A. Mafhungo ane a khou bvelela zwino kha shango
1. Vhulamukanyi, U thivhela Vhugevhenga na Vhutsireledzi
1.1. Khomishini ya Ṱhoḓisiso dza zwa Vhulamukanyi ya Muhaṱuli Vho Madlanga
1.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u tholwa ha Khomishini ya Ṱhoḓisiso dza zwa Vhulamukanyi kha Zwiito zwa Vhugevhenga, U dzhenelela ha zwa Polotiki na Zwiito zwa Vhuaḓa kha Sisteme ya Vhulamukanyi ha zwa Vhugevhenga hu tshi katelwa na u dzudzanywa ha Ḽiṅwalo ḽa Tshiofisi ḽa nga ha Ndivho, Tshikoupu, Zwipikwa na Tsumbamaitele dza Ṱhoḓisiso.
1.1.2. U vhumbiwa ha Khomishini iyi hu khwaṱhisedza vhuḓiimiseli ha Phresidennde ha u shumisa maitele a zwa ndayotewa a u lingedza u ita ṱhoḓisiso dzo fhelelaho dza mavharivhari a zwiito zwo khakheaho, u tikedza zwa u fulufhedzea ha zwiimiswa zwashu, u vhuisa fulufhelo kha vhadzulapo khathihi na u dzhiela vhukando muthu muṅwe na muṅwe ane a pfuka milayo ya shango ḽashu.
1.2 U Thivhela Vhugevhenga na u vhu Fhelisa
1.2.1 Khabinethe yo ṱanganedza maga a mbekanyamaitele dzo khwaṱhiswaho nga kha fulo ḽa Operation Shanela 2 ḽe ḽa ita uri hu vhe na u farwa ha vhahumbulelwa vha swikaho 17 000 u mona na shango vhukati ha ḽa 27 Fulwana na ḽa 02 Ṱhangule 2025. Ho farwa vhahumbulelwa vha swikaho 2 911 kha milandu ya vhugevhenga vhuhulwane khathihi na ya khakhathi dzi ngaho mabulayo, ndingedzo dza u vhulaha, u hombokwa ha mimoḓoro, u tzhipa, u pwasha ngomu miḓini na kha mabindu ngeno vhaṅwe vhathu vha swikaho 1 763 vho farelwa milandu ya u rwa, u rwa na u huvhadza vhaṅwe (GBH).
1.2.2 Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza zwa u farwa ha vhahumbulelwa vha swikaho 550 kha milandu ya u bwa migodi zwi siho mulayoni u bva kha mugodi u re fhaḽa Barberton, kha ḽa Mpumalanga sa tshipiḓa tsha fulo ḽa Operation Vala Umgodi nahone yo dovha hafhu ya dzhiela nṱha zwauri vhathu avho vho ṋewa beiḽi.
B. Mafhungo maswa kha Khabinethe
1. Tshivhumbeo tsha Thendelano na shango ḽa Amerika
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza mafhungo maswa nga ha tshivhumbeo tsha Thendelano na shango ḽa Amerika (USA), hezwi zwi khou ḓa nga murahu ha mithelo i swikaho 30% ine ya khou itelwa shango ḽa Afrika Tshipembe ye ya lavhelelwa uri i ḓo thoma u shuma u bva nga ḽa 7 Ṱhangule 2025; hune ha vha na mbetshelwa dza uri mithelo iyo i ḓo dovha ya senguluswa hafhu zwenezwo musi arali mashango aya vhuvhili hao a tshi nga swika hune a swikela thendelano.
1.2. Khabinethe yo ombedzela vhuḓiimiseli ha Muvhuso kha u wana thandululo dzavhuḓi nahone dzine dza nga vha dza tshifhinga tshilapfu nga kha nyambedzano dzine dza ḓo dzulela u bvela phanḓa na shango ḽa Amerika, hu tshi katelwa na kha vhuimo ha vhuphresidennde.
1.3. Sa zwe zwa ḓivhadzwa nga Ofisi ya Phresidennde, Phresidennde Vho Ramaphosa vho kwamana na Phresidennde Vho Trump nga luṱingo mulovha sa tshipiḓa tsha u khwaṱhisa ndingedzo dza shango ḽa Afrika Tshipembe dza nyambedzano dza Thendelano dza mbambadzo.
1.4. Ndingedzo dza Muvhuso dzo dzula dzi sedza kha uri, alusa ikonomi u itela u vhulunga na u sika mishumo miswa, hu tshi katelwa u khwaṱhisa muhumbulo wa u bveledza ikonomi yo vanganaho khathihi na u khwaṱhiswa ha maitele a u ṱanganywa ha vhubveledzi na thengiso ya zwibveledzwa zwenezwo musi shango ḽi tshi khou shuma ḽo livha kha u engedza maraga yaḽo ya zwivhambadzelwannḓa kha mashango a Asia, Yuropa, Vhubvaḓuvhakati, na u mona na dzhango ḽa Afrika u itela u ṱuṱuwedza u konḓelela ha ikonomi yashu.
1.5. Musi hu tshi khou sedzwa nḓowetshumo dzi kwameaho nga u engedzwa ha mithelo, muvhuso u khou lavhelesa kha maga a elanaho na ṱhoḓea kha dzenedzo nḓowetshumo dzo kwameaho khathihi na maga o lavhelelwaho a u ita uri hu vhe na vhudziki kha nḓowetshumo khathihi na u tsireledza mishumo.
Hezwi zwi katela:
1.5.1. U thomiwa ha Desike ya Thikhedzo ya Zwivhambadzelwannḓa, ine ya ḓo shuma sa vhuṱumani ho tou livhaho na khamphani dzo kwameaho.
1.5.2. Maga a u thusa khamphani uri dzi kone u konḓelela mutsiko wa mithelo iyi yo engedzwaho khathihi na u ṱuṱuwedza u kona u konḓelela lwa tshifhinga tshilapfu hu thi katelwa na pulane dza nyaluwo u itela u tsireledza mishumo na vhukoni ha vhabvuledzi fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
1.5.3. Tshikwama tsha Thikhedzo ya zwa Fhano Hayani (LSF) hu tshi itelwa uri khamphani dzo kwameaho dzi kone u shela mulenzhe kha pulane dza lushaka.
1.5.4. Mbekanyamushumo ya Thikhedzo ya Zwivhambadzelwannḓa na zwa Mashumele Avhuḓi (ECSP), ine ya katela masheleni na ndaka dza bindu hu tshi katelwa tshifhaṱo na zwishumiswa u itela u tandulula ṱhoḓea dza tshifhinga tshipfufhi u ya kha dza tshifhinga tsha vhukati kha nḓowetshumo dzoṱhe.
1.5.5. U shumisana na Muhasho wa zwa Mishumo na Vhashumi kha maga a u fhungudza u xelelwa nga mishumo hune ha nga vha hone, u shumisa zwishumiswa zwiṋe zwa vha hone zwa zwino kha zwiimiswa zwawo zwiṋe zwa nga shandukiswa u itela u tandulula khaedu dzine dza vha hone zwa zwino.
1.5.6. Nga murahu ha vhukwamani na vha Khomishini ya Phikhisano, ho thomiwa milayo ya Mbofholowo ya Tshigwada tsha Vhavhambadzelannḓa u itela uri hu kone u vha na tshumisano na ndangulo nga avho vhane vha khou pikisana. Mvetamveto ya Mbofholowo ya Tshigwada i ḓo anḓadzwa mafheloni a vhege u itela uri maitele aya a kone u khunyeledzwa nga tshihaḓu. Zwidodombedzwa zwi ḓo wanala kha https://www.thedtic.gov.za
2. Mutevhe wa Thendelano dza zwa Mbambadzo na Vhubindudzi vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa China dza 2025-2029
2.1 Muhasho wa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Phikhisano (the dtic) nga tshumisano na madzangano a zwa nḓowetshumo khathihi na khoro dza zwa vhuvhambadzelannḓa wo dzudzanya Mutevhe wa Thendelano dza zwa Mbambadzo na Vhubindudzi vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa China (2025 – 2029) sa mutheo wa tshumisano ya zwa ikonomi na China.
2.2 Mutevhe u katela mveledziso ya mbambadzo, vhubindudzi, nḓowetshumo na zwikili. (a) Kha mbambadzo: Zwipikwa zwi kha thengiselano ya zwibveledzwa zwa 100 zwa maimo a nṱha, u vhumbwa ha ṱano ḽa tshoṱhe kha ḽa China hu tshi katelwa na tshumisano u itela u tandulula maga a zwa mulayo (b) Kha Mveledziso ya Vhubindudzi na Nḓowetshumo: Zwipikwa zwi kha vhubindudzi kha ikonomi ya tsimbi, mathaela, mimoḓoro, vhumagi ha dzibeṱiri, zwishumiswa zwa mishonga na dzilafho, vhumagi ha zwiporo na zwa didzhithaḽa. (c) Tshipiḓa tsha mveledziso ya zwikili: Ho lavheleswa kha zwikili zwiṋe zwa elana na sekhithara dza ndeme dzo ṱaluswaho hu tshi katelwa u lugisa khathihi na u ṋetshedza tshumelo ya ndondolo nga murahu.
2.3 Mutevhe uyu wo ṋetshedzwa kha muvhuso wa Riphabuḽiki ya Vhathu ya China (PRC) nga tshifhinga tsha madalo a mushumo a Tshanḓa tsha phresidennde Vho Mashatile ngei China, e a vha hone u bva nga ḽa 14 u swika ḽa 18 Fulwana 2025. Tshanḓa tsha phresidennde vho davhidzana na mabindundangwa nga muvhuso a ndeme a China khathihi na zwiimiswa zwa masheleni nahone vho dovha hafhu vha shela mulenzhe kha Foramu ya zwa Vhubindudzi ya vhukati Afrika Tshipembe na China hu tshi katelwa na Ṱano ḽa China ḽa zwa Vhubveledzi na Thengiso ya Zwibveledzwa kha Dzitshaka (CISCE), he vha vula lwa tshiofisi Luvhanḓe lwa Lushaka lwa Afrika Tshipembe u itela u vhea shango ḽashu sa yone nḓila ya u ya kha mashango a Afrika ane a wanala Tshipembe ha Soga ḽa Sahara hu tshi itelwa tshumisano kha zwa mbambadzo, vhubindudzi na nḓowetshumo.
3. Nyambedzano dza Lushaka– Buthano ḽa Lushaka ḽa u Thoma
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza na u dzhiela nzhele muvhigo wa mvelaphanḓa yo no swikelwaho u swika zwino kha zwa u farwa ha buthano ḽa u thoma kha mavhili a Nyambedzano dza Lushaka ḽine ḽa ḓo farwa kha tshifhinga tsha maḓuvha mararu u bva nga ḽa 15 u swika ḽa 17 Ṱhangule 2025 fhaḽa UNISA (Pretoria).
3.2. Buthano iḽi ḽa u thoma ḽo livhiswa kha u ṱuṱuwedza thendelano dza nga ha masia ane a tea u lavheleswa khao nga tshifhinga tsha Nyambedzano dza Lushaka dzine dza khou dzudzanyelwa uri dzi ḓo katela vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe u bva kha masia oṱhe a vhutshilo musi vha tshi ḓo vha vho kuvhangana u itela u bveledza bono ḽa shango ḽashu kha tshifhinga tsha miṅwaha ya 30 i ḓaho. Hedzi Nyambedzano dza Lushaka dzo dzudzanyelwa u ḓo farwa kha wadi dza nyambedzano dzi swikaho 13 400, hu tshi ḓadziswa kha vhuṅwe vhukwamani vhune ha ḓo vha hone vhu swikaho 50 000 ho rangwaho phanḓa nga vhadzulapo kha tshifhinga tsha miṅwedzi ya 12 i ḓaho u tou bva tshe ha farwa Buthano ḽa u thoma.
3.3. Ndugiselo idzi u swika zwino dzo no ita uri hu vhe na madzangalelo manzhi vhukuma, hune madzangano a fhiraho 737 a bvaho kha sekhithara dzi fhiraho 30 a vha o no ḓiṅwalisa u swika zwino a tshi itela u shela mulenzhe nga nḓila ine zwa sumbedza lutamo luhulwane vhukuma vhukati ha vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe lwa u bveledza vhumatshelo vhune vha vhu takalela.
3.4. Khabinethe yo ombedzela zwauri Nyambedzano dza Lushaka a dzi sokou tou vha fhedzi iṅwe nḓila ya u ambedzana, fhedzi ndi maitele o khwaṱhaho a u dzhia vhukando vhune ha vha u bveledza mutheo wa shango ḽa Afrika Tshipembe ḽine ḽa katela vhoṱhe nahone ḽine ḽa vha na vhuthihi.
4. Maitele a Nzudzanyululo ya Muelo wa Vhunzhi ha Khaboni (CBAM)
4.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha zwa u sengulusa masaindaitwa a CBAM kha ikonomi ya shango ḽa Afrika Tshipembe, hu tshi katelwa na kha sekhithara/zwibveledzwa zwo katelwaho kha CBAM. Khabinethe yo tendela zwa u ṱanganedzwa ha mutevhe wo linganyiswaho wa vhukando na u rumela milaedza une wa sumbedza ṱhoḓea dzashu dza zwa mveledziso, dzangalelo ḽa lushaka, masiandaitwa a nyaluwo ya ikonomi khathihi na vhuḓiimiseli kha vhukando ha zwa kilima.
4.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya tendela zwa u thoma u shumiswa ha maitele a masia manzhi a Muvhuso nga u angaredza ane a ḓo rangwa phanḓa nga dtic hu tshi katelwa na vhushaka ha tshumisano na vhoradzipfunzo, sekhithara ya phuraivethe na madzangano a zwa vhashumi u itela uri hu vhe na u shumiswa nga nḓila yo fhelelaho ha pulane dza u fhungudza muhasaladzo wa khaboni khathihi na u shumiswa ha maitele a zwa tshaka mbili, tshaka nnzhi hu tshi katelwa na maṅwe maitele ane a vha hone kha zwa u ṱuṱuwedza na u ita mafulo a u lwa na CBAM.
5. Mivhigo ya Mashumele ya Luvhili nga Ṅwaha
5.1. Khabinethe yo ṱanganedza na u dzhiela nṱha Mivhigo ya Mashumele ya Luvhili nga Ṅwaha ya nga ha u thoma u shumiswa ha Pulane dza Mveledziso dza Vhukati ha Ṅwaha (MTDP) dza ṅwaha wa 2024-2029 dza tshifhinga tsha u bva nga Tshimedzi 2024 u swika Ṱhafamuhwe 2025.
5.2. Hedzi MTDP dzi bvisela khagala zwipikwa zwa ndeme zwe zwa ṱanganedzwa nga GNU kha tshifhinga tsha vhukati ha 2024 u swika 2029 zwine zwa vha: (i) u sika mishumo na nyaluwo i katelaho vhoṱhe, (ii) U fhungudza vhushai na u tandulula thaidzo dza u ḓura ha zwirengwa na (iii) U bveledza shango ḽine ḽa shuma zwavhuḓi nahone ḽa mvelaphanḓa.
5.3. Minisṱa vha Muhasho wa Vhupulani, Vhulavhelesi na Vhusengulusi, khathihi na Vhadzulazwidulo kha Zwigwada zwa Khabinethe vha ḓo ṋetshedza manyeṱu a fhungo iḽi nga Ḽavhuvhili, ḽa 12 Ṱhangule 2025.
6. Mafhungo maswa nga ha G20
6.1. Miṱangano ya tshiofisi ya G20 i swikaho 80 kha ya 132 yo dzudzanywaho yo no ḓi fariwa u swikela zwino.
6.2. Nyambedzano dza nga ha ḽiṅwalo/mulevho wa Mawanwa a Dziminisṱa na maṅwe mawanwa a maimo a nṱha a elanaho dzo no thoma.
6.3. Afrika Tshipembe ḽo no thoma maitele a Tsenguluso ya Mashele a Muvhuso nga u angaredza ane a vha tshiteṅwa tsha ndeme tsho livhiswaho kha u bveledza sisṱeme ya khwine ya zwa masheleni a ḽifhasi ine ya ḓo thusa mashango ane a khou bvelela uri a kone u bindudza kha themamveledziso, ndondolamutakalo, pfunzo na u kona u konḓelela kilima.
6.4. Zwigwada zwoṱhe zwi ḓivheaho zwa Vhudavhidzani ha G20 zwo ṋetshedza mbekanyamushumo dzazwo dza u shuma khathihi na zwipikwa zwa hone. US ḽo sumbedzisa uri ḽi khou ḓo ḓidzhenisa hafhu kha zwa u shela mulenzhe kha miṱangano ya G20 naho hu na uri ḽi tshi ḓo imelwa nga Muṅwaleli wa maimo a fhasi.
6.5. Ho farwa miṱangano i tevhelaho nga ṅwedzi wa Fulwana:
6.5.1. Muṱangano wa Vhuṋa wa G20 wa nga ha Masheleni na Vhathusavhalangi vha Bannga dza Vhukati nga ḽa 14 na 15 Fulwana 2025, we wa lavhelesa kha: (i) Furemiweke ya Vhulavhelesi na Kuvhigele kwa Bannga dza Mveledziso dza Dzitshaka, Maitele a Vhubveledzisi ha Masheleni a Ṋetshedzwaho musi ho wa Dwadze (ii) na (iii) Mafhungo maswa nga ha Nyambedzano dza Tshikolodo tsho Ḓiimisaho tsha Ḽifhasi.
6.5.2. Muṱangano wa Vhaimeli vha Mimaraga miswa na Mashango ane a khou bvela Phanḓa (EMDE) we wa dzinginya uri Afrika Tshipembe ḽi tea u bvela phanḓa na u tshimbidza miṱangano ya EMDE sa muraḓo wa Mashango Mararu a G20 ṅwaha u ḓaho.
6.5.3. Muṱangano wa Vhuraru wa Dziminisṱa dza Gwama na Vhaluvhisi vha Bannga dza Vhukati nga ḽa 17 na 18 Fulwana 2025 we wa amba nga ha mafhungo a (i) vhupulani ha zwa masheleni ha dzitshaka, (ii) themamveledziso, (iii) mithelo ya dzitshaka, (iv) zwikhukhulisi zwa nyaluwo na mveledziso kha dzhango ḽa Afrika, (v) masheleni ane a nga vha hone lwa tshifhinga tshilapfu, na (vi) thaidzo dza kha sekhithara ya zwa masheleni khathihi na u katelwa kha zwa masheleni.
6.5.4. Muṱangano wa Vhuraru wa zwa Thekiniki wa Tshigwada tsha U shuma tsha zwa U maanḓafhadzwa ha Vhafumakadzi tsha G20 (EWWG) we wa farwa vhukati ha 2– 4 Fulwana 2025, wo vha wo sedzesa kha u ṱuṱuwedza nyambedzano dza ḽifhasi na tshumisano kha zwa ndinganelo ya mbeu na u maanḓafhadza vhafumakadzi ho livhiwa kha u dzhiela nṱha, u fhungudza na u kovhanya mushumo wa zwa ndondolo u sa badelwi.
6.5.5. Muṱangano wa Vhuraru wa Tshigwada tsha U shuma tsha zwa Pfunzo we wa farwa u bva nga ḽa 2 u swika nga ḽa 3 Fulwana 2025, wo vha wo lavhelesesa kha (i) ṱhoḓea dza tshihaḓu dza u ṋetshedza vhadededzi vho eḓanaho hu tshi itelwa uri hu vhe na pfunzo i katelaho vhoṱhe nahone ya ndeme i linganaho khathihi na u ṱuṱuwedza zwikhala zwa u guda vhutshilo hau hoṱhe kha vhoṱhe. Muṱangano wo dovha hafhu wa amba nga ha mvetamveto ya Mulevho wa Dziminisṱa dza Pfunzo dza G20.
6.5.6. Muṱangano wa Vhuṱanu wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga Mutakalo we wa farwa u bva nga ḽa 8 u swika ḽa 9 Fulwana 2025 wo lavhelesa kha u khwaṱhisa zwa u ṋetshedzwa ha mutakalo wa ḽifhasi kha masia a ngaho u ḓilugisela musi wa tshiwo tsha dwadze khathihi na vhukando vhune ha tea u dzhiiwa, hu tshi katelwa na ṱhoḓea ya u ṋetshedzwa ha masheleni a zwa mutakalo nga nḓila ine zwa nga vha zwa tshifhinga tshilapfu khathihi na u kona u swikela thekhinoḽodzhi ntswa u fana na khaelo dza TB nga nḓila i linganaho.
6.5.7. Muṱangano wa Vhuraru wa Tshigwa tsha U shuma tsha nga ha U fhungudzwa ha Khohakhombo dza Tshiwo u bva nga ḽa 9 u swikela nga ḽa 10 Fulwana 2025 we wa lavhelesesa kha zwa u tandulula khaedu khulwane dza zwa Ndangulo ya Khohakhombo ya Tshiwo khathihi na nḓivho i fanaho, pulane na maitele a khwinesa a u fhungudza khohakhombo dza zwiwo.
6.5.8. Muṱangano wa Vhuṋa wa Tshigwada tsha U shuma tsha 1: Nyaluwo ya Ikonomi i Katelaho, Vhubveledzanḓowetshumo, Mishumo na u Fhungudza Tshayandingano we wa farwa nga ḽa 9 u swika ḽa 10 Fulwana 2025, wone wo lavhelesesa kha maga a u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi i katelaho, vhubveledzanḓowetshumo, mishumo na u fhungudza tshayandingano.
6.5.9. Muṱangano wa Vhuvhili wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga ha Kilima na Ṱhogomelo ya Mupo we wa farwa u bva nga ḽa 14 u swika nga ḽa 18 Fulwana 2025 we wone wa lavhelesesa kha mafhungo a zwithu zwi tshilaho zwo fhambanaho na tsireledzo ya mupo, tshanduko ya kilima, u tshinyadzwe ha mavu, gomelelo, ndangulo ya dzikhemikhaḽa na mathukhwi, vhuḓi ha muya hu tshi katelwa maḓanzhe na khunzikhunzi dzao.
6.5.10. Muṱangano wa Vhuṋa wa Tshigwada tsha U shuma tsha nga ha Mveledziso we wa farwa u bva nga ḽa 21 u swika ḽa 23 Fulwana 2025 we khawo ha vha hu tshi khou ambiwa nga ha vhewa ha milayo ya maimo a nṱha ya zwibveledzwa zwa mivhuso ya ḽifhasi na vhubindudzi, u wana maṅwe masheleni a zwa mveledziso na u bveledza thikhedzo yo khwaṱhaho ya zwa matshilisano hu tshi itelwa muthu muṅwe na muṅwe.
7. Mbekanyamushumo ya Thandululo ya zwa Maḓi ya Giyani (Tshiṱiriki tsha Mopani, Limpopo)
7.1. Khabinethe yo ṱanganedza mafhungo maswa nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha zwa u thoma u shumiswa ha Mbekanyamushumo ya Thandululo ya zwa Maḓi ya Giyani.
7.2. Thandela ya Tshumelo dza zwa Maḓi ya Giyani ine ya katela u dzheniswa ha phaiphi dza muelo u swikaho 325 km u bva fhaḽa Giyani WTW i ḓo katela na madamu a tshumelo ane a ḓo ṋetshedza maḓi kha mivhundu i swikaho 55 i re fhaḽa Giyani na vhupo ha nga tsini. Mvelaphanḓa yo no swikelwaho nga u angaredza u swikela zwino i kha 90.23%. Mushumo wa u ita ndingo kha mutsiko wa maḓi na u thoma u ṋetshedzwa hao wo ita uri mushumo woṱhe wo no itwaho u swikela zwino u vhe henefha kha 90%. Thandela iyi i khou lavhelelwa u ḓo khunyeledzwa nga ṅwedzi wa Khubvumedzi 2025.
7.3. Luṱwa lwa 1 lwa Phaiphi dza Maḓi dza kha Mivhundu ya 55 ya fhaḽa Giyani lune lwa katela vhuṱumani ha u alwa ha phaiphi na nḓisedzo ya maḓi miḓini kha mivhundu ya 24 kha iyo ya 55. Thandela iyi yo ita uri hu khunyeledzwe mushumo wa u alwa ha phaiphi na u ṋetshedza maḓi ngomu miḓini kha mivhundu ya 23 kha ya 24. Uyo muṅwe muvhundu wo salaho wa Risinga View u ḓo khunyeledzwa mafheloni a ṅwezi wa Fulwana 2025. Luṱa lwa 2a lune lwa katela vhuṱumanyi ha u alwa ha phaiphi na ha nḓisedzo ya maḓi ina ya vha na mithara ngomu miḓkha mivhundu ya 15, i ḓo thoma u shumiwa nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2025/26 ngeno Luṱa lwa 2b (lune lwa vha mivhundu ya 16) lu tshi ḓo thoma u shumiwa kha tshifhinga tsha miṅwaha ya u fhedzisela ya MTEF.
7.4. Zwa u khwinifhadzwa ha Tshiimiswa tsha U kunakisa Maḓi tsha Giyani (Giyani WTW) u bva kha 30Ml/d u ya kha 40Ml/d khathihi na u bveledziswa ha vhunzhi ha vhupo ha milonga hu tshi itelwa uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi yo eḓanaho kha mivhundu ya 55 ya fhaḽa Giyani, zwi kha ḓi vha kha tshiimo tsha vhupulani tshine tsha ḓo thoma u shumiwa kha kotara ya vhuraru ya uno ṅwaha wa muvhalelano nga murahu ha musi ho no khunyeledzwa IRS. Hu khou lavhelelwa uri hezwi zwi ḓo vha maga a u fhedzisela nga muhasho fhaḽa Giyani a u lingedza u khwinisa nḓisedzo ya maḓ kha mivhundu ya 55 na henefho nga ngomu ḓoroboni.
7.5. Mvelaphanḓa iyi i khou vha hone nga murahu ha musi ho vha na maga a u shandukisa zwithu e a vha hone tshifhingani tsha kale ane khao ha katelwa:
7.5.1. Phaiphi dza u hwala maḓi manzhi dza Nandoni-Nsami – dzine dza vha phaiphi dza muelo u swikaho 40.5 km dza u endedza maḓi a songo kunakiswaho u bva fhaḽa Damuni ḽa Ṋanḓoni kha tshiṱiriki tsha Vhembe dza a shela kha ludambo lwa Xikukwani lune mafheleloni a ḓo elela a tshi ya kha damu ḽa ndinganyiselo ḽa Giyani WTW, ḽe ḽa thoma u shuma nga ḽa 5 Lambamai 2023 fhedzi ḽone ḽo khunyeledzwa lwa tshoṱhe nga ṅwedzi wa Lara 2023 nahone zwazwino ḽi khou ṋetshedza maḓi fhaḽa Giyani WTW nga mbalotshikati ya 15Ml/d ya maḓi a songo kunakiswaho. Nga henefho tsini na phaiphi idzi, hu na phaiphi dza .58 dzine dza fhelela fhaḽa KwaMsani (Greater Malamulele) hune ha vha nga fhasi ha Masipala Wapo wa Collins Chabane, dze na dzone dza khunyeledzwa nga Nyendavhusiku 2023.
7.5.2. Uyu mushumo wa u vusuluswa ha Giyani WTW uri tshi vhe kha tshikalo tshatsho tsha kale tsha 30Ml/d tshe tsha vha tshi tshi khou tsela fhasi nga tshikalo tsha vhukati ha 13-17Ml/d, wo khunyeledzwa nga ṅwedzi wa Fulwi 2024.
7.6. Thandela iyi yo khunyeledzwaho yo dzhia masheleni ane a khou anganyelwa henefha kha R6 biḽioni, e a ṋetshedzwa nga Muhasho wa Maḓi na Vhuthathazwitzhili (DWS).
8. Tshumisano vhukati ha Afrika Tshipembe na Nigeria kha sekhithara ya ole na gese
8.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mawanwa a madalo a mushumo a zwa thekiniki ngei kha ḽa Nigeria e a farwa nga Minisṱa Vho Gwede Mantashe u ya u amba nga ha tshumisano kha sekhithara ya zwa migodi, ole na gese sa tshipiḓa tsha Khomishini ya Vhukati ha Mashango Mavhili a Afrika Tshipemben a ḽa Nigeria (BNC).
8.2. Shango ḽa Nigeria ḽi khou ṱoḓa u bveledza sekhithara yaḽo ya zwa migodi nga kha u bwa na u bveledza zwiko zwaḽo zwinzhi zwa minerala khathihi na u shumisa tshenzhemo khulwane ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya sekhithara ya zwa migodi nga nḓila yo fhelelaho.
8.3. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi na dzangalelo ḽa u wana mukovho wa ole na nḓisedzo ya gese u bva kha ḽa Nigeria khathihi na u guda zwinzhi kha tshenzhemo khulwane ine shango ḽa Nigeria ḽa vha nayo kha zwa bwiwa na u bveledzwa ha ole na gese.
8.4. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha vhuḓiimiseli ha Nigeria ha u khunyeledza Thendelano idzi dza zwa makwevho a mukovho wa ole mbisi u ḓa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe mafheloni a Ṱhangule 2025, dzine thendelano dzenedzo dza ḓo ita uri hu vhe na tswikelo yo livhaho ya zwiimiswa zwa khunakiso zwa muvhuso na zwa phuraivethe zwa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
9. U ṱuṱuwedza zwa u thoma u shumiswa ha milayo ya tshandukiso kha sekhithara dza zwa vhuendedzathundu na vhuendi
9.1. Khabinethe yo ṱanganedza makumedzwa o rumelwaho Phalamenndeni hu tshi itelwa mushumo wa u tholwa ha Bodo ya zwa Vhulanguli ine tshipikwa tshayo ha vha u ita mushumo wa vhulavhelesi kha Vhulanguli ha Ikonomi ya zwa Vhuendi (TER) kha mafhungo ayo a ndeme u itela uri hu vhe na mavhusele avhuḓi na vhulavhelesi ha zwa masheleni. Heyi bodo ya TER i ḓo ita uri hu vhe na u elana nga nḓila yo teaho ha milayo ya vhulanguli ha ikonomi kha tshaka dzoṱhe dza zwa vhuendi dzine dza katela vhuimangalavha, zwiporo, bada na vhufhufhi ha muyani. Bodo i ḓo dovha hafhu ya lingedza u fhungudza milayo u itela u ṱuṱuwedza mitengo i pfalaho zwipikwa zwihulwane hu u lingedza u tsireledza vhashumisi khathihi na u ṱuṱuwedza phikhisano. U tholwa uhu hu ḓo ita uri hu vhe na u itwa ha mishumo yo teaho nga nḓila ya nṱhesa khathihi na nḓisedzo ya tshumelo hu tshi tevhedzwa vhuḓifhinduleli ha tshiimiswa tshenetsho.
9.2. U tholwa ha bodo ndi ha ndeme kha u vhumbiwa na u thoma u shuma ha TER sa tshiṅwe tsha zwipikwa zwa muvhuso zwa u tikedza adzhenda ya tshandukiso, ine ya ḓo “khwinisa ndeluwo ya u ita zwa mabindu nga u ṱanganya na u fhungudza maitele a zwa milayo, u ita uri phumethe dzi vhe dza othomatiki khathihi na khumbelo dza hone, u fhungudza vhuhulu ha zwa u tevhedza milayo”, nahone i ḓo ita uri hu vhe na mbekanyamaitele dzine dza vha khagala, zwiṋe hezwi zwa ḓo thusa u kunga vhubindudzi vhune ha ṱoḓea, nga maanḓa kha sekhithara ya zwa vhuendi.
9.3. Heyi TER i ḓo ita uri milayo ine ya tea u tevhelwa i vhe nga nḓila i pfalaho vhukati ha muvhuso na zwiimiswa zwa phuraivethe. I ḓo dovha hafhu ya lingedza u ita uri hu vhe na mitengo i pfalaho u itela u thusa u thivhela zwa u engedzwa ha mitengo nga nḓila i songo teaho kha zwa vhuendi hu tshi itelwa uri vhaṋameli vha kone u wana murahu ndeme ya masheleni avho. Hezwi zwi ḓo thusa vhashai na vhashumi vhane vhunzhi havho vha ḓitika kha vhuendi ha nnyi na nnyi. Zwi ḓo dovha hafhu zwa shela mulenzhe kha u fhungudzwa ha masheleni ane vha a shumisa kha zwa vhuendi nga ṅwedzi, zwa fhedza nga u amba uri vha ḓo kona u vha na masheleni o salaho ane vha nga kona u a shumisa kha zwiṅwe khathihi na u kona u swikela dzenedzo mbadelo dza vhuendi honoho.
9.4. Bodo ya TER i ḓo dovha hafhu ya tea u vhona uri vhatshimbidzi vha tshumelo dza zwa vhuendi vha nga thungo vhane vha khou tea u ṱanganedzwa kha netiweke ya zwiporo ya lushaka ine ya vha nga fhasi ha vhuṋe ha Mulangi wa themamveledziso ya vha ha Transnet vha khou farwa zwavhuḓi khathihi na u ṱuṱuwedza vhuṋe ha zwidimela zwine hezwi zwa ḓo thusa kha u ita uri hu vhe mitengo i pfalaho ya zwa vhuendi khathihi na u elana na vhubindudzi ha tshifhinga tshilapfu hu tshi katelwa na u vusulusa fulufhelo ḽa vhabindudzi. Izwi zwi ḓo thusa kha zwipikwa zwa ndeme zwa Muvhuso zwine zwa vha mveledziso ya ikonomi na u sika mishumo lune ha ḓo fhedza nga u vha na mishumo minzhi ine ya ḓo sikwa kha sekhithara ya zwa vhuendi.
9.5. Zwa u shanduka u bva kha vhuendedzathundu ha bada u ya kha ha zwiporo zwi ḓo kona u swikelwa afho hune khamphani dza nga kona u endedza thundu nnzhi dzi ngaho malasha na khontheina u ya kha zwiporo, zwine ngauralo zwa ḓo fhungudza masiandaitwa kha mupo, u tsireledza bada dzashu, u fhungudza tsitsikano dzibadani dzashu khathihi na u vha na khombo ṱhukhu dzibadani dzashu. Bodo i ḓo dovha hafhu ya ita uri hu vhe na ndinganelo kha maitele ayo a zwa milayo kha tshaka dzoṱhe dza zwa vhuendi musi i tshi ita vhuḓifhinduleli hayo ha zwa vhufulufhedzei.
C. Tsheo dza Khabinethe
1. U Ṱanganedzwa ha Thendelano dza u Vhumbiwa ha Afreximbank
1.1. Khabinethe yo tendela zwa u ṱanganedzwa ha Thendelano dza u Vhumbwa ha Afreximbank nga shango ḽa Afrika Tshipembe u itela uri ḽi kone u vha muraḓo wa tshoṱhe, u swikela ṱhoḓea dzoṱhe dza zwishumiswa zwa mbambadzo na vhubindudzi, tshomedzo dza zwa masheleni na u vha na vhushaka ha ndeme ha tshumisano kha thikedzo ya zwipikwa zwa mveledziso ya lushaka na zwa dzhango dza Afreximbank.
1.2. Shango ḽa Afrika Tshipembe, nga kha Koporasi ya Ndindakhombo ya Tshikolodo tsha Zwivhambadzelwannḓa (ECIC) ḽi ḓo shandukela kha tshigwada tsha A tsha zwa vhufaramikovhe, zwine hezwi zwa ḓo ṋea shango vhuḓifhinduleli ho khwaṱhaho kha zwa malangele a Afreximbank, hu tshi katelwa na ṱhuṱhuwedzo kha sia ḽa ndeme ḽine ya tea u ḽi dzhia, tshivhumbeo na vhatholiwa vha zwa vhurangaphanḓa.
1.3. Nga u tou tendelana kha idzi thendelano dza u vhumbiwa khathihi na u vha muraḓo o ḓiimisaho nga eṱhe, muvhuso wa shango ḽa Afrika Tshipembe wo vulela vhukoni ha Afreximbank ha u enegedza thuso yavho ya masheleni a zwa vhubindudzi na vhuvhambadzelannḓa nga kha u ṋetshedzwa ha masheleni, zwibveledzwa na tshumelo kha khamphani dza ḽa Afrika Tshipembe, bannga dza zwa makwevho hu tshi katelwa na zwiimiswa zwa muvhuso zwa shango ḽa Afrika Tshipembe lune ngauralo ha vha u tikedza zwivhambadzelwannḓa khathihi na u vusulusa zwa vhubveledzanḓowetshumo kha ikonomi ya shango ḽa Afrika Tshipembe.
1.4. U ḓadzisa kha zwenezwo, zwa u vha muraḓo o ḓiimisaho nga eṱhe zwi ṋetshedza tshikhala tsha u kona u vha na tswikelo kha tshomedzo dza dzibannga dza u ḓisa thandululo, dzine kanzhi dza shumiswa kha u thusa mashango a Afrika ane a vha miraḓo hu tshi katelwa na zwiimiswa zwao zwa phuraivethe musi arali ho vha na u sa tshimbila zwavhuḓi ha mimaraga, thaidzo dza ḽifhasi dza zwa masheleni, ikonomi na nyimele ya zwa polotiki kha ḽifhasi.
2. Maitele a mugaganyagwama wa ṅwaha wa 2026 (milayo, tsumbamaitele na khaḽendara)
2.1. Khabinethe yo dzhiela nzhele makumedzwa a nga ha tshandukiso ya mugaganyagwama dzo livhiswaho kha u bveledza sisṱeme ya mugaganyagwama ine ya tikedza zwipikwa zwa mveledziso zwa shango ḽa Afrika Tshipembe ngeno nga thungo i tshi khou tsireledza mashumele avhuḓi a tshifhinga tshilapfu a zwa masheleni khathihi na Milayo ya zwa Mugaganyagwama yo khwinifhadzeaho ya ṅwaha wa 2024 -2029, Tsumbamaitele dza MTEF ya 2026 na Khaḽendara ya Maitele a Mugaganyagwama wa 2026.
2.2. Maitele a Mugaganyagwa wa 2024 – 2029
2.2.1. Muvhuso u tea u dzudzanya maitele o khwaṱhaho nahone a katelaho a u lingedza u swikela thendelano dza phanḓa dza nga ha mutevhe wa maga ane a sa tou vha manzhi a pulane dza zwipikwa zwa mugaganyagwama:
a. Furemiweke ya zwa masheleni
b. mithelo
c. u badela zwikolodo
d. vhubindudzi kha themamveledziso dza ndeme
e. zwipikwa zwa ndeme zwa kushumisele kwa masheleni na masia ane khao ha tea u fhungudzwa kushumisele kwa masheleni, khathihi na
f. maga a u alusa ikonomi.
2.2.2. Tsheo dza mugaganyagwama dzo ḓitikaho nga vhuṱanzi, dzo sedzaho mvelelo na u ḓitika nga mafhungo ane a vha hone:
(a) Maitele mathihi a mugaganyagwama, o ṱanganywaho, ane a vha khagala nahone o fhelelaho hu tshi katelwa na kha Mukovho wa Mbuelo kha masia oṱhe a Muvhuso.
(b) U itela u tikedza tshiteṅwa 214 tsha Ndayotewa tshine tsha amba nga ha uri maitele a mugaganyagwama a tea u dzhiela nṱha vhuḓifhinduleli na vhukoni ha mashumele ha zwa masheleni ha masia oṱhe a muvhuso nga nḓila yo fhelelaho.
2.2.3. Vhupulani ho ṱanganelaho, u dzudzanya zwithu u ya nga ndeme yazwo na u ita mugaganyagwama hu tshi katelwa na u dzudzanya nyambedzano dza miholo ya tshumelo dza muvhuso nga nḓila ine dza elana na maitele a mugaganyagwama.
2.2.4. Tsheo dza mugaganyagwama dzi tea u vha na mbonelaphanḓa nahone dzi vhe nga nḓila ine dzo sedza tshifhinga tsha vhukati ha ṅwaha, zwine zwa amba uri MTEF i tea u vha tshishumiswa tshihulwane tsha u ita uri zwipikwa zwa mbekanyamaitele zwi elane na pulane dza zwa masheleni.
2.2.5. Maitele a mugaganyagwama a tea u dzudzanywa, a tevhedza tshifhinga na u ḓitika nga milayo nahone ngauralo, Khaḽendara ya Mugaganyagwama i tea u vhea zwifhinga zwo teaho kha luṱa luṅwe na luṅwe lwa mushumo uyu, u tou bva kha u vhea zwipikwa u ya kha thendelo ya zwa milayo.
2.2.6. Tsheo dza mugaganyagwama dzi tea u tevhekana nahone dzi ṱhonifhiwe sa tshipiḓa tsha u ita uri maitele a mugaganyagwama a dzule a tshi tshimbila zwavhuḓi misi yoṱhe.
2.2.7. Zwiimiswa zwa u dzhia tsheo tsha zwa mugaganyagwama zwi tea u shuma zwavhuḓi, u shela mulenzhe nahone zwi shume nga tshifhinga.
2.2.8. Maitele a mugaganyagwama a tea u ṱuṱuwedza vhukoni ha mashumele avhuḓi na mukovho wa masheleni a muvhuso.
2.2.9. Maitele a mugaganyagwama a tea u tikedza zwa u sa tou vha na fhethu huthihi fhedzi hune ha dzhiiwa hone tsheo khathihi na u vha na vhuḓifhinduleli.
2.3 Tsumbamaitele dza MTEF dzi khwaṱhisedza vhuḓiimiseli ha muvhuso ha u vha na maitele a zwa mugaganyagwama o dzikaho, ane a vha khagala nahone o livhanywaho na zwipikwa a dovha hafhu a tikedza zwipikwa zwa kushumisele kwa masheleni zwa Afrika Tshipembe zwine zwa vha zwa tshifhinga tshilapfu hu tshi katelwa na zwipikwa zwa mveledziso ya lushaka nga u angaredza.
3. Mvetamveto ya vhuvhili ya U shela Mulenzhe ho Tiiwaho ha Lushaka (NDC) ya shango ḽa Afrika Tshipembe kha maga a ḽifhasi a u lwa na thaidzo dza tshanduko ya kilima sa zwe zwa lavhelelwa ngaho nga Thendelano ya Paris
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha ḽiṅwalo ḽa U shela Mulenzhe ho Tiiwaho ha Lushaka (NDC) hu tshi itelwa uri hu vhe na vhukwamani ho teaho.
3.2. NDC ya vhuvhili i khou dzinginya uri tshikalo tsha muhasaladzo wa Greenhouse Gas (GHG) tsha vhukati ha 320 – 380 mt CO2 eq nga 2035.
3.3. U khunyeledzwa ha NDC ha vhuvhili hu ḓo ita uri vhuḓiimiseli ha dzitshaka ha shango ḽa Afrika Tshipembe khathihi na vhuḓifhinduleli haḽo kha zwa masiandaitwa a tshanduko yak ilima kha ḽifhasi vhu thome u shuma khathihi na u vhona uri hu khou vha na tshanduko ya u ya kha fulufulu ḽi vhavhalelaho mupo nahone ḽa ikonomi yo ḓitikaho nga muhasaladzo wa khaboni u re fhasi. NDC i ḓo dovha hafhu ya wanala kha https://www.dffe.gov.za
3.4. Muvhuso wo dzhia tsheo ya u ita tsenguluso ya zwa thekhiniki ya nga ha khonadzeo ya nḓila ntswa ya muhasaladzo wa GHG wa shango ḽashu u swika nga 2035, hu tshi katelwa na tsenguluso ya vhuḓifhinduleli ha zwa milayo ha shango ḽa Afrika Tshipembe nga fhasi ha Thendelano ya Paris khathihi na ḽiṅwalo ḽa milayo, vhubveledzi ha ha fulufulu ḽi vusuluseaho he shango ḽa vhu dzudzanyela nga ṅwaha wa 2035, Pulane dza Kushumele kwa Fulufulu dza Lushaka hu tshi katelwa na Pulane dza Zwiko dzo Ṱanganelaho.
4. Muvhigo wa Nyambedzano dza vhukati ha Dziminisṱa – Daimane ya Mupo: Khaedu na Zwikhala (30 Fulwana 2025)
4.1. Nḓowetshumo ya Daimane ya ḽa Afrika Tshipembe ndi vhashelamulenzhe vha ndeme kha nḓowetshumo ya zwa daimane na dzhuweḽari ya ḽifhasi nahone i shela mulenzhe muhulwane kha ikonomi ya lushaka. Fhedziha, nḓowetshumo ya daimane ya ḽifhasi i khou bvela phanḓa na u ṱangana na khaedu khulwane nga mulandu wa zwiitisi zwa ikonomi khulwane lune ngauralo, Khabinethe yo ṋetshedza thendelo kha Muhasho wa Zwiko zwa Minerala na Zwivhaswa ya u shela mulenzhe kha thendelano dza dzitshaka dzine dza ita uri mashango ane a bveledza daimane a vhe kha vhuimo ha khwine ha u bveledza na u vhambadza daimane ya mupo ḽifhasini ḽoṱhe nga u angaredza. U itela u kona u swikela izwi, Khabinethe yo dovha hafhu ya tendela uri nḓowetshumo ya daimane i humbelwe uri i shele mulenzhe nga 1% ya mbuelo yayo ya ṅwaha ye ya wanala u bva kha thengiso ya daimane i songo kunakiswaho hu tshi itelwa u tikedza zwa u vhambadzwa ha daimane ya vhukuma ya shango ḽa Afrika Tshipembe u itela nyaluwo ya ikonomi na u sika mishumo.
5. U bviswa ha u Phumulwa ha Mulayotibe wa SAA SOC Limited kha mbekanyamushumo ya zwa vhusimamilayo ya Phalamennde
5.1. Khabinethe yo ṱanganedza khumbelo ya u ṋetshedzwa ḽikumedzwa ḽa u phumulwa ha Mulayotibe wa South African Airways (SAA) Soc Limited u bva kha mbekanyamushumo ya zwa vhusimamilayo ya Phalamennde.
5.2. Thendelano ya Thengiso na Thengo khathihi na u phumulwa ha The Mulayo wa SAA wa vhu 5 wa ṅwaha wa 2007, zwo vha maitele a thangelaphanḓa e Muhasho wa kale wa Mabindu a Muvhuso wav ha u tshi lavhelelwa uri u a swikele u itela uri thengiso iyo na thengo ya hone zwi kone u swikelwa. Mulayotibe uyu wo ḓivhadzwa ngei Phalamenndeni nga ḽa 25 Phando 2024; fhedziha, nga ḽa 14 Ṱhafamuhwe 2024, ho ḓivhadzwa u fheliswa ha iyi thengiselano nga murahu ha u kundelwa u bvela phanḓa ha nyambedzano vhukati ha mahoro a kwameaho. Musi zwo ralo, uhu u fheliswa ha thendelano iyi ho mbo ḓi ita uri nyimele dzoṱhe dzo salaho, dzine dza vha, u phumulwa ha Mulayo wa SAA wa vhu 5 wa 2007 dzi si tsha kona u tevhedzwa, ndi ngazwo ho vha na khumbelo ya u humiselwa murahu ha Mulayotibe u bva kha vhusimamilayo ha Phalamennde.
D. Milayotibe
1. Mulayotibe wa Khwiniso dza Tshumelo dza zwa Maḓi
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Tshumelo dza zwa Maḓi Phalamenndeni. Uyu mulayotibe wo livhiswa kha u khwaṱhisa milayo na ndangulo ya tshumelo dza zwa maḓi hu tshi katelwa na u khwinifhadza zwa u tevhedza Mulayo wa Tshumelo dza zwa Maḓi, wa 1997 (Mulayo 108 wa 1997).
1.2. Khwinifhadzo idzi dza Mulayo wa Tshumelo dza zwa Maḓi dzi ḓisa tshanduko dza u lingedza u tandulula zwa u sa khethekanywa ha mishumo ya vha Maanḓalanga a zwa Tshumelo dza zwa Maḓi (WSA) na Vhaṋetshedzi vha Tshumelo dza Maḓi (WSP) nga mimasipala, nga u bvisela khagala mishumo ya tshiṅwe na tshiṅwe tshazwo nga nḓila yo ṱanḓavhuwaho, u tandulula thaidzo dza mashumele ane a si vhe avhuḓi a dziWSP nga u thomiwa ha ṱhoḓea dza zwa mulayo dzine dza amba uri ndi dziWSA fhedzi dzine dza ḓo tea u thola dziWSP dzine dza vha na ḽaisentsi ya u shumai ne ya tea u vha na vhuimo ha fhasisa ha vhukoni yo ṋetshedzwaho nga vha Muhasho wa Maḓi na Vhuthathazwitzhili.
1.3. Khwinifhadzo idzi dzi ḓo dovha hafhu dza tandulula thaidzo dza vhuṱudzeṱudze dze dza vhonala dzi hone kha sekhithara, hu tshi katelwa na u thomiwa ha milandu ya u sa tevhedza milayo, maitele na zwilinganyi zwa u dzhenelela khathihi na zwilinganyi zwa fhasisa zwa mashumele a vhaṋetshedzi vha tshumelo dza maḓi, ine ya tea u thoma u tevhedzwa nga vha maanḓalanga a tshumelo dza zwa maḓi.
2. Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Maḓi wa Lushaka
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u ṋetshedzwa ha makumedzwa a Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Maḓi wa Lushak ngei Phalamenndeni. Mulayotibe uyu u khwinisa Mulayo wa zwa Maḓi wa Lushaka, wa 1998 (Mulayo 36 wa 1998). Khwiniso idzi dzi ḓo khwinifhadza milayo nahone dzi ḓo ita uri zwiko zwa maḓi zwa shango ḽashu zwi langwe nga nḓila yavhuḓi, zwi tsireledzee na u vhulungea. Mulayotibe uyu u dovha hafhu wa dzinginya makumedzwa a u fhelisa tshayandingano dza tshifhingani tsha kale dzine dza elana na mukovho wa maḓi khathihi na u thoma u shumiswa ha Khethekanyo 27 ya Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996, nga u ita mbetshelwa dza u khwaṱhisa tsireledzo ya zwiko zwa maḓi zwa shango ḽashu.
3. Mvetamveto ya Mulayotibe wa Khwiniso ya Mafhungo a Vhana
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u anḓadzwa ha mvetamveto ya Mulayotibe wa Khwiniso ya Mafhungo a Vhana u itela uri hu kone u vha na vhukwamani ho teaho na vhadzulapo. Mulayotibe uyu wo livhiswa kha u khwinifhadza na u khwaṱhisa Mulayo wa Mafhungo a Vhana wa 2005 (Mulayo 38 wa 2005), ho sedzeswa kha masia o fhambanaho a ndeme u fana na vhuṱudzeṱudze na u sa shuma zwavhuḓi ha sisṱeme ya ndondolo na tsireledzo ya vhana kha masia o fhambanaho a tshumelo dzi fanaho na u thivhela, maga a u dzhenelela hu tshee na tshifhinga, milayo, ndondolo ya nga thungo, tshumelo dza u vhuedzedza tshitshavhani na ṱhogomelo ya vhana. Mulayotibe u dovha hafhu wa lingedza u khwaṱhisa maitele a u bvela phanḓa na u tsireledza vhana kha zwiito zwa dzikhakhathi, u sa farwa zwavhuḓi, u tambudzwa, u sa londwa na u shumiswa nga nḓila i si yavhuḓi.
E. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha musi ho ranga u khwaṱhisedzwa ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Dokotela Vho Cynthia Ntombifuthi Khumalo sa Mulangi Muhulu wa Muhasho wa Mitambo, Vhutsila na Mvelele.
2. Dokotela Vho Sipho Ngomane sa Muthusamulangi Muhulu (DDG): Ngangulo ya Tshiimiswa kha Muhasho wa Vhuendelamashango.
3. Vho Yanga Ntombizodidi Tantsi sa DDG: Koporasi dzo Ṱanganelaho na Mveledziso ya Mabindu Maṱuku kha Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku.
4. Vho Vuyisa Africa Dayile sa DDG: Mbekanyamaitele ya Sekhithara na Ṱhoḓisiso kha Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku.
5. Dokotela Vho Nonhlanhla Ignatia Ndlovu sa DDG: HIV/AIDS, TB na MCWH kha Muhasho wa Mutakalo.
6. U tholwa ha vhafarandaka vha Muvhuso kha Bodo ya Tshikwama tsha zwa Vhufhaṱi tsha Tirisano
a. Phrof Vho Wellington Didibhuku Thwala;
b. Vho Allyson Lawless;
c. Dokotela Vho Msizi Reginald Myeza; na
d. Vho Zukiswa Kimani.
7. U tholwa ha miraḓo ya Bodo ya Koporasi ya Masheleni a zwa Dzinnḓu ya Lushaka
(a) Vho Khalid Desmond Golding (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Balungile Siphumelele Dlungwane;
(c) Vho Thulani Siyabonga Mabaso;
(d) Vho Jacqueline Ramatsimele Maisela;
(e) Vho Ayesha Seedat;
(f) Vho Alison Hickey -Tshangana;
(g) Vho Nomzamo Babhekile Hlengiwe Khumalo;
(h) Muimeleli Vho Mthokozisi Daluxolo Xulu;
(i) Vho Tshepiso Florah Kobile;
(j) Vho Velile Cecil Dube;
(k) Vho Noluthando Khulukazi Mashologu; na
(l) Vho Satish Roopa.
8. U ḓadzwa ha zwikhala kha Bodo ya Tshumelo ya Ombud ya Zwikimu zwa Tshitshavha
(a) Vho Busisiwe Nwabisa Nzo (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Sarah Madinoge Letsie;
(c) Vho Moganambal Karen Muthen; na
(d) Vho Mduduzi Orville Sikhumbuzo Zungu.
9. U ḓadzwa ha zwikhala kha Bodo ya Maanḓalanga a zwa Ndangulo ya Vhaḓivhi vha Ndaka
(a) Vho Mmanare Evylyn Mamabolo;
(b) Vho Merriam Mapule G. Mashiteng;
(c) Vho Leshabe Samuel Rampedi; na
(d) Vho Thomas Khorommbi Sigidi.
10. U ḓadzwa ha zwikhala kha Bodo ya Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Dzinnḓu
(a) Vho Malesela Phineas Sebatjana.
11. U tholwa ha miraḓo ya Bodo ya zwa Vhufhufhi ha Muyani ha Afrika Tshipembe (SAA)
(a) Vho Sedzani Faith Mudau (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Fathima Gany (Muthusamudzulatshidulo);
(c) Vho Theunis Potgieter;
(d) Vho Mongezi India;
(e) Vho Dennis Thokozani Dlomo;
(f) Vho Pamela Bulelwa Yako;
(g) Vho Bongiwe Pityi;
(h) Dokotela Vho Salome Chiloane-Nwabueze;
(i) Dokotela Vho Prittish Dala;
(j) Vho Lisa Mangcu;
(k) Vho Bongiwe Mbovu;
(l) Vho Siphumelele Dlungwane;
(m) Muimeleli Vho Johannes Collen Weapond
(n) Phrofesa Vho John Lamola (CEO)
(o) Vho Lindsay Olitzky (CFO)
12. U tholwa ha Vhalangi vhane vha si vhe miraḓo ya Khorotshitumbe kha Bodo ya Mulangi wa Ikonomi ya Vhuendi (TER)
( U tholwa ha Bodo ya TER ndi tshipiḓa tsha u ita uri hu thome u shumiswa tshanduko kha sekhithara ya zwa vhuendi na vhuendedzathundu).
(a) Vho Ethel Teljeure (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Balebebetje Zondi;
(c) Vho Fathima Bibi Sheik;
(d) Vho Lucky Thekisho;
(e) Vho Vincent Blennies;na
(f) Vho Ravindra Nair.
13. Vhalangi vhane vha si vhe miraḓo ya Khorotshitumbe kha Bodo ya tshifhinganyana ya Tshikwama tsha Khombo dza Badani
(a) Vho Kenneth Brown (Mudzulatshidulo)
(b) Vho Nonhlanhla Mabusela-Aikhuere (Muthusamudzulatshidulo).
(c) Vho Ntswaki Kutumela;
(d) Vho Innocentia Mmule Pule;
(e) Vho Richard Dyantyi;
(f) Vho Mpontshane Afred Mkhipheni;
(g) Vho Neeshan Balton;
(h) Vho Alfredina (Ntina) Themba
F. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1. Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi
1.1 Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa vhuṱambo ha shango ha u pembelela Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka ḽa 2025 nga ḽa 9 Ṱhangule fhaḽa Tshitediamu tsha Nkowankowa, Tzaneen, vunduni ḽa Limpopo. Vhuṱambo uvhu ha u pembelela ḓuvha iḽi ha uno ṅwaha vhu ḓo farwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “U bveledza Ikonomi yo Khwaṱhaho hu tshi Itelwa Vhathu Vhoṱhe”, zwine zwa elana na vhuimo ha Vhuphresidennde ha G20 ha shango ḽa Afrika tshipembe hu tshi katelwa na vhuḓiimiseli haḽo kha maitele a Vhuthihi, Ndinganelo na U bvela Phanḓa.
1.2 Mbekanyamaitele ya uno ṅwaha i ombedzela zwa u ṱuṱuwedza u shela mulenzhe ha vhafumakadzi kha maimo a vhurangaphanḓa na zwa ikonomi, u ṱuṱuwedza zwa u katelwa ha vhathu vhoṱhe kha ikonomi na u lwa na zwiito zwa khakhathi dzo ḓisendekaho nga mbeu khathihi na mabulayo a vhafumakadzi sa zwone zwikhukhulisi zwihulwane zwa u maanḓafhadzwa ha vhafumakadzi.
1.3 Ṅwedzi wa Vhafumakadzi a u thoma fhedzi ḓuvha ḽa u pembela hu tshi ṱhonifhiwa u konḓelela na u shela mulenzhe ha vhafumakadzi nga u fhambana havho, fhedzi ḽi dovha hafhu ḽa vha khuwelelo ya u vhona uri vhafumakadzi vha khou katelwa nga nḓila yo fhelelaho kha u bveledza vhumatshelo ha shango ḽa Afrika Tshipembe.
2. Imbizo ya nga ha u thoma u shumiswa ha mafulo a tsivhudzo na u thivhela zwiito zwa GBVF ya vha ha JCPS
2.1 Tshigwada tsha Mihasho ya zwa Vhulamukanyi, U thivhela Vhugevhenga na Vhutsireledzi (JCPS) tshi ḓo fara imbizo ya nga ha u thoma u shumiswa ha mafulo a tsivhudzo na u thivhela zwiito zwa GBVF nga ḽa 8 Ṱhangule fhaḽa Ga- Kgapane, vunduni ḽa Limpopo.
2.2 Uhu u thoma u shumiswa ha mafulo aya hu ḓo kuvhanganya fhethu huthihi mihasho ya muvhuso, vhadzulapo, vharangaphanḓa vha sialala na zwitshavha zwapo u itela u tsivhudza na u khwaṱhisa maga o rangwaho phanḓa nga vhadzulapo a u lwa na thaidzo dza GBVF.
3 Samithi ya zwa Vhubindudzi ya Afrika
3.1 Khabinethe yo ṋea thendelo shango ḽa Afrika Tshipembe ya u fara Samithi ya Vhubindudzi ha zwa Maḓi ya Mbumbano ya Afrika fhaḽa ḓoroboni ya Cape Town u bva nga ḽa 13 u swika 15 Ṱhangule 2025. Samithi iyi i ḓo kuvhanganya fhethu huthihi Vharangaphanḓa vha Mashango, Dziminisṱa dza zwa Maḓi dza mashango a Afrika, mashango ane a vha miraḓo ya G20, vhabindudzi, sekhithara ya phuraivethe, vhabveledzi vha mbekanyamaitele, vhoradzipfunzo, madzangano a dzitshaka khathihi na sekhithara dzi elanaho u itela u kovhana mihumbulo nga ha khaedu dza nḓisedzo ya maḓi, u ṋetshedzwa ha masheleni a themamveledziso dza maḓi khathihi na vhubindudzi ha zwa maḓi kha dzhango.
Samithi i elana na zwipikwa zwa G20 zwa u engedza vhunzani na vhunzhi ha nḓisedzo ya masheleni a zwa kilima kha mashango ane a kha ḓi bvelela nga u kuvhanganya vhubindudzi kha zwa nḓisedzo ya maḓi na u konḓelela, hu tshi katelwa na vhuthathazwitzhili ho teaho. Iṅwe ya mvelelo dza Samithi iyi hu ḓo vha u ṱalusa vhukando ha zwa mavhusele, masheleni, data na vhukoni ha mashumele kha sekhithara ya zwa maḓi, nga maanḓa ho sedzwa u kuvhanganya vhubindudzi ha u itela u vala tshikhala tsha ndambedzo ya masheleni tsho vhonalaho nga kha Mbekanyamushumo ya Vhubindudzi ha zwa Maḓi fhano Afrika, ine ya dovha hafhu ya ḓivhiwa sa “U dzhiela Nzhele Tshikhala, Vhubindudzi kha Fulo ḽa zwa Maḓi”. Nga nṱha ha zwenezwo, Samithi i ḓo dovha hafhu ya sumbedzisa thandela dza phaiphi dzine dzo lugela zwa vhubindudzi kha vhabindudzi vhane vha vha hone.
4. U vulwa ha Tshiimiswa tsha Mishumo ya U kunakisa Maḓi tsha Zuikerbosch tshine tsha vha tshiimiswa tsha vha ha Rand Water
4.1. Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo vula tshiimiswa tsha Mishumo ya u Kunakisa Maḓi tsha Zuikerbosch tshine tsha vha tshiimiswa tsha vha ha Rand Water tshi re fhaḽa tsini na vhupo ha Vereeniging nga ḽa 8 Ṱhangule 2025. Ndi tshiimiswa tsha u kunakisa maḓi tshihulwanesa tsha dovha tsha vha tsha maimo a nṱhesa kha ḽoṱhe ḽa Afrika nahone tsho livhiswa kha u engedza vhuhulwane ha itsho tsha ha Rand Water khathihi na u shela mulenzhe kha zwa nḓisedzo ya maḓi kha ḽa Gauteng.
5. Milaedza
5.1. Maipfi a Ndiliso
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dza:
- Muvhuso wa Nigeria na vhadzulapo vhaḽo nga murahu ha u lovha ha Phresidennde wa kale wa shango ḽeneḽo, Vho Muhammadu Buhari. Vhurangaphanḓa ha Phresidennde Vho Buhari ho sendzedza mashango aya vhuvhili hao tsini na tsini ha dovha hafhu ha shela mulenzhe kha nyaluwo na mvelaphanḓa ya dzhango ḽa Afrika nga u angaredza.
- Mufumakadzi Vho Tracy Brown, mutshutshisi wa khothe wapo, vhe vha vha vha tshi shuma Khothe ya ha Madzhisiṱaraṱa ya fhaḽa New Brighton, ḓoroboni ya Gqeberha vhe vha vhulahwa lwa tshiṱuhu phanḓa ha nnḓu yavho. Bulayo ḽavho ḽi dzhiiwa sa u ṱhaselwa ha mulayo na ndingedzo dzashu dza u fara zwigevhenga zwa fhedza nga u dzhielwa vhukando ho teaho.
- Ramafhungo a ḓivheaho na Mudzudzanyi Muhulwane wa gurannḓa ya Sowetan, Vho Pearl Sebolao vhe vha shuma mushumo wavho wa sa ramafhungo lwa tshifhinga tshi fhiraho miṅwha ya fumbili.
- Mutambi wa matambwa na ramiswaswo ane a tou vha ḽizhakanḓila, Vho Meme Ditshego, vhe vha ita mushumo u takadzaho vhukuma kha theḽevisheni, thietha na fiḽimu.
- Ramabindu a ḓivheaho vhukuma, mudizaini na mutumbuli wa ḽebuḽu ya fesheni ye ya thuba pfufho nnzhi i ḓivheaho sa Sun Goddess, Vho Vanya Mangaliso vhe vha ita uri zwiambaro zwa sialala zwa ḽa Afrika Tshipembe zwi vhe kha fesheni.
- Muvhuso wa Ghana, kha tshiwo tsha u wa ha heḽikhophutha ye ya vha yo hwala vhaofisiri vha muvhuso vha tshivhalo.
1. U fhululedza
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a ndiliso na u tamela mashudu kha:
- Muhaṱuli Phresidennde Vho Dunstan Mlambo vhe vha tholwa sa Muthusamuhaṱuli Muhulwane wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe. Muhaṱuli Vho Mlambo vho vhuya vha shuma sa Muhaṱuli Phresidennde wa Davhi ḽa khothe Khulwane ya Gauteng nahone vho dzulela u sumbedzisa vhuḓiimiseli havho kha zwa u ḓiimisa nga ndoṱhe ha vhulamukanyi, tswikelo ya zwa vhulamukanyi khathihi na tshandukiso ya sisṱeme ya zwa mulayo misi yoṱhe.
- Dokotela Vho Mafu Rakometsi, CEO wa Khoro ya Umalusi kha u tholwa havho sa Phresidennde wa Dzangano ḽa Dzitshaka ḽa Tsenguluso ya Pfunzo
- Thimu ya Afrika Tshipembe kha mashumele ayo avhuḓi vhukuma kha Mitambo ya Yunivesithi dza Ḽifhasi ya FISU ya ṅwaha wa 2025 fhaḽa kha ḽa Germany. Thimu ya SA yo khunyeledza Mitambo iyi i na mendele ya 19, ine khayo ha katelwa ya rathi ya Musuku, miṱanu ya Siḽivhere nay a malo ya Buronzo:
a. Bayanda Walaza we a thuba mendele wa musuku kha mugidimo wa 100m na 200m.
b. Thimu ya riḽei ya 4x100m ya vhanna ya Afrika Tshipembe (Bayanda Walaza, Retshidisitswe Mlenga, Kyle Zinn, Mthi Mthimkulu) yo thuba mendele wa siḽivhere.
c. Lythe Pillay o thuba mendele wa musuku kha mbambe ya vhanna ya 400m
d. Aiden Smith o thuba mendele wa musuku kha mutambo wa u posa wa shot put ya vhanna nge a pfukela phanḓa kha ndingedzo dzawe dza vhurathi nahone dza u fhedzisela.
e. Pieter Coetze we a thuba mendele mivhili ya musuku kha mbambe ya u bambela ya vhanna ya 50m na 100m. O dovha hafhu a thuba mendele wa musuku na miṅwe mivhili ya siḽivhere kha mitambo ya Vhugweṋa ha Maḓini ha Ḽifhasi ngei kha ḽa Singapore.
- Thimu ya Afrika Tshipembe kha u shuma zwavhuḓi kha Vhugweṋa ha Mugidimo ha vha Miṅwaha ya Fhasi ha 18 na ya Fhasi ha 20 ya Afrika ya 2025 he ha farelwa fhaḽa Abeokuta, kha ḽa Nigeria. Thimu ya SA yo thuba mendele wa musuku, siḽivhere na buronzo kha mitambo yo fhambanaho.
- Zakithi Nene nge a thuba mendele wa buronzo kha mugidimo wa 400m wa London Diamond League.
- Retshidisitswe Mlenga nge a swikela Vhugweṋa ha Ḽifhasi ha 100m ngei Austria.
- Thimu ya Afrika Tshipembe ya vha miṅwaha ya Fhasi ha 20 (Junior Springboks) nge vha thuba Vhugweṋa ha Ragibii ya Ḽifhasi ha vha miṅwaha ya Fhasi ha 20, ngei Rovigo, kha ḽa Italy.
- Aldrich Potgieter nge a thuba thitele yawe ya u thoma ya PGA a tshi tou vha na miṅwaha ya 20 fhedzi, nga murahu ha u fhenya kha mutambo wa Rocket Classic ya ṅwaha wa 2025 fhaḽa Detroit Golf Club, kha ḽa USA.
- Ḽizhakanḓila ḽa mutambo wa Khirikhethe ḽa Afrika Tshipembe nge a fhenya kha mutambo wa makhaulatshele a Vhugweṋa ha Ḽifhasi ha Mazhakanḓila fhaḽa Birmingham, kha ḽa England.
- Tshikolo tsha Redhill nge tsha ita ḓivhazwakale ya u vha tshikolo tsha u thoma fhano kha ḽa Afrika Tshipembe u fhenya kha mitambo ya Tshiphuga tsha Netibolo ya Zwikolo zwa Ḽifhasi ya vha miṅwaha ya Fhasi ha 17.
- Tshumelo ya zwa Mafhungo ya SABC nge ya fhedza miṅwaha ya 75 i tshi khou shumela lushaka.
- Afrika Tshipembe nge ḽa khwaṱhisedzwa sa hone fhethu ha tshiofisi ha u farela mitambo ya Thonamennde ya Golofu ya LIV ya 2026, ine ya vha vhuṱambo vhuhulwane ha mitambo ya dzitshaka ine ya ḓo farelwa kha ḽa Gauteng, Afrika Tshipembe lwa u tou thoma nga Shundunthule 2026.
Mbudziso dzi livhiswa kha:
Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
