabinete lera ha ku vaka kona sweswinyana, leri hlanganiseke vaholobye lava ha ku thoriwaka, swandla swa vaholobye na tiphirimiya. Vayimeri va mfumo wa miganga, valawurinkulu na vatirhelamfumo van’wana va nkoka na vona a va ri kona.

Leswi i swendlo leswi nga ta rhangisiwa emahlweni leswi hi swi hlamuselaka madyambu lawa.

Khabinete yi ta lulamisa nhlengeletano yin’wana ya qhinga ku langutisisa Kungu ra Nhluvukiso ra Nkarhi wa le Xikarhi, leri nga ta cinca swilo leswi rhangisiwaka emahlweni swi vakungu ra vuxokoxoko na ku nghenelela loku mfumo wu nga ta ku tirhisa eka malembe ya ntlhanu lama taka.

Kungu ra Nhluvukiso ra Nkarhi wa le Xikarhi ri ta veka xivono lexi hlamuseriweke hi ku hetiseka na kungu ra qhinga leri hlamuselaka swikongomelo leswi nga erivaleni naswona ri katsa swikongomelo swo karhi, leswi kotaka ku pimiwa na ndlela yo swi fikelela. Swikongomelo leswi swi ta yelanisiwa kahle na Mpimanyeto, lowu nga ta seketela ku tirhisiwa ka swikongomelo leswi.

Eka ntirho lowu hinkwawo, Xivono xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka xa 2030 xi tshama xi ri pulani leyi hlamuselaka ku kula na nhluvukiso wa tiko ra hina.

Hi ta tlhela hi kuma nhlohlotelo eka Swikongomelo swa Nhluvukiso lowu Yaka Emahlweni swa Nhlangano wa Tinxaka na Ajenda ya Nhlangano wa Afrika ya 2063 eku endleni ka Kungu ra hina ra Nhluvukiso wa Nkarhi wa le Xikarhi.

Lekgotla ra Khabinete ri tshikelele ku tiyimisela ka swirho hinkwaswo swa Mfumo wa Vun’we bya Rixaka ku tirha swin’we ku yisa emahlweni ku tsakela ka MaAfrika-Dzonga hinkwawo.

Ri lemukie hi ku tlangela ku tiyimisela na ku hiseka lokukulu loku Vaholobye lavantshwa lava ha ku thoriwaka na Swandla swa va Vaholobye xikan’we Tiphirimiya va sunguleke mitirho ya vona hakona.

MaAfrika-Dzonga ya Rikwerhu,

Hambileswi ku nga na ku humelela ka malembe ya 30 ya xidemokirasi, na ntirho lowu endliweke eka malembe ya ntlhanu lama nga hundza ku pfuxeta ikhonomi ya hina na rixaka ra hina, timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga va tama va ha ri swisiwana, va nga ri na mitirho na ku hanya eka rixaka leri pfumalaka ku ringana.

Ku ringana malembe ya 10 na hafu, ikhonomi ya hina a yi kula hi ku nonoka.

Swiyimo swa vanhu va Afrika-Dzonga namuntlha swi lava leswaku hi tirha swin’we tanihi Mfumo wa Vun’we bya Rixaka na vatekaxiave hinkwavo va nkoka etikweni ra hina hi xihatla lexikulu, hi xivindzi na ku teka swiboho.

Mfumo wa Vun’we bya Rixaka wu teke xiboho xo nyiketela malembe ya ntlhanu lama taka eka swendlo leswi nga ta yisa emahlweni swilo swinharhu leswi rhangisiwaka emahlweni swa maqhinga:

Xosungula, ku susumeta ku kula loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxiwa ka mitirho.

Xavumbirhi, ku hunguta vusweti na ku langutana na ku durha ka swilo.

Xavunharhu, ku aka tiko leri nga na vuswikoti, ra matikhomele lamanene na nhluvukiso.

Hi teke xiboho xo veka ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo exivindzini xa ntirho wa Mfumo wa Vun’we bya Rixaka na le henhla ka ajenda ya rixaka.

Ntokoto wa hina eka malembe ya 30 lama nga hundza wu kombise leswaku loko ikhonomi ya hina yi kula, ku tumbuluxiwa mitirho. Loko ikhonomi ya hina yi hunguteka a ku na ku tumbuluxiwa ka mitirho naswona mitirho ya hela.

Mfumo wa Vun’we bya Rixaka wu ta landzelela goza rin’wana na rin’wana leri hoxaka xandla eka ku kula ka ikhonomi loku yaka emahlweni hi xihatla na ku susa xirhalanganyi xin’wana na xin’wana lexi yimaka endleleni ya ku kula.

Hi tiyimiserile leswaku ku kula ku fanele ku katsa hinkwavo. Ku fanele ku va loku tisaka ku cinca.

Ku kula loku katsaka hinkwavo ku fanele ku susumeta ku aviwa nakambe ka rifuwo na mikateko.

Ku fanele ku seketela ku nyikiwa ka matimba eka MaAfrika-Dzonga va vantima na vavasati, na hinkwavo lava a va siyiwe ehandle ka ikhonomi eka nkarhini lowu nga hundza.

Leswi i xiphemu xa xileriso xa vumbiwa xo lulamisa ku nga ringani ka nkarhi lowu nga hundza na ku tirhana na endlelo ro nonoka ra nhluvukiso.

Hi ku nyika matimba na ku cinca, hi nga tiyisisa leswaku swikili, vuswikoti, swipfuno na matimba ya MaAfrika-Dzonga hinkwawo ya tirhisiwa hi ndlela leyi pfunaka.

Hi ta ya emahlweni hi landzelela minongonoko leyi hlohlotelaka ku nyikiwa ka matimba ya ikhonomi eka vantima hi ku angarhela, ku ringana ka matholelo na nseketelo eka mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi.

Hi ta ya emahlweni hi sirhelela na ku seketela tifanelo ta vatirhi leti kumiweke hi ku lweriwa hi matimba, na ku tshama hi ri karhi hi lwela ku antswisa swiyimo leswi va tirhaka na ku hanya eka swona.

Ku kula loku katsaka hinkwavo ku lava leswaku hi tiyisisa xiyimo xa vavasati na vantshwa eka ikhonomi.

Ku kula loku katsaka hinkwavo ku lava leswaku hi susa swihika swa vaaki, ikhonomi, mfuwo na swin’wana eka ku nghenelela loku heleleke ka vanhu lava nga na vulema na mitlawa yin’wana leyi nga sirhelelekangiki eka ikhonomi.

Hi ta seketela ku kula ka mabindzu ya le makaya na ku vekisa eka switirhisiwa swa mfumo eka tindhawu leti nga kumiki vukorhekeri hi ku hetiseka.

Hi ta engetela mali ya mpfuxeto wa misava, hi rhangisa emahlweni ku hundziseriwa ka misava ya mfumo na ku antswisa nseketelo wa le ndzhaku ka vutshamiso hi ku tiyisisa vuswikoti bya le ka swiyenge leswi nga na vutihlamuleri.

Ku fikelela ku kula hi xihatla, loku katsaka hinkwavo, hi fanele ku lulamisa timasipala ta hina leti tikeriwaka.

Ku kula ku humelela eka xiyimo xa le mugangeni, laha vanhu va tshamaka no tirha kona.

Timasipala ta hina ti fanele ku va vanyiki va vukorhokeri bya vaaki na vafambisi va ku kula ka ikhonomi loku katsaka hinkwavo. Va fanele ku tirha ku koka rinoko ra vuvekisi.

Endlelo leri ri nga hlohlotela mabindzu ku ndlandlamuxa no tumbuluxa mitirho yo tala eka tindhawu ta timasipala. Vavekisi va kokeka rinoko eka tindhawu leti nga na switirhisiwa swo tshembeka na ku va swa manguvalawa.

Ku olovisa na ku hatlisisa maendlelo yo kunguhata na maendlelo ya vulawuri swi nga olovisela mabindzu ku vekisa na ku tirha eka masipala, hi ndlela yoleyo ku tumbuluxiwa mitirho yo tala.

Tanihi mfumo wa rixaka, hi na vutihlamuleri bya Vumbiwa na xileriso xa nhlawulo lexi nga erivaleni xo pfuna timasipala eku tirhiseni ka matimba na mitirho ya tona hi ku hetiseka.

Hi ta tiyisisa leswaku xivumbeko xa nhlangano na modele wa timali eka mfumo wa miganga swi fambelana na xikongomelo, na leswaku timasipala ti kota ku ya emahlweni hi tlhelo ra timali na matirhelo.

Hi ta veka tisisiteme ku tiyisisa leswaku vanhu lava nga na vuswikoti na lava nga swi thwasela va thoriwa eka swivandla swa le henhla eka timasipala, na ku tiyisisa vulawuri lebyi tiyimeleke na vulanguteri bya matholelo.

Tanihileswi rhangisiwaka emahlweni swa xihatla, hi ta tisa ntshamiseko wa mafumele eka madorobakulu ya hina na ku vuyisela mphakelo wa vukorhokeri.

Se hi sungurile ntirho lowu.

Loko ndzi endzela  eThekwini ekusunguleni ka lembe leri, ndzi hlangane na vaaki va doroba, na varhangeri va mabindzu va le mugangeni na vatirhi va ka masipala.

Va ndzi byele leswaku va lava ku tirhisana ku aka doroba leri va nga tinyungubyisaka harona nakambe.

Kusuka kwalaho hi vekile Ntlawa wa Ntirho wa Presidente wa eThekwini ku engetela nseketelo kusuka eka mfumo wa rixaka na wa xifundzakulu ku antswisa vulawuri bya Dorobakulu, ku lulamisa swiphiqo swa mati na nkululo na ku koka rinoko ra vuvekisi lebyintshwa.

Hi ta hundzisela endlelo leri fanaka eka madorobakulu man’wana lama langutaneke na mitlhontlho yo tika leswaku madoroba ya hina ya ta va lama susumetaka ku kula na tisenthara ta swivandlanene leti cincaka na mikarhi.

Eka malembe ya ntlhanu lama taka, hi ku tirha swin’we, hi ku tirhisa vuswikoti bya hina bya nhlanganelo, hi ta kuma ndlela leyintshwa ya ku kula loku katsaka hinkwavo eAfrika-Dzonga hi ku landzelela vuvekisi lebyikulu eka switirhisiwa.

Tiphurojeke ta nkoka ti le ku endliweni etikweni hinkwaro eka swiyenge swo fana na vutleketli, magondzo, mati, eneji na vutshamiso bya vanhu.

Hi ta engetela swinene mpimo wa vuvekisi eka switirhisiwa hi ku tirhisa endlelo ro angarhela na ku hlanganisiwa, hi veka Switirhisiwa swa Afrika-Dzonga tanihi xivandla xa le xikarhi xa nhlanganiso na makunguhatelo.

Hi olovisa swinawana eka vutirhisani bya mfumo na swiyenge leswi nga riki swa mfumo ku endlela leswaku ku va na vuvekisi lebyikulu eka nhluvukiso wa switirhisiwa swa vaaki na swa ikhonomi.

Kusuka eka madorobakulu ya hina lamakulu swinene ku ya eka tindhawu ta hina ta le makaya, hi na xikongomelo lexi nga erivaleni xo cinca tiko ra hina ri va ndhawu yo aka, loko ku ri karhi ku akiwa magondzo, mabuloho, tindlu, swikolo, swibedlhele na titliliniki, loko ku ri karhi ku nghenisiwa tintambhu to fambisa inthanete leto lala na loko ku ri karhi ku hoxiwa tintambhu letintshwa ta gezi.

Hi fanele ku tirha ku tisa ntolovelo wo hlayisa switirhisiwa swa mfumo, na ku nyiketela swipfuno na ku veka tisisiteme leti nga ta tiyisisa leswi.

Tanihi Mfumo wa Vun’we bya Rixaka, hi tiyimisele ku tiyisa nsusumeto wa hina wa vuvekisi, ku hlohlotela na ku endla leswaku mabindzu ya kota ku vekisa eka vuswikoti bya vuhumelerisi.

Vuvekisi lebyi byi ta yisa eka ku engeteleleka ka ku tumbuluxiwa ka mitirho eka MaAfrika-Dzonga lava nga tirhiki ngopfu eka vanhu lavatsongo.

Hi ta susumeta ku kula eka swiyenge leswi lavaka vatirhi vo tala ku fana na vukorhokeri, vurimi, vumaki lebyi nga humesiki mimoya leyi onhaka mbango na vupfhumba.

Ku tumbuluxa mitirho yo tala eka MaAfrika-Dzonga, hi ta kongomisa eka ku tirhiwa ka timinerali ta hina leswaku hi ta rhumela swihumelerisiwa leswi tirhiweke swihelela ku nga ri ku rhumela swihumelerisiwa leswa ha lavaka ku tirhiwa.

Hi ta landzelela pholisi ya tiindasitiri ta ximanguvalawa leti kongomisaka eka ku va ikhonomi ya hina yi kota ku phikizana no hlohlotela mabindzu ku ndlandlamuxa vuxavisi bya hina bya le matikweni ya le handle na ku tumbuluxa mitirho.

Hi ta ya emahlweni hi tirha na vatekaxiave ku tumbuluxa na ku tirhisa Makungunkulu ku kurisa tiindasitiri ta nkoka, ku engetela vuvekisi, ku tumbuluxa mitirho na ku tisa ku cinca.

Hi na ku tshemba leswaku mabindzu lamatsongo na xiyenge xo ka xi nga ri xa ximfumo swi na vuswikoti lebyikulu bya ku kula loku katsaka hinkwavo na ku tumbuluxiwa ka mitirho.

Hi ta langutisisa swinene eka ku seketela mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi emalokixini na le ka tindhawu ta le makaya. Hi ta yisa migingiriko ya ikhonomi laha vunyingi bya vanhu va ka hina va tshamaka kona leswaku ku ta tumbuluxiwa mitirho yo tala.

Milawu yo tika yi tsanisa ku tumbuluxiwa ka mitirho. Ndzawulo yin’wana na yin’wana na vandla rin’wana na rin’wana ra mfumo ri lerisiwile ku hunguta mindzhwalo ya milawu leyi nga fanelangiki leyi sivelaka mabindzu ku tumbuluxa mitirho.

Hi kombisile nkoka wa mitirho ya mfumo na ya vaaki eku tumbuluxeni ka swivandlanene swa ntirho na tindlela to tihanyisa hi xihatla.

Xihlohloteri xa Mitirho xa Presidente, Nongonoko lowu Ndlandlamuxiweke wa Mitirho ya Mfumo na magoza yan’wana lama nga ehansi ka ku Nghenelela ka Presidente eka ku Thoriwa ka Vantshwa swi nyikile miholo, ntokoto wa ntirho na nkateko wa nhluvukiso wa swikili eka vantshwa vo tala lava nga tirhiki.

Hi ta ndlandlamuxa no veka minongonoko leyi yi va ntolovelo leswaku vantshwa vo tala va ta kota ku nghenelela eka swivandlanene swa mitirho na nhluvukiso wa vuswikoti.

Hi ku tirhisa Xihlohloteri xa Mitirho xa Presidente, hi kote ku tumbuluxa kwalomu ka timiliyoni ti2 ta swivandlanene swa ntirho na tindlela to tihanyisa. Hina xikongomelo xo ndlandlamuxa nongonoko wa mitirho ya mfumo hi xihatla ku tumbuluxa swivandlanene swo tala swa mitirho.

Hi vona vuswikoti lebyikulu bya ku kula ku hundza na le ka mindzilakano ya hina.

Loko hi ri karhi hi tiyisisa ikhonomi leyi tirhisanaka na matiko ma’wana na vatirhisani va hina lavakulu va mabindzu na lava nga tshukaka va va vatirhisani va mabindzu, hi ta rhangisa emahlweni ku tirhisiwa ka Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshunxeko ya Tikontinente ta Afrika ku engetela ku xavisela ka hina ka matiko ya le handle eka tikokulu hinkwaro.

Hi ta endla leswi tanihi xiphemu xa endlelo ra hina ra pholisi ya matiko mambe, leri tlakusaka ku rhula, vuhlayiseki, xidemokirasi na nhluvukiso eAfrika hinkwaro na ku yisa emahlweni mafambiselo ya misava yo lulama no katsa hinkwavo.

Eka malembe ya ntlhanu lama taka, hi ta tirhisa nkateko lowukulu wa eneji leyi pfuxetiwaka ku fikelela ku kula loku katsaka hinkwavo.

Afrika-Dzonga ri na swin’wana swa switirhisiwa swa kahle swa sola na moya emisaveni hinkwayo.

Loko hi ri karhi hi endla ku cinca ka kahle ku ya eka eneji leyi pfuxetiwaka, Afrika-Dzonga ri fanele ku tumbuluxa xiyenge xa vumaki lebyi nga onhiki mbango lexi kongomisiweke eka ku rhumeriwa ka hayidirojeni ya rihlaza na swikumiwa leswi fambelanaka na yona, mimovha ya gezi na swiphemu swa eneji leyi pfuxetiwaka.

Hi vonile, xikombiso, hilaha Kapa-N’walungu se yi kokeke hakona tibiliyoni ta tirhandi ta vuvekisi eka tiphurojeke ta eneji leyi pfuxetiwaka.

Ntirho wo simeka Zoni ya Ikhonomi yo hlawuleka wu le ku endlekeni eBoegoebaai ku susumeta vuvekisi eka tiphurojeke ta eneji ya hayidirojeni ya rihlaza.

Se hi na kungu lerikulu ra tiphurojeke ta eneji leyi pfuxetiwaka, leri yimelaka ku tlula 22,500 MW ta vuswikoti lebyintshwa byo tumbuluxa, lebyi ringanyetiwaka ku va na ntsengo wa kwalomu ka R400 wa tibiliyoni eka vuvekisi lebyintshwa byo ka byi nga ri bya mfumo. Vuvekisi byo fana na lebyi byi ta tumbuluxa mitirho yo tala.

Vhiki leri ntsena, hi vonile phurojeke ya eneji leyikulu swinene yo ka yi nga ri ya mfumo leyi nga tshama yi va kona yi hlanganisiwa na giridi ekusuhi na le Lichtenburg eN’walungu-Vupeladyambu, na ku tlula 390 000 wa tiphanele ta sola leti nga ta engetela 256 MW eka giridi.

Hi ta vona to tala ta tiphurojeke leti ti va kona etikweni ra hina hinkwaro eka tin’hweti na malembe lama taka. Loko vuvekisi lebyi byi ri karhi byi va na mivuyelo ya kahle ku ta tumbuluxiwa mitirho yo tala.

Kungu ra hina ra Vuvekisi byo Ncincela eka Eneji ya Kahle ri veka ndlela leyi nga erivaleni yo vekisa ku tlula R1.5 wa tibiliyoni eka ku cinca ka kahle, ku katsa na nseketelo wa vatirhi na miganga eMpumalanga na swifundza swin’wana leswi humelerisaka malahla.

Afrika-Dzonga ri le ku cinceleni eka eneji leyi pfuxetiwaka loku languteriweke ku va mufambisi wa nkoka swinene wa ku kula na ku tumbuluxiwa ka mitirho eka malembe ya khume lama taka na ku hundza.

Hi tlhela hi va na nkarhi wo hlawuleka wo veka tiko ra hina tanihi mutekaxiave lonkulu eka ikhonomi ya xidijitali na ku tumbuluxa mitirho eka vukorhokeri bya xidijitali.

Hi ta vekisa eka vutitivisi bya xidijitali na ku hakela, hi ndlandlamuxa ku fikeleriwa ka mafambiselo ya swo hlanganisa inthanete lama nga durhiki, na ku engetela vuleteri bya vantshwa eka swikili swa xidijitali.

Loko hi ri karhi hi landzelela tindhawu leti tintshwa ta ku kula, hi ta ya emahlweni na ku cinca ka nkoka loku endlaka leswaku ku va na ku kula.

Hi nkarhi wu’we, hi ta sungula xiyenge xa vumbirhi xa Operation Vulindlela, goza ra swiyenge hinkwaswo swa mfumo leri nga va ra nkoka eku seketeleni na ku susumeta mpfuxeto.

Eka xiyenge xa yona xa vumbirhi, Operation Vulindlela yi ta kongomisa eku pfuxeta sisiteme ya mfumo wa muganga na ku antswisa mphakelo wa vukorhokeri bya masungulo, na ku tirhisa switirhisiwa swa mfumo swa xidijitali tanihi mufambisi wa ku kula na ku katsa hinkwavo.

Yi ta tlhela yi kongomisa eka ku hatlisisa ku humesiwa ka misava ya mfumo ya tindlu ta vaaki na ku kongomisiwa nakambe ka pholisi ya hina ya tindlu ku endlela leswaku vanhu va kota ku kuma makaya lama nga durheki eka tindhawu leti va ti hlawulaka.

Hi ta hetisisa ku cinca ka nkoka swinene ka indasitiri ya gezi ra Afrika-Dzonga eka ku tlula dzana ra malembe.

Kusukela loko ku tivisiwile Kungu ra Matirhelo ra Eneji hi Nhlangula 2022, hi ve na ku humelela lokukulu swinene eku hunguteni ka ku tirhisiwa ka gezi hi ku siyerisana.

Eka malembe ya ntlhanu lama taka, mfumo wu ta kongomisa eka ku ndlandlamuxa na ku tiyisa netiweke yo hundzisela.

Ku fambisa ku kula loku katsaka hinkwavo, hi lava netiweke ya swiporo swa nhundzu leyi tirhaka kahle ku rhwala timinerali ta hina, swikumiwa swa vurimi na nhundzu leyi endliweke ku ya emakete.

Hi ku tirhisa Kungu ra Vutleketli bya Nhundzu, hi ta ya emahlweni na ku pfuxeta ku cinca sisiteme ya vutleketli bya nhundzu bya Afrika-Dzonga.

Ntirho lowu hi wu endlaka na mabindzu na mihlangano ya vatirhi hi ku tirhisa Komiti ya Swiphiqo swa Vutleketli bya Rixaka se wu hoxe xandla eka ku antswisiwa ka matirhelo ya swiporo swo rhwala nhundzu na switichi.

Ku hanya kahle ka vanhu va ka hina na ku kula ka ikhonomi ya hina swa fikeleleka loko ku ri na ku kumeka ka mati.

Afrika-Dzonga i tiko leri kayivelaka mati, naswona nsirhelelo wa hina wa mati wu le khombyeni hikwalaho ka matimu ya vuvekisi byo ka byi nga nyawuli eka swipfuno swa mati yo tala na switirhisiwa swo hangalasa.

Hikwalaho hi ta ya emahlweni na ku cinca ka le ka xiyenge xa mati ku endlela leswaku ku va na vuvekisi lebyikulu eka switirhisiwa swa mati yo tala na malawulelo yo antswa ya vukorhokeri bya mati etikweni hinkwaro.

Tanihi leswi mabindzu ma lavaka mati na gezi leswaku ma tirha, ikhonomi leyi kulaka yi lava swikili.

Laha swikili leswi hi swi lavaka swi nga kumekiki hi ku hatlisa, hi fanele ku koka rinoko ra vanhu lava nga na vuthwaseri na ntokoto lowu faneleke.

Hi ta ya emahlweni na ku cinca ka tivhisa loku sunguriweke eka malembe ma nga ri mangani lama nga hundza ku koka rinoko ra swikili na vuvekisi na ku kurisa xiyenge xa vupfhumba.

Hi ta ya emahlweni hi landzelela pholisi ya ikhonomi leyikulu leyi seketelaka ku kula na nhluvukiso, hi ndlela leyi tiyeke no va kona nkarhi wo leha.

Ku fana na matiko man’wana yo tala, hi boheke ku lomba mali ku seketela swilaveko swa hina swa mpimanyeto.

Hi ta fambisa timali ta mfumo hi xikongomelo xo tiyisisa swikweleti. Hi tiyimiserile swinene ku hunguta ntsengo wo hakela xikweleti xa hina leswaku hi ta kota ku kongomisa mali eka swilaveko swin’wana swa nkoka swa vaaki na swa ikhonomi.

Leswi rhangisiwaka emahlweni swa qhinga ra hina swa vumbirhi tanihi Mfumo wa Vun’we bya Rixaka i ku lwisana na vusweti na ku durha lokukulu ka swilo.

Ku laveka qhinga ro hunguta vusweti leri tirhaka, leri hlanganisiweke, ku nyika nsirhelelo na nseketelo eka lava nga sirhelelekangiki eka vaaki.

Hambi eka nkarhi lowu tikhamphani to tala ti vuyeriwaka swinene, timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga ta xaniseka hikwalaho ka mixavo leyi tlakukaka.

Tanihi Mfumo wa Vun’we bya Rixaka, hi ta ndlandlamuxa xirhundzu xa swakudya swa nkoka leswi nga hakerisiwiki VAT na ku endla nkambisiso lowu heleleke wa mixavo leyi lawuriwaka, ku katsa na fomula ya nxavo wa mafurha, ku kuma tindhawu leti mixavo yi nga hungutiwa eka tona.

Vusweti bya nhundzu i xin’wana xa swivangelo swa vusweti lebyikulu, leswi nyanyisaka ku durha ka swilo eka vanhu va ka hina.

Ku nyikiwa ka matsalwa ya vun’winyi bya misava na tindlu leti nga na mpfuneto wa timali swi nyika vanhu nhundzu leyi va nga yi tirhisaka ku antswisa xiyimo xa vona xa ikhonomi.

Miholo ya le hansi na yona i xin’wana xa swivangelo leswikulu swa vusweti.

Ndlela yo antswa yo tirhana na vusweti i ku va vanhu va va na mitirho. Hambiswiritano hi nghenelerile ku seketela vanhu lava nga tirhiki hi tindlela to hambanahambana ku katsa na hi nkarhi wa Covid loko hi sungula ku nyika Mpfuneto wa SRD.

Mpfuneto wa SRD wu nyikile xo titshenga haxona eka timiliyoni ta vanhu lava nga tirhiki.

Hi ta tirhisa mpfuneto lowu tanihi masungulo yo nghenisa muxaka wa muholo lowu nga heriki wo seketela vanhu lava nga tirhiki ku lulamisa ntlhontlho wa miholo ya le hansi.

Hi fanele ku tiyisisa leswaku mifumo ya miganga yi tirhisa kahle pholisi ya lava pfumalaka leswaku vadyuhari, lava nga tiyangiki emirini na lava pfumalaka va kota ku kuma mpfuneto wa tihakelo ta vukorhokeri bya masungulo.

Xa nkoka, hi ta hlanganisa mpfuneto wa vaaki na mixaka leyin’wana ya nseketelo ku susa vanhu evuswetini.

Tanihi tiko, hi fanele ku tlangela nkucetelo lowu sisiteme ya dyondzo leyi tirhaka kahle no va ya xiyimo xa le henhla wu nga na wona eka ku hunguta vusweti na ku susumeta ku kula ka ikhonomi leyi katsaka hinkwavo.

Hikwalaho hi ta kongomisa eka ku fikelela ka vanhu hinkwavo ka nhluvukiso wa vana lavantongo, leswi nga xilaveko xa masunulo ya dyondza yo antswa ya malembe lama landzelaka.

Hi ta tiyisisa leswaku swikolo swi va tindhawu ta kahle ta dyondzo, swi va na titlilasi leti ringaneke, switirhisiwa swa nkululo leswi hlayisekeke no va leswi faneleke, mati yo tenga na swakudya swa siku na siku eka lava swi lavaka.

Ku tiyisisa leswaku hi kuma swikili leswi ikhonomi ya hina yi swi lavaka, hi ta ndlandlamuxa vuleteri byo dyondzela ntirho na mitirho ya mavoko eswikolweni na le ka swivandla swa dyondzo leswi landzelaka xikolo, na ku landzelela endlelo leri kongomisaka eka leswi lavekaka eka nhluvukiso wa swikili.

Ntirho wa nkoka eka malembe ya ntlhanu lama taka i ku tiyisisa leswaku hi tlhela hi hunguta ku durha ka swilo hi ku tiyisisa leswaku un’wana na un’wana eAfrika-Dzonga u va na ku fikelela ko ringana ka nhlayiso wa rihanyo wa xiyimo xa le henhla lowu nga durheki, lowu fikelelekaka na ku ringanela.

Loko hi ri karhi hi tirhisa Ndzindzakhombo wa Rihanyo wa Rixaka, hi ta kongomisa eka ku tiyisa switirhisiwa swa nhlayiso wa rihanyo, ku antswisa vuleteri bya vatirhi va nhlayiso wa rihanyo na ku tirhisa thekinoloji ku antswisa mafambiselo ya nhlayiso wa rihanyo.

Hambileswi ku nga na ku kanetana lokukulu hi mayelana na NHI, ku na ku pfumelelana lokukulu ka leswaku hi fanele ku tirhisa swipfuno na vuswikoti bya swiyenge swa mfumo na swo ka swi nga ri swa mfumo ku fikelela swilaveko swa nhlayiso wa rihanyo swa MaAfrika-Dzonga hinkwawo hi ku ringana.

Eku tirhiseni ka NHI, hi na ku tshemba leswaku hi ta kota ku hlanganisa vatekaxiave, na leswaku hi ta kota ku ololoxa ku hambana na ku basisa laha ku nga ri ki na ku twisisana.

Leswi vanhu vo tala va tshamaka ekule na swivandlanene swa ikhonomi na vukorhokeri, ku durha ka swo famba swi teka xiphemu lexikulu xa muholo wa vanhu naswona swi tlakusa ku durha ka swilo.

Hikwalaho mhaka leyi faneleke ku rhangisiwa emahlweni hi xihatla i ku hetisa ku vuyiseriwa ka netiweke ya swiporo swa vakhandziyi etikweni hinkwaro ku endlela leswaku vanhu va kota ku famba kusuka eka tindhawu ta le kule ku ya eswivindzini swa mabindzu swa madoroba.

Sweswi kwalomu ka 80 wa tiphesente ta tindlela ta swiporo swa vakhandziyi ti tlhele ti vuyelela ku tirha, naswona kwalomu ka 300 wa switichi leswi onhiweke swi pfuxetiwile, leswi nyikaka vukorhokeri lebyi hlayisekeke no tirha kahle eka vakhandziyi.

Qhinga ra vunharhu leri faneleke ku rhangisiwa emahlweni ra Mfumo wa Vun’we bya Rixaka i ku aka mfumo lowu nga na vuswikoti, matirhelo lamanene na nhluvukiso.

Hi ta ya emahlweni na ntirho lowu se wu nga eku endliweni ku endla leswaku vukorhokeri bya mfumo byi va bya xiphurofexinali, ku tiyisisa leswaku hi koka rinoko ra vanhu lava nga na swikili, vuswikoti na ku tshembeka eka mfumo.

Hi ta ya emahlweni hi lwisana na vukungundzwana na ku sivela ku nghenelela ka tipolitiki ko ka ku nga fanelanga eka vulawuri bya mfumo.

Eka vulawuri lebyi, hi ta hetisa ntirho wo vuyisela xiyimo xa timali na matirhelo ya mabindzu ya hina ya mfumo (tiSOE).

Hi ta hetisa ku tirhisiwa ka modele lowuntshwa wa vun’wini lebyi lawuriwaka ndhawu yin’we eka tiSOE. Leswi swi ta antswisa vutihlamuleri, ku va erivaleni, mafumele na ku veka tihlo, loko swi ri karhi swi hunguta ku pfumaleka ka ku tirha hi ku hetiseka na ku va kona ka vukungundzwana.

Ku tumbuluxiwa ka khamphani ya SOE swi ta hi nyika vuswikoti lebyikulu byo aka nkwama wa rifuwo ra mfumo.

Leswi swi kote ku endliwa hi ku hetiseka hi matiko man’wana lawa mali ya wona ya rifuwo ra mfumo yi akeke xiphemu xa mali kusuka eka matirhelo ya le henhla ya tiSOE ku nga ri kusuka eka mali ya tiko.

Ku lwisana na vugevenga na vukungundzwana hi fanele ku va na tiejensi to hlayisa nawu leti nga na vuswikoti, leti tiyeke na ku tiyimela hatoxe leti nga lwisanaka na vugevenga byo tika na lebyi kunguhatiwaka hi vukheta.

Hi ta tirhisa thekinoloji ya manguva lawa ku pfuneta ku lwisana na vugevenga. Endlelo leri fambisiwaka hi data ri ta tirhisiwa ku kuma tindhawu leti taleriweke hi vugevenga bya madzolonga na ku tiva maavelo ya switirhisiwa swa vuphorisa xikan’we na magoza yo sivela.

Hi ta ya emahlweni hi lwisana na vugevenga lebyi rhangisiwaka emahlweni ku fana na ku ceriwa ka migodi swi nga ri enawini, madzolonga ya mitlawa ya swigevenga, ku phangiwa ka mali loko yi karhi yi fambisiwa na mitlawa ya swigevenga leswi karhata eka tindhawu to aka hi ku tirhisa tiyuniti ta maphorisa yo hlawuleka.

Hi ta ya emahlweni hi tirhisa Kungu ra Qhinga ra Rixaka eka Madzolonga lama Simekiweke eka Rimbewu (GBV) na ku Dlayiwa ka Vavasati, na ku ndlandlamuxa vukorhokeri bya nseketelo wa vaxanisiwa, to fana na Tisenthara ta Nhlayiso ta Thuthuzela na tindhawu ta GBV eswitichini swa maphorisa.

Swirho swo Hlonipheka,

Malembe ya makumenharhu lama nga hundza, Presidente Nelson Mandela u yimile emahlweni ka Yindlu leyi ku langutisisa masiku ya 100 yo sungula ya Mfumo wo sungula wa Vun’we bya Rixaka.

Hi ku lemuka mavonelo yo hambana ya mavandla yo hambanahambana ya tipolitiki lama a ma ri eka mfumo, u vule leswi:

“Lexi hi hlanganisaka i ku tinyiketela lokukulu eka matshalatshala lama hlanganeriweke ya rixaka yo vuyelerisa rixaka ra hina na ku antswisa ku va kahle ka rona.”

Ku nga vuriwa leswi fanaka hi Mfumo wa Vun’we bya Rixaka lowu sweswi wu vumbiweke hi khume ra mavandla lama yimeriweke ePalamende leyi.

Hi na ku tinyiketela loku fanaka ko vuyelerisa rixaka ra hina hi ku yisa emahlweni vululami bya vaaki na ku humelela loku ringanaka eka hinkwavo.

Hi tiyimiserile ku antswisa ku va kahle ka tiko ra hina na vanhu va rona hi ku tirhisa ku kula loku katsaka hinkwavo, ku tumbuluxiwa ka mitirho na ku hungutiwa ka vusweti.

Leswi i ku tiboha loku hi khumbaka hinkwerhu.

Eka ntirho wa ku Vekiwa ka Presidente ximfumo, ndzi tinyiketele leswaku hi fanele ku tirhisana ku va na Mbulavurisano wa Rixaka ku burisana hi mitlhontlho ya nkoka leyi rixaka ra hina ri langutaneke na yona, na ku twanana hi leswi hinkwerhu hi faneleke ku swi endla ku fikelela vumundzuku byo antswa bya tiko leri ra matimba.

Eka rixaka hinkwaro, vanhu va kombisile nseketelo wa vona wa Mbulavurisano lowu wa Rixaka.

Va vule leswaku swi fanele ku katsa vatekaxiave hinkwavo va nkoka eka vutomi bya tiko ra hina, lava yimelaka vaaki, varhangeri va ndhavuko, xiyenge xa ripfumelo, vatirhi, mabindzu, vatirhi va mfuwo, vanhu va mitlangu na mihlangano yin’wana leyi yimelaka ku tsakela na marito yo hambanahambana ya vaaki va hina.

Ku landzelela xikombiso lexi vekiweke hi mitirho ya matimu, yo fana na Nhlengeletano ya Vanhu hi 1955, Nhlengeletano ya Vumundzuku bya Xidemokirasi hi 1989 na Ntwanano wa Afrika-Dzonga ya Xidemokirasi ekusunguleni ka malembe ya va1990, na ku tirhisa ntokoto wa ku tsariwa ka vumbiwa ra hina lerintshwa ra xidemokirasi hi 1996, hi langutele Mbulavurisano wa Rixaka lowu khumbaka ku nghenelela ka vaaki lokukulu loku katsaka hinkwavo.

Tanihilaha hi endleke hakona eka mikarhi yo tala ya nkoka eka matimu ya hina, hi ta lava ku fikelela xivono lexi fanaka na ku aka ntwanano wa ntshamiseko lowu heleleke lowu nga na nongonoko lowu nga erivaleni wa maendlelo ku fikelela ku navela ka hina ka tiko.

Hi mbulavurisano lowu wa Rixaka, ha rhambiwa ku va vayimeri va ku cinca, ku va tinhenha ta ku kula loku katsaka hinkwavo, ku va vatumbuluxi va swivandlanene.

Malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, ntlawa vatirhisani vo hambana na vatekaxiave kusuka eka vaaki hinkwavo va hlanganile ku langutisisa swiyimo swo hambanahambana swa vumundzuku bya tiko ra hina.

Leswi a swi vuriwa Swiyimo swa Indlulamithi 2035.

Xin’wana xa swiyimo leswi va swi hlamuseleke a xi vuriwa ‘Rixaka ro Lumbetana’, va tirhisile xinyenyana xa Hadeda lexi nga na huwa tani hi mfungho wa xona.

Leswi swi hlamusele xiyimo xa ku ka ku nga endliwi nchumu, laha swiphiqo swa tiko ra hina swi nga ololoxiwiki, na laha un’wana na un’wana a solaka un’wana mayelana na swiphiqo swa Afrika-Dzonga. Xiyimo lexi xi tise xifaniso xa tiko ra hina leri yaka ri wa.

Xiyimo xa vumbirhi, lexi nga na mfungho wa koti, xi tise xifaniso xa tiko leri heleriweke hi ntshembo leri lawuriwaka hi nhlanganelo wa lavotala lava xikongomelokulu xa vona ku nga ku tifumisa na ku seketeriwa hi timali.

Xiyimo lexi xi vone ku tshemba ka vuvekisi ku hela, ndlela yo kula yi ya ehansi na ku pfumaleka ka mitirho, vusweti na ku pfumaleka ka ku ringana swi tama swa ha ri henhla.

Va tlhele va hlamusela xiyimo lexi a va xi vula ‘Rixaka ra Ntirhisano’, lexi a xi ri na mfungho wa swinyenyana swo luka.

Xiyimo lexi xi tisa xifaniso laha endzhaku ka ku kavanyetiwa na ku kombisa ku vilela ku nga na ku hlangana ka mavandla ya tipolitiki, mfumo, xiyenge lexi nga riki xa mfumo na vaaki ku endlela leswaku hi ku hlanganela va kuma swilo leswi rhangisiwaka emahlweni na ku tirhisa matimba ya xin’wana na xin’wana.

Ku na ku cinca ka muxaka wa mafumelo na ku cinca lo ku yisaka eka ku kula ka ikhonomi, laha vuvekisi byo tala byi kokekaka rinoko, leswi yisaka eka ku hunguteka ka ku pfumaleka ka mitirho, ku pfumaleka ka ku ringana na vusweti.

Hi ku vumba Mfumo wa Vun’we bya Rixaka, hi ku lulamisela Mbulavurisano wa Rixaka, hi tivekile havomu endleleni yo ya eka ‘rixaka ra ntirhisano’.

Hi nga tsakela leswaku hinkwerhu ka hina tanihi MaAfrika-Dzonga hi tikhoma ku fana na ‘swinyenyana swo luka’. Swinyenyana swo luka swi wela eka swinyenyana leswi nga na vuxaka swinene hikuva swi aka swivumbeko swo tika swi ri swin’we naswona swa tirhisana.

Hambileswi ku nga na mitlhontlho hinkwayo, hambileswi hi nga hambana, hambileswi ku nga na swidzedze, tanihi MaAfrika-Dzonga hi komberiwa ku tshama hi tiyimiserile ku landzelela ndlela ya ntirhisano, ku kula na ku katsa hinkwavo.

Ekusunguleni namuntlha, ntlawa wa vakhandziyi va tintshava va Afrika-Dzonga wu fike enhlohlorhini ya Kilimanjaro, nhlohlorhi ya le henhlahenhla swinene eka tikokulu ra Afrika.

Va endle tano ku xixima ku velekiwa ka Nelson Mandela na ku tlangela malembe ya 30 ya ntshunxeko wa hina.

Ri tiveka tanihi rendzo ra Trek4Mandela, vakhandziyi lava va joyiniwe hi van’wana kusuka eka matiko yo hlaya emisaveni hinkwayo ku pfuneta ku hlayisa vanhwanyana exikolweni hi ku hlengeleta mali ya switirhisiwa swo tihlayisa loko va ri emasikwini na swilaveko swin’wana.

Swendlo swa vona a swi hi hlohlotele hinkwerhu.

Ku humelela ka vona a ku hi tsundzuxi leswaku, tanihi rixaka ra Afrika-Dzonga, a ku na ntshava leyi hi nga ta ka hi nga yi khandziyi naswona a ku na nhlohlorhi leyi hi nga ta ka hi nga yi fikeleli.

Ndzi gimeta hi ku tsundzuka no hlamusela marito ya Martin Luther King Jr, loko ndzi ku:

A hi tlakukeni vusiku lebyi hi lunghekile swinene.

A hi yimeni hi ku tiyimisela lokukulu.

Naswona a hi yeni emahlweni eka masiku lawa ya matimba, masiku lawa ya ntlhontlho, ku endla Afrika-Dzonga leswi ri faneleke ku va swona.

Hi na nkateko wo endla Afrika-Dzonga ri va rixaka ro antswa.

Hosi a yi katekisi Afrika-Dzonga no sirhelela vanhu va rona.

Hosi Katekisa Afrika.

Ndza khensa.