1. Swiboho swa Nkoka swa Khabinete
1.1. Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka mpfapfarhuto wa Pholisi ya Vutleketli ya Vadyondzi ya Tiko ku ri mani na mani a nyika mavonelo eka Gazete ya Mfumo eka masiku ya 21.
Pholisi yi pasisa mfikelelo eka ku fikelela dyondzo ya xiyimo xa le henhla hi ku fikelerisa hlayiseko, xindzhuti, hetiseka, hlanganelo na tshamiseko eka vutleketli bya vadyondzi, ngopfu ngopfu eka matikoxikaya laha vutleketli byi va ku xirhalanganyi eka dyondzo.
Pholisi yi tlhela yi lulamisa mintlhotlho ya matshamelo na ku lulamisa hi vuntshwa matirhelo lawa ya khumbhaka vutleketli bya mani na mani bya xiyimo xa le henhla. Swi ta kota na ku fikelerisa sisiteme ya nhlanganelo wa makunguhatelo na swipimelo swo fana swa vufambisi.
Nsimeko wa pholisi leyi yi ta fikelerisa hlayiseko na vuhlayiseki eka vutleketli eka vadyondzi hi ku tirhisana na ku tirha swin’we na vahlayisi va nawu.
1.2. Khabinete yi pasisile Xileriso xa Nhluvuko xo Boha, Masiku ya Vuleteri yo Boha na Swilaveko swa Nkoka swo Nghena eka swiyimo swa Vukorhokerhi swa Vufambisi bya le Henhla tanihi laha swi nga kombisiwa eka Xiyenge xa 3(2) eka Nawu wa Vukorhokerhi bya Vaaki, 1994.
Leswi swi hlohlotela nhluvukiso wa swikili ku kota ku angula eka swikongomelo Kungu ra Nhluvukiso ra Tiko (NDP) eka ku aka tiko leri nga ni vuswikoti na ku hluvuka ku ri ku ta vuyeriwa eka ku antswisa vukorhokeri bya vaaki.
Xileriso lexi i nkungu ra nkarhi wo leha wa ku hluvukisa swikili leswi nga ta antswisa nkoka wa vatirhi leswi nga swa nkoka eka vuswikoti bya mfumo ku fikelela swikongomelo swa rona.
Tindzawulo hinkwato ta Vukorhokeri bya Vaaki ti ta fanela ku amukela matirhelo yo ka ya nga cinci ku hlohlotela hluvukiso wa swikili leswi nga swa nkoka na leswi nga fanela eka Vafambisi va Vukorhokeri Lavakulu.
1.3. Khabinete yi pasise eka Ndzawulo yo Kambisisa Matirhelo no Hlela ku nyika Dokhumete ya Mpfapfarhuto eka Kambisiso wa Matirhelo na Milawu yo Hlela na Matirhelo ya Komiti ya Huvo ya Rixaka ya Palamende eka Vufambisi bya Vukorhokeri bya Vaaki na Kunguhato wa Matirhelo na ku Hlela.
Dokhumete leyi yi ringanyeta milawu ya nkoka na maendlelo eka ku Kambisisa Matirhelo na ku Hlela (M&E) leswi nga fanela ku nyika mbuyelo wa ku antswisa ku ya emahlweni matirhelo ya mfumo na ku yisa ehenhla vutihlamuleri. Xikongomelonkulu i ku aka vuxaka eka swikongomelo swa M&E, na hi laha swifaneleke ku simekiwa ha kona.
Leswi swi na xiave eka ku simekiwa ka NDP leswi fambisanaka na ku aka tiko leri nga ni vuswikoti na hluvuko na ku hlohlotela ku nghenelela ka vaakatiko na vurhangeri lebyi tiyeke. Ku humelela ka M&E hi swin’wana swa nkoka swa vufambisi lebyi humelelaka lebyi lavekaka eka tiko leri nga ni vuswikoti na hluvuko.
1.4. Khabinete yi pasise swiyimo swa mikanelo swa Afrika-Dzonga eka Vuhlayisi bya Tinxaka ta Swiharhi swa le Nhoveni leswi tshamelaka ro Rhura (CMS COP11) leyi nga ta khomeriwa eQuinto, Ecuador, hi ti 4 ku fika hi ti 9 ta Hukuri 2014.
Ku nghenelela ka Afrika-Dzonga hi ntamu eka ku tisa swintshuxo swa ku cinca ka maxelo na hlayiseko wa tumbuluko na swiharhi leswi va kona hi mhaka ya hluvuko lowu tiyeke na ku hlayiseka ka mbangu loku tiyeke, leswi swa fambisana na swilaveko swa Xiyenge xa 24 xa Timfanelo ta Nkoka.
1.5. Khabinete yi pasise swikongomelo swa ku kanela leswi nga ta tirha tanihi ndlela ya ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka ntshamo wa vu 20 eka Khonferense ya Mihlangano eka UNFCCC (COP 20), na le ka Khonferense ya Mihlangano leyi tirhaka tanihi hlengeletano ya Mihlangano eka Phurothokholo ya Kyoto (CMP 10), ku sukela hi ti 1 ku fika hi ti 12 ta N’wendzamhala 2014, eLima Peru.
Mavonelo ya Afrika-Dzonga ya xaxamelana na ku tsakela ka tiko, na kambe ku nghenelela ku khumba Afrika-Dzonga eka minkanelo ya matiko ya misava eka ku cinca ka maxelo tanihi laha swi kombisiweke xiswona eka NDP.
1.6. Khabinete yi pasise swibumabumelo swa Mitwanano ya le Cape Town ya 2012 eka ku simeka swipimelo swa Phurotokholo ya Torremolinos ya 1993 leyi fambelenaka na Mitwanano ya Matiko ya Misava eka ku Hlayiseka ka Swikepe swa ku Rhiya Tinhlampfi, ya 1977 ku ri yi pasisiwa hi Palamende.
Ntwanano wa le Torremolinos na Phurotokholo ya 1993 yi andlale swipimelo swa vuhlayiseko, swo fana ni switirhisiwa swo ponisa vutomi, swihlanganisi swa swiyanimoya, swisirhelelo swa ndzilo, michini na switirhisiwa swa gezi, na swin’wana swilaveko swo kongoma eka swikepe leswi ya ka lwandle swa timitara ta 24 kumbe ku hundza.
Mitwanano leyi bohaka ya matiko ya misava yi ta hoxa xandla eka ku antswisa swipimelo swa vuhlayiseki ku kota ku hunguta nhlayo ya mafu elwandle, laha ya nga kwalomu ka 24 000 hi lembe emisaveni hinkwayo. Swikepe swo phasa swa Afrika-Dzonga swi ta fanela ku landzelela swipimelo swa phurotokholo loko swi ri ematini ya hlangano wa Tiko eka Phurotokholo ya Torremolinos ya 1993.
Leswi swa fambelana ni swikongomelo swa ‘Operation Phakisa” swa ku tumbuluxa rimba ra matirhelo ra vufambisi bya tindzhawu ta malwandle ya Afrika-Dzonga, ku antswisa vuhlayiseki bya malwandle ya Afrika-Dzonga, ngopfu ngopfu eka swiharhi na swimilana leswi nga khombyeni ra ku nyamalalela makumu, na ku lulamisa vangwa leri nga kona ra swikili, eka swin’wana swa kona.
1.7. Khabinete yi pasise eka Afrika-Dzonga ku amukela Mitwanano ya Matiko ya misava eka Swipimelo swa Vuleteri, Switiketi na ku Angamelo eka Vatirhi eka Swikepe swo Phasa Tinhlampfi, 1995 (STCW-F).
Loku i ku ringeta ro sungula ku tumbuluxa swipimelo swa vuleteri leswi bohaka swa matiko ya misava eka vatirhi lava ya ku eku phaseni ka tinhlampfi hi swikepe leswi leheke 24 wa timitara kumbe ku tlula. Leswi swi ta antswisa vuhlayiseki bya vutomi na tinhundzu elwandle, na ku kota ku sivela ku thyakisa mbango wa lwandle hi lava phasaka tinhlampfi.
Enkarhini lowu nga hundza, vukorhokeri byo leha bya le lwandle byo engetela a swi vonaka ku ndlela yo kuma ntokoto na swikili leswi faneleke. Sisiteme leyi ya ku dyondzisa tirho hi ku endla a yi humesangi mbuyelo wa swikili swa xiyimo xa le henhla eka vatirhi.
Sisiteme leyintshwa yi akiwe hi ndlela ya ku hunguta vuleteri bya ku endla ni ku engetela na ku vumbeka kahle ka dyondzo ya ku hlohlotela vutivi. Leswi swi ta endla ku ri swikoteka eka vaphasi va ti hlampfi ku humelela hi ku ya ka nkarhi ku ya eka swikepe leswi kulu na ku va xikan’we va ya eka swikepe swa mabindzu ya matiko ya misava.
1.8. Khabinete yi pasise leswi landzelaka hi mali ya nsimbhi ya ku tsundzuka ya 2015 leyi nga ta endliwa hi khamphani ya Afrika-Dzonga ya ku endla Mali, leyi nga ta tivisiwa eka Gazete ya Mfumo.
a) Nongonoko wa Xingwexe xa Phurothiya: “Vutomi bya Nhenha: NR Mandela”
b) Nongonoko wa Xingwexe xa Ntumbuluko::“Vahloti va ni Vusiku – Mhungubye ya Angarheriwa hi ku Ntima”
c) Nongonoko wa Xingwexe xa Rhandi: “Swikokovi swa Afrika-Dzonga –Ngwenya ya Nile”
d) Nongonoko wa Xingwexe xa Mpondho: “Phurojeke ya UNESCO: Munhu na Xibakabaka”
e) Nongonoko wa Xingwexe xa Silivhere xa Xidlodlo na Tiki: “Switimela swa Afrika-Dzonga”, na
f) Nongonoko wa Xingwexe xa le Henhla xa Silivhere: “Tindzhawu ta le Lwandle leti Sirheleriweke ta Afrika-Dzonga”.
1.9. Khabinete yi hlamuseriwile hi ku Avanyisiwa ka Timajistarata ta Miganga na Tindzhawu ta Mindzilikano ya Xinawu ta Maavanelo na Switulo swa le Migangeni swa Tihuvo ta le Henhla ta Afrika-Dzonga.
Phurojeke ya ku ananyisiwa ka tihuvo yi tlherisela endzhaku ndzhaka ya ku pfumaleka ka ku ringana na vululami. Yi tumbuluxa masungulo lama nga ta letela tindzawulo leti khumbhekaka, tiejensi ta ku hlayisa nawu na mihlangano ya vululami ku ti xaxameta hi ndlela leyi nga fanela. Vaaki lava khale a va nga koti ku fikelela lava a va tshama emigangeni ya khale, laha a va tifuma na matikoxikaya sweswi va ta vuyeriwa eka ku humelela ka phurosese leyi ya ku avanyisiwa. Va ta kota ku fikelela vuavanyisi hi ntsengo wa le hansi.
Eka ku fikelerisa vululami, i swa nkoka ku avanyisa mindzilikano ya kahle ya xihlawuhlawu ya tihuvo hinkwato, ku katsa xivumbeko xa kona ni maakakelo. Phurosese leyi ya ku avanyisa yi tiyisisa leswaku ku va ni ku ringana ka ku hangalasiwa ka tihuvo laha tikweni, ku antswisa ku fikelela ka tihuvo, leswi swi nga mfanelo ya nkoka ya ximunhu leyi tiyisisiwaka hi Xiyenge xa 34 xa Timfanelo ta Nkoka eka Vumbiwa.
2. Nawumbisi
2.1. Khabinete yi pasise ku tivisiwa ka Nawumbisi wa ku Cinca Hlayiso wa Vana, 2014 hi Palamende.
Nawumbisi wu cinca Nawu wa Hlayiso wa Vana, 1998 (Nawu wa 99 wa 1998) ku antswisa sisiteme ya Hlayiso wa Vana na ku fikelerisa vululami eka vamanana na vana.
Ku cinca loku ku hunguta mintlhotlho, ya xinawu na vufambisi, loku hlanganiwaka ni lava vuyeriwaka hi Hlayiso wa Vana, lava ku nga vamanana na vana ngopfu.
Leswi swi hlangana kahle ni swikongomelo swa Kungu ra Hluvukiso ra Tiko na ku hundzuluxa ikhonomi na hlayiseko wa vaaki.
Swin’wana swiringanyeto leswi Nawumbisi wu lavaka ku Cinca swona swi katsa: ku sivela lava nga hakeriki hlayiso wa vana ku ya emahlweni va kota ku endla swikweleti, ku sindzisa vaphakeri va tinqingho ta le nyongeni ku nyika huvo ya hlayiso wa vana hi vuxokoxoko wa va anguri na lava tsandzekaka ku hakela hlayiso wa vana loko huvo yi enetekile hi ku vona leswaku tindlela hinkwato ta ku kuma lomu va nga kona swi ti komba swi nga tswalangi mihandzu, na ku endla ku ri munhu loyi xileriso xa ku hakela hlayiso wa vana xi nga endliwa eka yena, a hakela xikweleti xa hlayiso wa vana.
2.2. Khabinete yi pasise swibumabumelo eka Nawumbisi wa Agrément wa Afrika-Dzonga na Memorandamu ya Swikongomelo swa Nawumbisi ePalamende.
Ku tumbuluxiwa ka Agrément eAfrika-Dzonga, tanihi laha swiringanyetiweke xiswona eka Nawumbisi wa Agrément wa Afrika-Dzonga, wa 2014 wu ta hoxa xandla eka ku tisa ku cinca lokukulu na vundlandlamuxi eka sekithara ya vumaki leswi nga ta endla ku ri ku tumbuluxiwa mitirho loko hi le tlhelo swi pfuna ku humelerisa kungu ra mfumo eka miako.
Wu ta pfuna hi ti ndlela to hambana ku suka eka vulavisisi ku ya eka vundlandlamuxi, ku engeteleka eka migingiriko ya vutumbuluxi, ku tumbuluxa mitirho na ku hunguta vusweti.
2.3. Khabinete yi pasise swibumabumelo swa mpfapfarhuto swa Nawumbisi wa ku Cinca Matirhelo ya Vuoditi ePalamende.
Nawumbisi wa ku Cinca wu ringanyeta ku cinca eka Nawu wa Matirhelo ya Vuoditi, 2005, ku kambisisa lava lavaka ku va vaoditara na ku kambisisa vuxokoxoko eka Nawu wa Tikhamphani, 1973 ku kota ku xaxameta Nawu wa Matirhelo ya Vuoditi na Nawu wa Tikhamphani wa 2008 (Nawu. 71 wa 2008).
Xikongomelo i ku koka rinoko eka lava lavaka ku va vaoditi (lava tsakelaka ku va vaoditi), loko va nga si tsarisiwa, ehansi ka Nawu wa Matirhelo ya Vuoditi, 2005 leswaku va nyikiwa swipimelo hi Bodo leyi yi Tiyimelaka yi ri Yoxe ya Vaoditi, hi ndlela yo fana ni leyi vaoditi va pimeriweke ha kona, na ku cinca ka nkoka loku lavekaka hi ku landza Nawu wa Tikhamphani wa 2008. Leswi swi ta sirhelela vaaki eka mitirho leyi endliwaka hi lava tsakelaka ku va tioditara.
2.4. Khabinete yi pasise swibumabumelo eka Nawumbisi wa ku Herisa Milawu ya Vusirheleri na ku yi Cinca ePalamende.
Leswi lava ku herisa na ku cinca milawu yin’wana ya vusirheleri leyi tikombaka yi hundzeriwe hi nkarhi na ku va yi nga ha pfuni nchumu hi laha Khomixini ya ku Cinca Nawu ya Afrika-Dzonga yi swivoneke ha kona.
Khomixini a yi lerisiwe ku odita milawu hinkwayo ya Afrika-Dzonga ku kota ku tsundzuxa eka milawu leyi faneleke ku herisiwa, leyi nga ha riki ni nkoka kumbe swipimelo leswi nga landzeleriki vumbiwa. Nawumbisi lowu wu lava ku hetisisa tirho lowu eka vusirheleri.
Nawumbisi wu ringanyeta ku herisiwa ka milawu ya 16 leyi nga ha pfuniki nchumu na ku ringanyeta ku cinca Nawu wun’we, lowu nga fambelaneki ni Xiyenge xa 9 eka Vumbiwa (ntshaho eka ku ringanana). Leswi swi ta endla leswaku milawu yi fambelana ni matirhelo ya vumbiwa hi ku susa swipimelo swa xihlawuhlawu ku suka ka buku ya nawu.
3. Ku simekiwa ka Tiphurogireme ta Nkoka ta Mfumo
3.1. Khabinete yi tlangela na maAfrika-Dzonga hinkwawo eka Siku ra Ntshuxeko ra Vuhaxi hi 19 ta Nhlangula 2014 loko Phuresidente Jacob Zuma a ta rhurhela vateki va mahungu va khale na vahleri tanihi ku tlangela 20 wa malembe ya ntshuxeko wa vamaphephahungu laha Afrika-Dzonga. Siku ra ku Tlangela Vuhaxi i siku leri hi tlangelaka ntshuxeko wa hlamusela mavonelo na ntshuxeko wa vahaxi leswi tiyisisiwaka hi vumbiwa.
3.2. Phuresidente Zuma, hi ku heleketiwa hi vaholobye va Khabinete, Holobye wa Xifundzankulu xa Kwazulu-Natal na MEC va Swifundzankulu va nghenele Imbizo ya Phuresidente leyi nga humelela swinene eMasipala wa Msunduzi na le Mgungundlhovu hi ti 30 ta Ndzati 2014. Tanihi migingiriko yo ya emahlweni na ku burisana ni vaaki va Afrika-Dzonga, Phuresidente Jacob Zuma u ta khoma Hlengeletano ya Phuresidente ya Siyahlola eGiyani, Limpopo, hi ti 31 Nhlangula 2014.
3.3. Khabinete yi amukela xiviko xa ku humelela ka ku simekiwa ka Rimba ra Ntwanano to Tiyisisa eka Vaceri va Migodi leri vikiweke eka foramu ya Hlanganelo ya Tiko eka Sekithara ya Migodi.
Foramu leyi yi kombisa hi ku ti nyiketa ka lava khumbhekaka eka vumundzuku bya migodi laha Afrika-Dzonga, na ku tumbuluxa na ku vona leswaku ku na ku ringana exikarhi ka xiyimo xa vaaki na ikhonomi na swikongomelo swa vuvekisi.
Khabinete yi amukela ku ti nyikela nakambe eka Rimba ra Ntwanano ra ku Hlayiseka ka Vamigodi na ku kuma switshunxo swa nkarhi wo leha eka mintlhotlho leyi va hlanganaka na yona.
3.4. Khabinete yi amukela xitiviso hi Phuresidente Jacob Zuma hi ku humelela loku nga va kona eka Operation Phakisa ku pfula matimba ya ikhonomi ya Afrika-Dzonga ya le lwandle hi ndlela leyi nga hlayiseka.
Kungu ra mphakelo ra Phuresidente Jacob Zuma ri fikisa ekusuhi na ku vona ku vuyeriwa hi ikhonomi ya le lwandle, leyi nga kotaka ku endla R177 wa tibiliyoni eka swimakiwa hinkwaswo swa laha tikweni na ku tumbuluxa kwalomu ka miliyoni ya mitirho.
Phurojeke ya vumbirhi ya Operation Phakisa yi sungule hi ti 13 ta Nhlangula 2014 naswona yi ta kongoma eka ku tirha hi ku hetiseka ka titliliniki eka sisiteme ya rihanyo. Ku khuluka ka mitirho ku ta tlula mavhiki ya ntsevu ku kambisisa sekithara na ku hluvukisa makungu ya mphakelo lawa ya nga humesiwa eka vaaki loko ya hetiwile.
3.5. Khabinete yi amukerile Xitatimende xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Theme ya le Xikarhi (MTBPS), lexi nyikaka nkomiso wa rimba ra matirhiselo ya mali hi ku ya hi mpimanyeto wa mfumo wa tiko na swifundzankulu va lulameleke ha kona.
Khabinete yi amukela makungu lama vikiweke eka MTBPS ya ku hunguta matirhiselo ya mali eka Vukorhokeri bya Vaaki.
Khabinete yi lava ku tlhela yi tiyisisa maAfrika-Dzonga ku ri hambi loko xiyimo xa ikhonomi xi tika, mfumo wu ta ya emahlweni ku hakela tiphurogireme ta vaaki, vuvekisi eka miako na ku nyika nseketelo eka tifeme ta nkoka.
4. Xiyimo xa Khabinete eka Timhaka ta Sweswi
4.1. Khabinete yi amukela makungu lama nga vekiwa hi Ndzawulo ya Eneji ku antswisa hlayiseko wa eneji ya tiko, ku fikelela swilaveko swa ikhonomi na ku tumbuxiwa mitirho leyi lavekaka hi ntamu. Ku sayiniwa ka mfumontirhisano wa ntwanano wa vuxaka i goza ra nkoka ku ya emahlweni ku hlayisa eneji ya tiko.
Mitwanano leyi sayiniweke yi engetelaka vu phakeri bya nyutliliya laha tiko ri nga langa eka phurogireme ya ku xava nyutliliya na ku tlhava rin’wana goza ra tiko ra ku rhangisa hlayiseko wa eneji.
Phurosese leyi yi yisa tiko ekusuhi na ku fikelela ku tshwasa ku suka ka feme ya eneji ya nyutliliya eKoeberg leyi nga angarhela, tifeme ta ku tiyimela toxe ta nyutliliya ti languteriwa ku engetela 9.6 GW eka giridi ya tiko ya gezi.
NDP yi kombisa ku ti nyiketa ka tiko ku kambisisa tindlela hinkwato ta nyutliliya ku kota ku va na mphakelo wa eneji eka nkarhi lowutaka. Khabinete yi na ku tshembha leswaku Afrika-Dzonga yi na hlanganelo wa eneji wu yi katsa – malahla, dyambu, moya, mati, gese na eneji ya nyutliliya – yi ta tiyisisa leswaku ku va ni gezi leri tshembhekaka ku fikelela ku ku kula ka swilaveko swa tiko, ku pfumelela ku ringana eka switumbuluxi swa gezi na ku hi pfuna ku hunguta ti thagete ta ku humesiwa ka mimoya yo thyaka.
4.2. Khabinete yi amukela na ku hoyozela mihlangano hinkwayo ku va yi humelerile ku kota ku hlangana nakambe ePalamende ya Lesotho vhiki leyi hundzeke hi fambelana ni Swiboho swa Njhekanjhekisano eMaseru leyi fambisiweke hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa.
4.3. Khabinete yi engeta yi vula leswaku Afrika-Dzonga yi vekele etlhelo tindlela leti faneleke ta ku sivela ku hangalaka ka Ebola laha tikweni.
Vukambisisi eka tindzhawu hinkwato to nghena laha tikweni ti tiyisisiwile ku kota ku lemuka vuvabyi lebya baleka ka minsiha. Mfumo wu tlhele wu tumbuluxa xipano xo angula xa tiko xa loko ko tshuka ku va ni ku hangalaka ka vuvabyi na ku swibedlhele swa 11 swi tilulamiserile tanihi hi tisenthara ta vutshunguri bya Ebola.
Khabinete yi seketela makungu ya Nhlangano wa Matiko ya Misava wa Rihanyo eka ku tumbuluxa tisenthara ta vutshunguri bya Ebola na ku tiyisisa switirhisiwa swa tilayiborithari to ringeta, ku kambela ku khumbana, ku hlengeleta vaaki, ku lahliwa hi ndlela leyi hlayisekeke na ku hlayiseka ka rihanyu eka matiko ya Vupeladyambu bya Afrika laha ku pfumalekaka Ebola.
Khabinete yi tlhela yi kombela vanhu na van’wamabindzu emisaveni hinkwayo ku hoxa xandla eka Nkwama wo Angula wa Ebola lowu tumbuluxiweke ku pfuna lava khumbhekeke eVupeladyambu bya matiko ya Afrika eka ku lwisaneni va vuvabyi lebyi hlaselaka.
4.4. Khabinete yi amukela ku khomisa ka vanhu va ntsevu lava hleketeleriwaka ku va va yisa tintambu leswi nga endla ku ri ku kayivela mati eGauteng. Vanhu lava hi van’wana va vikiwa ku va van’wana lava nga khomiwa hi maphorisa. Khabinete yi kombise mavonelo ya vona leswaku ku yiviwa ka tintambhu na migingiriko yin’wana – ku yisiva ka swipfalo swa magoji, tinsimbi ta mabiloho, tiphayiloni ta gezi, tifense, na swin’wana swi ringana na lwisana ni phurogireme ya miako. Mfumo wu ta tiyisisa leswaku tinsulavoya leti ta khotsiwa hi vukhamba bya ku kumiwa va ri tintambhu leti nga yiviwa na ku vona leswaku va kuma malembe ya le henhla ya ku khotsiwa hi nawu. Khabinete yi kokiwe rinoko hi mhaka leyi naswona hi nge teki nkarhi ku endla xa n’wa nchumu ku lwisana na vugevenga lebyi.
4.5. Vubindzurisi na Vuvekisi bya Afrika-Dzonga (TISA), leri nga rhavi ra Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki (ya dti) , vhiki leri nga hundza yi kumile sagwati eka Khoniferense ya Mabindzu na Hluvukiso ya Matiko ya Misava eka Foramu ya Matiko ya Misava ya Vuvekisi eGeneva hikuva va hlohlotela vuvekisi lebyi nga tiya. Leswi i swa ntirho lowu nga endliwa hi TISA hi ku seketela ku tumbuluxiwa ka feme ya Indonesia ya Unilever Ethekwini, leyi nga pfuriwa hi Holobye wa Mabindzu na Vumaki.hi nkarhi wa ku rhurheriwa ka COP 17 hi Afrika-Dzonga.
4.6. Khabinete yi kumile mahungu yantshwa hi kuwa ka muako eNigeria. Xitatimende xin’wanyana xi ta humesiwa endzhaku ka ku vika loku.
5. Migingiriko leyi ya ha taka
5.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta nyika mbulavulo wa nkoka wo pfula ehansi ka nhlokomhaka leyi nge “Maiko ya Misava tanihi Makete Wun’we lowu wa ha Hluvukaka”, eka Khoniferense ya innovaBRICS na Ku Tlula eLondon hi ti 27 ta Nhlangula 2014.
Khoniferense leyi yi hlanganisa varhangeri va mimfumo na mabindzu eka migingiriko leyi tsakisaka eka timakete leti ta ha kulaka, ku valanga na ku kanela hi swivandla swa vuvekisi na mintlhotlho eka timakete leti.
Khabinete yi amukela Khoniferense ya innovaBRICS na Ku Tlula tainhi nkarhi wa ku tlakusa Afrika-Dzonga tanihi ndzhawu ya vuvekisi eka matiko ya United Kingdom eka mabindzu na le ka timakete leti ta ha kulaka.
5.2. Phuresidente Zuma u ta amukela Phuresidente wa Burundi Phuresidente Pierre Nkurunziza hi ti 4 ta Hukuri eDorobeni ra Kapa. Vuendzi lebyi byi ta tiyisisa vuxaka bya tirhisano na Burundi ku yisa emahlweni ku bindzurisa kwala ka khothinete.
5.3. Ndzawulo ya Timhaka ta Mati na Nkululo, hi ku tirhisana Vaholobye va Afrika va Khansele ya Mati (AMCOW), Khomixini ya Vulavisisi ya Mati ya Afrika-Dzonga, SADC na Vatirhisani bya Vamanana ni Mati, va ta rhurhela Khoniferense ya Mati, Rimbewu na Hluvuko eEast London ku sukela hi ti 3 ku fikela hi ti 7 ta Hukuri 2014 ehansi ka nhlokomhaka leyi: “Rimbewu, Mati & Hluvuko – ndzhawu leyi nga si khumbhiwaka”.
Xikongomelo xa khoniferense swi ta vekiwa hi Pholisi ya AMCOW na Makungu ku rhangisisa Rimbewu Sekithara ya Mati eAfrika, ku aka vutivi, ntirhisano na ku angamela na ku hlela, ku fikelela swikongomelo hinkwaswo swa ku ringana ka rimbewu eka pholisi ya mati.
5.4. Khabinete yi navelela vadyondzi ku humelela loko va ha lulamisela swikambelo swa vona swa mahelo ya lembe. Swikambelo leswi swi ta tirhisiwa ku kabela mpimo wa ku nghenelela eka dyondzo ko tanihi Ku Kamberiwa ka Tiko ka Lembe (ANA) na Xitatimende xa Pholisi xa Nkambelo na Kharikhulamu (CAPS).
Khabinete yi amukela ku tiyisisiwa hi Umalusi leswaku tiko ri ti lulamiserile ku endla swikambelo swa Switifiketi swa Henhla swa Tiko exikarhi ka 27 ta Nhlangula ku fikela hi ti 28 ta Hukuri 2014.
Vatswari hinkwavo, vahlayisi na miganga va hlohloteriwa ku seketela vadyondzi loko va ha lulamisela swikambelo.
Khabinete yi tlhela yi navelela tlilasi ya matiriki ya 2014 ku tirha kahle eka swikambelo leswi swa ha taka. Khabinete yi lava ku tlhela yi hlohlotela vatswari ma vahlayisi ku seketela ku Hlawuriwa ka Rhavi ra Vulawuri bya Swikolo bya 2015 ku yima tanihi vayimela kulangwa kumbe hi ku vhota.
5.5. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku seketela Nhweti ya Rixaka yo Lemuka Timfanelo ta Vatsoniwa exikarhi ka ti 3 ta Hukuri 2014 ku fikela hi ti 3 ta N’wendzamhala 2014 ehansi ka hlokomhaka leyi: “Ku tlangela malembe ya 20 ya timfanelo ta vanhu lava tsoniweke eka Xidemokirasi”.
Ku sukela hi 1994 hi endlile ku tlhavile magoza lamakulu ya kuyisa emahlweni timfanelo na vutomi bya xiyimo xa le henhla eka vanhu lava tsoniweke hi ku milawu, tipholisi na ku nghenelela ka vaaki. Hikuya hi Nkambisiso wa Malembe ya Makumbembirhi 1994 – 2014, Hofisi ya Xiyimo xa Vanhu lava Tsoniweke yi tumbuluxiwile, Kungu ra Hlanganeleke ra Vatsoniwa ra Tiko ri amukeriwile, vuhlayisi bya mahala bya rihanyo, ku pfuniwa ka vaaki na ku nghenelerisa eka dyondzo eka vanhu lava tsoniweke.
NDP ya tinyiketa tanihi tiko ku engetela hlayo ya mfikelelo ya vukorhokeri, ngopfu ngopfu dyondzo ya xiyimo xa le henhla na ku thoriwa eka vanhu lava tsoniweke.
5.6. Hi ku ya hi moya wa N’hweti ya Vutleketli, khabinete yi kombela vatirhisi va magondzo ku langutisisa vuhlayiseki bya xiyimo xa le henhla hi ku landzelela swipimelo swa rivilo na ku tiyisisa leswaku mimovha yi fanerile ku va emagondzweni. Mfumo wu kombela vafambi hi milenge ku tirhisa magondzo hi vukheta na ku vona leswaku vatirhisi va magondzo hinkwavo va xiximana.
6. Ku thoriwa
6.1. Khabinete yi pasise ku thoriwa ka vanhu lava landzelaka eka Bodo ya Vulavisisi ya Tiko ya Mpfuno:
a) Phurofesa Mala Singh (thoriwa nakambe);
b) Phurofesa Mamokgethi Phakeng;
c) Phurofesa Ari Sitas;
d) Muyimeri Louisa Zondo;
e) Phurofesa Tinyiko Maluleke;
f) Dokodela Vathiswa Papu-Zamxaka;
g) Manana Gail Campbell
h) Tatana Mashangu Lubisi
i) Phurofesa Errol Tyobeka (thoriwa nakambe);
j) Phurofesa Sunil Maharaj (thoriwa nakambe)
k) Dokodela Peter Clayton (thoriwa nakambe);
l) Phurofesa Loyiso Nongxa (Mutshamaxitulu);
m) Manana Joanne Yawitch; na
n) Phurofesa Murray Leibbrandt (thoriwa nakambe).
6.2. Khabinete yi pasise ku thoriwa ka Bodo ya Swikambelo swa Tiphatente
a) Manana Elena Mihail Zdravkova;
b) Phurofesa Christiena Maria van der Bank (re-appointment);
c) Manana Shanaaz Tiry (thoriwa nakambe);
d) Manana Sandra Clelland (thoriwa nakambe); na
e) Tatana Paul Sibisi (thoriwa nakambe).
6.3. Khabinete yi pasise ku thoriwa ka Swirho swa Huvo eka Huvo ya Tinkhamphani
a) Phurofesa Kasturi Moodaliyar;
b) Muyimeri Lizelle Dominique Haskins;
c) Tatana Mmoledi Fairhope Malokane; na
d) Tatana Peter John Veldhuizen.
6.4. Khabinete yi pasise ku thoriwa ka Bodo ya Afrika-Dzonga ya Vulawuri bya Swihahampfhuka bya Vaaki.
a) Manana Smunda Mokoena (Mutshamaxitulu);
b) Phurofesa Ntombizozuko Dyani-Mhango;
c) Jeneralankulu Nhlanhla Lucky Job Ngema;
d) Manana Lizeka Dlephu;
e) Muyimeri Roshan Dehal (thoriwa nakambe);
f) Manana Doris Dondur (thoriwa nakambe); na
g) Tatana Mongezi India.
6.5. Khabinete yi pasise ku thoriwa ka Vakhomi va nkwama lava nga Riki Swirho swa Vurhangeri eka Bodo ya Tiko ya Nkwama wa ku Seketela.
a) Tatana R Garach;
b) Tatana A Raiz;
c) Manana Z Ntlangula;
d) Manana N Mosala;
e) Manana A Makwetla; and
f) Manana J Williams.
6.6. Khabinete yi pasise ku thoriwa ka Tatana Fundisile Mketeni tanihi CEO wa Mitanga ya Swihari ya Afrika-Dzonga (SANParks eka kontiraka ya malembe ya ntlhanu.
6.7. Khabinete yi engetele kontiraka ya Manana Thuli Radebe tanihi CEO ya Senthara ya Vundlandlamuxi bya Vukorhokeri bya Vaaki (CPSI) hi malembe manharhu .
6.8. Khabinete yi pasisile ku thoriwa ka Manana Lakela Kaunda tanihi Mufambisinkulu eka Hofisi ya Phuresidente.
Vuxokoxoko: Tatana Donald Liphoko
Sele: 082 901 0766
