A. Mafhungo a zwino kha shango
1. Ikonomi
1.1. Afrika Tshipembe: Fhethu ha zwa Vhubindudzi ha Khwinesa
1.1.1. Khabinethe yo amba nga ha maambiwa avhuḓi a nga ha zwa vhubindudzi e a bva kha madalo a mushumo a Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa na Tshanḓa tsha Phresidennde Vho Paul Mashatile fhaḽa ḓoroboni ya New York kha ḽa USA na kha ḓorobo ya London ine ya vha fhaḽa kha ḽa United Kingdom (UK), nga u fhambana havho.
1.1.2. Mbekanyamushumo ya Phresidennde, ye ya bviselwa khagala henefho nga thungo ha muṱangano wa Guvhangano ḽa Nnyi na Nnyi ḽa Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UNGA) ḽa vhu79, yo vha yo katela zwikhala zwa u kunguwedza shango ḽa Afrika Thsipembe sa fhethu ha zwa vhubindudzi ha khwinesa u fana na zwe vha zwi amba musi vha tshi khou amba fhaḽa Fhethu ha Thengiselano ya Mikovhe ha New York, hune ha vha hone fhethu ha thengiselano ya mikovhe hu hulwanesa ḽifhasini musi ho sedzwa ndeme ya mikovhe ya khamphani yo rengiswaho nga u angaredza.
1.1.3. Fulo ḽa zwa vhubindudzi ḽa Tshanḓa tsha Phresidennde fhaḽa kha ḽa UK na Ireland ḽo vha ḽo katela hafhu na mulaedza wavho fhaḽa kha Maraga wa Thengiselano ya Mikovhe wa London (LSE) he vha amba nga ha ṱhoḓea ya uri vha engedze vhubindudzi havho fhano kha ḽa Afrika Tshipembe. Mraga uyu wa LSE wo vha wone maraga wa ndeme khulwane vhukuma kha dzhango ḽa Yuropa u tou bva nga ṅwaha wa 2023.
1.1.4. Phresidennde Vho Ramaphosa na Tshanḓa tsha Phresidennde Vho Mashatile vhuvhili havho, khathihi na vhurumelwa he ha vha fheletshedza, vho bvisela khagala zwipikwa zwa Muvhuso wa Vhuthihi ha Lushaka, he tshipikwa tshihulwane tsha vha u swikela nyaluwo ya ikonomi i katelaho vhathu vhoṱhe khathihi na u sika mishumo, hu tshi katelwa na maga a elanaho ane a vha kati o livhiswaho kha u swikela zwipikwa zwo vhewaho. Vho dovha hafhu vha thoma mushumo une wa vha kati zwazwino nga kha mbekanyamushumo ya tshandukiso ya milayo u itela u bveledza nyimele yavhuḓi ya zwa vhubindudzi. Mbekanyamushumo iyi ya tshandukiso ya milayo i khou tshimbidzwa nga kha fulo ḽa Operation Vulindlela nga vha Ofisi ya Phresidennde na Vhufaragwama ha Lushaka.
1.2. Luṱa lwa Vhuvhili lwa Vhushaka ha Tshumisano ha vhukati ha Muvhuso na Mabindu
1.2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Luṱa lwa 2 lwa Vhushaka ha Tshumisano ha Vhukati ha Muvhuso na Mabindu ho livhiswaho kha zwa u thoma u shumisa maga a ndeme kha masia o nangwaho ane a vha one o lavheleseswaho khao hu tshi itelwa u engedza luvhilo lune ngalwo shango ḽa khou livha tshoṱhe kha zwa nyaluwo ya ikonomi i katelaho vhathu vhoṱhe khathihi na u sikwa ha mishumo, nga kha vhubindudzi ho engedzeaho khathihi na u thoma u shumiswa ha maitele a tshandukiso nga tshihaḓu, hu tshi itelwa u khwinifhadza vhuḓipfi ha lushaka.
1.2.2. U itela u shuma hu tshi tikedzwa maga a muvhuso, Vhaofisiri Vhahulwane (CEO) vha fhiraho 130 vha mabindu mahulwane a shango ḽa Afrika Tshipembe, vha kuvhanganya zwiko, hu tshi katelwa na nḓivho u itela u tandulula thaidzo dza tshiwo tsha zwa u fhungudzwa ha muḓagasi nga u sielisana zwine zwazwino zwa vho vha zwithu zwo fhelaho kale, u tikedza u thoma u shumiswa ha Pulane ya zwa Vhuendi na Vhuendedzathundu, Tshandukiso ya Visa hu tshi katelwa na u lwa na vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa nga tshifhinga tsha Luṱa lwa u thoma.
1.3. Tshandukiso dza Visa dzo ḓivhadzwa kha Gurannḓa ya Muvhuso
1.3.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ḓivhadzwa ha milayo miswa ya visa ya shango ḽa Afrika Tshipembe kha gurannḓa ya muvhuso sa ḽiga ḽa ndeme ḽo livhiswaho kha u kunga vhukoni na vhubindudzi ha dzitshaka, u engedza zwa vhuendelamashango khathihi na u sika mishumo.
1.3.2. Minisṱa vha Muhasho wa Mafhungo a zwa Muno, Dokotela Vho Leon Schreiber, vho ḓivhadza tshandukiso idzi kha gurannḓa ya muvhuso, zwine hezwi na zwone zwa sumbedza iṅwe mvelaphanḓa khulwane nga fhasi ha fulo ḽa Operation Vulindlela.
1.4. U tevhelwa ha Milayo ya zwa Vhashumi
1.4.1. Khabinethe yo fhululedza mushumo wo khwaṱhiswaho wa zwa vhulavhelesi ho ṱanganelaho une wa khou rangwa phanḓa nga vha Muhasho wa zwa Mishumo na Vhashumi (DEL) hu tshi itelwa uri vhatholi vha kone u tevhedza ṱhoḓea dza zwa matholele.
1.4.2. U tou bva tshe Ndangulo ya Muvhuso ya Vhusumbe ya thoma, DEL yo ṋetshedza faini dza masheleni a swikaho R10 miḽioni kha vhatholi vhane vha sa khou tevhedza milayo kha nḓowetshumo ya zwa vhuḓimvumvusi vhane vha khou bvela phanḓa na u thola vhafhalali vhane vha si vhe na maṅwalo o teaho a u vha fhano shangoni. Vhulavhelesi uvhu vhu fana na uho vhune ha khou itwa na kha nḓowetshumo ya zwa maṱhiraka hu tshi itelwa uri vhatholi vha khou tevhedza mbetshelwa dza Mulayo wa Nyimele dza Mutheo dza zwa Vhashumi, wa ṅwaha wa 1997 (Mulayo 75 wa 1997).
1.4.3. Vhulavhelesi uvhu ho dovha hafhu ha bveisela khagala nyimele dzine khadzo ha sa vhe na u tevhedzwa ha Milayo ya zwa Vhashumi dzine khadzo ha katelwa zwa u badelwa miholo i re fhasisa, u kokodzwa ha masheleni kha miholo ya vhashumi hu siho mulayoni khathihi na maga a zwa mutakalo na vhutsireledzi mishumoni a songo fhelelaho.
1.5. Tshikimu tsha Ṱhaḓulo ya Tshifhinganyana ya Vhukati ha Vhatholi na Vhashumi (TERS)
1.5.1. Khabinethe yo ṱanganedza u engedzwa ha mugaganyagwama wa TERS u bva kha masheleni a R400 miḽioni u swika R2.4 biḽioni kha uno ṅwaha wa muvhalelano.
1.5.2. Nyengedzedzo iyi ndi tshipiḓa tsha maga a muvhuso a u fhindula nga tshihaḓu hu tshi itelwa u thusa u tsireledza mishumo nga u thusa khamphani dzine dza ḓiwana dzi kha vhukonḓi ha zwa masheleni nga mulandu wa nyimele dzi konḓahao dza ikonomi zwine hezwi zwa ḓo thusa kha u fhungudza zwa u fhelelwa nga mishumo.
2. U lwa na Vhugevhenga khathihi na Zwiito zwa Vhuaḓa
2.1. Vhugevhenga
2.1.1. Khabinethe yo sasaladza mabulayo a vhathu vha fumimalo (18) vhe vha vhulahwa fhaḽa Lusikisiki hu tshi katelwa na vhalindi vha tshitshavha vha rathi (6) vhe vha vhulahwa fhaḽa Qumbu, kha vundu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha kha zwiwo zwa u thuntshawa ha vhathu vhanzhi.
2.1.2. Khabinethe yo ṱanganedza u rumelwa nga tshihaḓu ha tshigwada tsho khetheaho tsha vhaofisiri vha zwa u tevhedzwa ha milayo uri vha ye vha ṱoḓisise nga ha zwiwo izwi zwa u thuntshwa ha vhathu avha, hune u swika zwino, mishumo ya tshigwada itshi ya khou vhonala i tshi vho thoma u aṋwa mitshelo nga murahu ha musi muhumbulelwa muthihi ane a vha na vhukwamani tshoṱhe na mabulayo aya a vhathu vha 18 fhaḽa Lusikisiki u swika zwino o no ḓivhonadza khothe.
2.1.3. Khabinethe yo ṱanganedza mushumo wavhuḓi wa fulo ḽo rangwaho phanḓa nga zwa vhusevhi we wa itwa fhaḽa kha vhupo ha Verulam na High-Flats vhu re kha vundu ḽa KwaZulu-Natal. Kha fulo ḽa fhaḽa Verulam, mapholisa vho fara murangaphanḓa ane a dovha hafhu a vha muṅwe wa vhahumbulelwa vhane vha khou ṱoḓea vhukuma kha vhunzhi ha zwiito zwa vhufhura ha Masheleni musi a tshi khou Endedzwa fhaḽa kha vundu ḽa KwaZulu-Natal. Muhumbulelwa uyu o swika he a vhulahwa nga tshifhinga tsha musi a tshi khou lingedza u thuntsha mapholisa. Musi zwo ralo, ho dovha hafhu ha vhulahwa vhahumbulelwa vhavhili (2) kha mulandu wa u vhulahwa ha vhathu vha sumbe (7) fhaḽa High-Flats musi vha tshi khou lingedza u thuntsha mapholisa.
2.1.4. Khabinethe i khou pfa yo ṱuṱuwedzea vhukuma nga mvelaphanḓa yavhuḓi ine ya khou swikelwa nga fulo ḽa Operation Shanela. Vhege yo fhelaho, ho farwa vhahumbulelwa vha swikaho 10 000 kha milandu yo fhambanaho i ngaho, mabulayo, u tzhipiwa ha vhafumakadzi, u vha na zwigidi zwi siho mulayoni, vhufhura ha zwa mabindu na vhaendedzi vha zwidzidzivhadzi zwi tshi pfukekanya mikaṋo nge vha wanala vhe na tshidzidzivhadzi tsha khokheini mikaṋoni ya shango ḽashu.
2.1.5. Khabinethe yo dovha hafhu ya fhululedza fulo ḽo ṱanganelaho kha vundu ḽa Limpopo ḽe ḽa swikisa kha u tumbulwa ha ḽaborathori ya zwidzidzivhadzi fhaḽa Lebowakgomo ye khayo ha dzhiiwa zwidzidzivhadzi zwa mutengo u swikaho R4 miḽioni ha fhedza nga u farwa vhahumbulelwa vhararu (3).
2.2. U lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa
2.2.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u farwa ha vhalangi vha rathi vha feme ya zwa vhuinzhiniere vhane vha khou vhonwa mulandu wa u rangisa vharema phanḓa vha tshi itela u swikela ṱhodzea dza u Maanḓafhadzwa ha Vharema siani ḽa Ikonomi khathihi na vhufhura ha thendara dza masheleni a swikaho R400 miḽioni kha tshiimiswa tsha Eskom na tsha Sasol.
2.3. Khakhathi dzo Ḓitikaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF)
2.3.1. Tshigwevho tshine tsha tou vha ḽiga ḽihulwane vhukuma kha zwa vhulamukanyi tsho ṋetshedzwaho mutzhipi wa vhafumakadzi Nkosinathi Phakathi he a wana khaṱhulo dza 42 dza u dzula dzhele vhutshilo hawe hoṱhe nga Khothe Khulwane ya Gauteng tshi rumela khaidzo khulwane kha vhaiti vha zwiito zwa GBVF ya uri shango ḽashu a ḽi nga ḓo tenda u hahedzwa nga zwiito zwavho zwa tshiṱhuhu ngaurali.
2.3.2. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha vhige vhaiti vhoṱhe vha vhugevhenga ha GBVF kana dziṅwe tshaka dza khakhathi dzine dza itelwa vhathu vha songo tsireledzeaho vhane khavho ha katelwa vhana, muthu wa mualuwa kana muthu ane a vha na vhuholefhali kha tshiṱitshi tsha mapholisa tshi re tsini na ha havho kana vha tou founela kha nomboro ya mahala ya Crime Stop ine ya vha: 086 00 10111.
3. Mavhusele
3.1. Kha u bveledza pfulufhedziso ye vha ita nga tshifhinga tsha Tshipitshi tsha Vouthu ya Mugaganyagwama wa Ofisi ya Phresidennde ya u shumisana zwavhuḓi na mivhuso yapo khathihi na ya mavundu u itela u tandulula khaedu dza nḓisedzo ya tshumelo, Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha miraḓo ya Khabinethe u itela u amba na Vhalangamavundu khathihi na Miraḓo ya Komiti dza Khorotshitumbe dza Mavundu.
3.2. Madalo a u thoma a ḓo vha fhaḽa kha vundu ḽa Limpopo nga Ḽavhuṱanu, ḽa 1 Lara 2024 ane a ḓo tevhelwa nga madalo a fhaḽa kha vundu ḽa KwaZulu-Natal nga Ḽavhuṋa, ḽa 7 Lara 2024.
4. Tsireledzo ya zwa Matshilisano
4.1. Nyimele dza Mutsho wo Kalulaho
4.1.1. Khabinethe yo ṱuṱuwedza vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe uri vha dzule vho fhaṱuwa nahone vha tevhedze ngeletshedzo dza zwa mupo u bva kha vha Tshumelo dza zwa Mutsho dza Afrika Tshipembe. Shango ḽi khou bvela phanḓa na u ṱangana na nyimele dza mutsho wo kalulaho u fana na u wa ha mahaḓa, miḓalo, mvula dza maḓumbu, muya i vhangaho tshinyalelo na mufhiso wo kalulaho zwi vhangwaho nga tshanduko ya kilima. Tsivhudzo dza nga ha mutsho dzi ḓivhadzwa nga nḓila dzo fhambanaho dza zwa vhuadvhidzano dzine khadzo ha katelwa na zwiṱitshi zwa radio dza zwitshavha.
4.1.2. Khabinethe hu si kale i ḓo ṱanganedza Pulane dzo Ṱanganelaho dza Maga na Ndangulo ya Zwiwo dzine dza ḓo katela maga o teaho a u fhungudza, hune khao ha katelwa na u ṋetshedzwa masheleni ane a ḓo shumiswa kha mbuedzedzo ya tshinyalelo yo vhangwaho nga zwiwo.
4.2. Foramu ya u Thoma ya Vhupo ha Dziḓoroboni ya Afrika Tshipembe ya nga ha Madzulo a Ḽifhasi na Adzhenda ya Vhupo ha Dziḓoroboni
4.2.1. Muhasho wa Vhudzulo ha Vhathu, wa Tshumisano dza Mavhusele na Mafhungo a Sialala, Netiweke ya Ḓorobo khulwane dza Afrika Tshipembe khathihi na Mbekanyamushumo ya Vhudzulo ha Vhathu ya UN (UN-Habitat) vho fara Foramu ya u Thoma ya Vhupo ha Dziḓoroboni ya Afrika Tshipembe ya nga ha Madzulo a Ḽifhasi na Adzhenda ya Vhupo ha Dziḓoroboni hu tshi katelwa na Mbekanyamaitele ya Vhupo ha Dziḓoroboni ya Afrika Tshipembe. Foramu yo kuvhanganya vhashumisani kha zwa matshilele vha ndeme u itela u tandulula khaedu khathihi na u shumisa zwikhala zwa vhuḓorobisi ha tshihaḓu fhano kha ḽa Afrika Tshipembe nga nḓila yo fhelelaho.
4.2.2. Foramu yo dovha hafhu ya ombedzela ndeme khulwane ya u langa zwa vhuḓorobisi ha tshihaḓu musi ho sedzwa zwiṅwe zwa ndeme zwine zwa khou bvelela u fana na tshanduko ya kilima, vhuendi ha thekhinoḽodzhi ya musalauno khathihi na thekhinoḽodzhi nga u angaredza.
4.3. U vhuiswa murahu fhano hayani ha Masalela a Vhalwelambofholowo vha ḽa Afrika Tshipembe
4.3.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u vhuiswa murahu fhano hayani ha masalela a vhalwelambofholowo vhashu vhe vha vhulungwa kha ḽa Zimbabwe na ḽa Zambia nga tshifhinga tsha musi vhe kha zwa vhufhalali kha mashango ayo. Zwa u vhuiselwa murahu ha masalela avho kha shango ḽo vhofholowaho nahone ḽa demokirasi ḽa Afrika Tshipembe zwo vha u kona u swikela izwo zwi re kha Madzheno a Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 1996, ine ya ita khuwelelo kha riṋe roṱhe ya uri ‘ri fhodze dzintho dzo vhangwaho nga khethululo ya tshifhinga tsho fhiraho u itela uri ri kone u fhaṱa lushaka lwo ḓitikaho nga maitele a zwa demokirasi, vhulamukanyi kha zwa matshilele na pfanelo dza vhuthu dza ndeme.’
4.3.2. Maga aya ndi tshipiḓa tsha Thandela ya u Vhuiswa Murahu fhano Hayani ha Masalela a Vhafhalali, ine yo livhiswa kha u ṋea shango na vha miṱa tshikhala tsha u ṱhonifha zwihumbudzi zwa avho vhe vha lwela mbofholowo na vhulamukanyi khathihi na uri muvhuso u ṱhonifhe na u vhuedzedza murahu tshihumbudzi tsha avho vhe vha ṋetshedza matshilo avho vha tshi itela mbofholowo ya shango ḽashu.
4.3.3. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi livhuwa vhukuma tshumisano ya vhuthihi ye ya sumbedzwa nga mashango oṱhe a dzitshaka e a ṋetshedza vhalwelambofholowo vhudzulo, thikhedzo na fhethu he vha awedzwa hone lwa tshoṱhe.
4.4. Mitambo
4.4.1. Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe ya uri vha sumbedze thikhedzo yavho kha mulindavhunwo wa thimu ya Mamelodi Sundowns na Bafana Bafana, Ronwen Williams, we a nangwa sa muṅwe wa vhalindavhunwo vha maimo a nṱha vha 10 ḽifhasini nga tshifhinga tsha pfufho dza Ballon d’Or dza Tshiphuga tsha Yachine, nga u rumela vouthu dzavho kha https://www.lequipe.fr/en/special/selection/ballon-dor-2024/section/the…
4.4.2. Williams o vha mutambi wa u tou thoma wa shango ḽa Afrika Tshipembe u nangwa kha Tshiphuga tsha Yachine nga tshifhinga tsha u avhelwa ha pfufho dza Ballon d’Or. Luṱa lwa vhu68 lwa vhuṱambo ha pfufho idzi lu ḓo farwa nga ḽa 28 Tshimedzi 2024. U vhuya u swikela zwenezwo, ri nga kona u vouthela Williams nga luimbo lwa Luisimane na Tshifura.
5. Mafhungo a Ḽifhasi
5.1. Tsheo dza UNGA dza nga ha fhungo ḽa shango ḽa Israele na ḽa Paḽestina
5.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza tsheo dzine dza tou vha ḓivhazwakale nga vha UNGA dze dza khwaṱhisedza uri zwa u govhelwa ha vhupo ha East Jerusalem, West Bank na Gaza nga shango ḽa Israele a zwiho mulayoni nahone vha dovha hafhu vha laedza uri hu vhe na u bviswa tshoṱhe ha avho vhagovheli vha vhupo uho khathihi na maswole a shango ḽa Israele.
5.1.2. Tsheo iyi a i tou vha ya ndeme fhedzi kha mulandu wo heswaho nga shango ḽa Afrika Tshipembe kha Khothe ya zwa Vhulamukanyi ha Dzitshaka (ICJ), fhedzi mashango o bvelaho phanḓa a ngaho Spain, Belgium na Japan na one o vha luthihi na maṅwe mashango manzhi ane a kha ḓi bvela phanḓa kha u tikedza tsheo iyi.
5.2. Madalo a Mushumo kha shango ḽa Lesotho
5.2.1. Khabinethe yo dzhiela nzhele Madalo a Mushumo a Phresidennde Vho Ramaphosa kha shango ḽa Lesotho nga Ḽavhuṱanu, ḽa 4 Tshimedzi 2024, nga murahu ha thambo i bvaho kha Muhulisei Khosi Vho Letsie III. Nga tshifhinga tsha madalo, Phresidennde vho dzhenela Vhuṱambo ha vhu58 ha Ḓuvha ḽa Vhuḓilangi ha Miṅwaha ya Maḓana Mavhili ha shango ḽa Lesotho he na vhone vha vha na zwe vha amba nga tshifhinga tsha vhuṱambo ha u elelwa vhufa ho pfumaho ha Lushaka lwa Vhasuthu.
5.3. Khakhathi dzine dza khou bvela phanḓa fhaḽa kha ḽa Sudan
5.3.1. Khabinethe yo dzhiela nzhele zwa u ṋaṋa ha dzikhakhathi fhaḽa kha ḽa Sudan ya dovha hafhu ya ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Sudan ya uri vha tevhedze tsumbamaitele dza AU na Maanḓalanga a Vhukati ha Mivhuso dza nga ha Mveledziso hu tshi itelwa u fhelisa khakhathi. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo dzula ḽo ḓiimisela u ṋetshedza vhukoni haḽo ha u thusa mahoro, avho vhane vha kwamea khathihi na vhaṅwe vhashelamulenzhe vho teaho uri vhoṱhe vha kone u shuma vho livha kha u wana mulalo wa tshifhinga tshilapfu kha ḽa Sudan.
B. Maswamaswa kha Khabinethe
1. Muvhigo wa nga ha u khunyeledzwa ha Odithi dza Matshilele nga miraḓo ya Tshumelo dza Vhulanguli ha Maimo a Nṱha (SMS)
1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa yo swikelwaho ya nga ha u khunyeledzwa ha maitele a e-Disclosures nga miraḓo ya SMS ya dovha hafhu ya fhululedza mvelaphanḓa ine khayo ha katelwa na zwa u tevhedzwa ha milayo nga nḓila yo fhelelaho nga mihasho ya 147 kha ya 160 ya muvhuso wa lushaka na wa mavundu hu tshi katelwa na u dzhiela nzhele ṱhoḓisiso dzine dza vha kati dza nga ha u sa tevhedza milayo nga miraḓo.
1.2. Khabinethe yo ṱuṱuwedza vha Muhasho wa Tshumelo dza Muvhuso na Ndangulo uri vha dzhiele nzhele uri sisṱeme iyi ya eDisclosure i thome u shumiswa na kha mimasipala.
2. Muvhigo wa nga ha u thomiwa ha Redzhisiṱara ya zwa Ndayo ya Vhukati kha masia oṱhe a muvhuso vhuraru hao
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza maswamaswa nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha zwa u thomiwa ha Redzhisiṱara ya zwa Ndayo ya Vhukati u mona na masia oṱhe a muvhuso vhuraru hao ya dovha hafhu ya tikedza ḽikumedzwa ḽa u konanya iyi Redzhisiṱara ya zwa Ndayo ya Vhukati na sisṱeme ya PERSAL khathihi na sisṱeme ya zwa miholo ya muvhuso wapo, hu tshi itelwa uri zwi kone u ḓivhea musi hu tshi tholwa vhaofisiri vha re na milandu, vho ḓirulaho mushumo kana vho pandelwaho.
C. Tsheo dza Khabinethe
Milayotibe
1. Mvetamveto ya Mulayotibe wa Khamphani ya Pheṱhiroḽiamu ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANPC)
1.1. Khabinethe yo ṱanganerdza u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa SANPC wa ṅwaha wa 2024 ngei Phalamenndeni. Mulayotibe uyu u ṋetshedza mbetshelwa dza u thomiwa ha khamphani ya muvhuso, zwine izwo zwa vha tsheo ya Khabinethe ya ḽa 10 Fulwi 2020 ya u ṱanganya PetroSA, Khamphani ya Mveledziso ya Gese ya Afrika Tshipembe (iGas) na Dzangano ḽa Ndeme ḽa Tshikwama tsha Zwivhaswa.
1.2. Mushumo munzhi wa u kunakisa wa fhano hayani kha ḽa Afrika Tshipembe ndi une kanzhi wa itwa nga Khamphani dza Ole dza Dzitshaka (IOCs), zwine hezwi zwa vhanga thaidzo kha zwa nḓisedzo zwivhaswa zwa luḓi sa izwi IOC dzi tshi khou vala fhethu hadzo ha vhukunakisi. Mulayotibe wo dzinginywaho u vhea SANPC sa yone ngweṋa ya lushaka ine ya ḓo vha na pfanelo dza u ṱoḓa na u wanulusa ole na gese nga yone iṋe ya dovha hafhu ya vha na mikovhe nga kha maitele ane ya vha yo hwalwa nga Muvhuso kha pfanelo dza phuraivethe.
2. Mvetamveto ya Mulayotibe wa Zwibveledzwa zwa Pheṱhiroḽiamu wa ṅwaha wa 2024
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha mvetamveto ya Mulayotibe wa Zwibveledzwa zwa Pheṱhiroḽiamu hu tshi itelwa vhupfiwa ha vhadzulapo. Tshipikwa tsha Mulayotibe ndi u vhona uri hu khou vha na nḓisedzo ya zwibveledzwa zwa pheṱhiroḽiamu khathihi na mveledziso ine ya vha na vhudziki ya sekhithara ya zwibveledzwa zwa pheṱhiroḽiamu, hu tshi katelwa na u bveledzwa ha zwibveledzwa zwiswa zwa musalauno nahone zwo kunaho khathihi na zwipiḓa zwi vusuluseaho zwine zwa ḓo khwinifhadza muvango wa fulufulu.
2.2. Mulayotibe u ḓo shela mulenzhe kha zwipikwa zwa muvhuso zwa nga ha tshandukiso ya ikonomi khathihi na u sikwa ha mishumo kha zwa mavhusele a sekhithara ya zwibveledzwa zwa pheṱhiroḽiamu ya Afrika Tshipembe nahone u ḓo dovha hafhu wa lingedza u tandulula khaedu dzo fhambanaho dze dza sumbedziswa dzine dza elana na zwa ndangulo ya Mulayo wa Zwibveledzwa zwa Pheṱhiroḽiamu (Mulayo 120 wa 1977).
3. Mulayotibe wa Khwiniso ya Mutakalo na Vhutsireledzi ha Migodini
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha mvetamveto ya Mulayotibe wa Khwiniso ya Mutakalo na Vhutsireledzi ha Migodini ngei Phalamenndeni.
3.2. Mvetamveto iyi ya Mulayotibe uyu ndi ine ya khou lavhelela u khwinisa Mulayo wa Mutakalo na Vhutsireledzi ha Migodini, wa ṅwaha wa 1996 (Mulayo 29 wa 1996) nga u fhungudza maitele a zwa vhulangi, u khwaṱhisa mbetshelwa dza u kombetshedza u tevhelwa ha milayo, u khwaṱhisa zwa sala murahu vhutshinyi na ndaṱiso khathihi na u khwinisa dziṅwe ṱhalutshedzo.
3.3. Mvetamveto ya Mulayotibe uyu, i ḓo dovha hafhu ya ṋea themendelo ya uri zwilinganyo zwa mutakalo na vhutsireledzi zwi khou tevhedzwa nga nḓila yo teaho, zwi khou kombetshedzwa khathihi na u khwinifhadzwa migodini zwine hezwi zwa ḓo fhungudza dzimpfu, mafuvhalo na malwadze mishumoni.
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa musi ho ranga u khwaṱhisedzwa ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Nkululeko Lwazi Mahlangu sa Muthusamulangi Muhulwane: Mavhusele, Khohakhombo na U tevhedza Milayo kha Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso na Themamveledziso.
2. U tholwa ha miraḓo ya bodo ya Zhendedzi ḽa Vhupo ha u Kuvhanganya Maḓi ha mulambo wa Limpopo na wa Olifants:
(a) Muambeli Vho Thato Goodness Moeeng (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Nandha Govender (Muthusa Mudzulatshidulo);
(c) Vho Francois Joubert;
(d) Vho Phathutshedzo Mudzanani;
(e) Dokotela Vho Vhahangwele Bologo Akwinekomi;
(f) Vho Nkhangweni Lawrence Rambau;
(g) Vho Dikgole Timothy Seroka;
(h) Muambeli Vho Reinette Mary Rosey; na
(i) Muambeli Vho Elanie Broekman.
E. Vhuṱambo vhune ha kha ḓi ḓa
1. Ṅwedzi wa zwa Vhuendi
1.1. Uno ṅwaha ndi ṅwaha wa u pembelela vhuṱambo ha vhu19 ha Ṅwedzi wa Vhuendi wa Tshimedzi nga fhasi ha thero ine ya ri: “U ita zwinzhi ri roṱhe”. Vhuṱambo uvhu vhu ḓo sedzesa kha u ṱana themamveledziso dza muvhuso khathihi na khwinifhadzo dzine dza khou bvela phanḓa kha tshumelo dza muvhuso nga tshumisano na vhoṱhe vha kwameaho.
1.2. Hu khou itwa mvelaphanḓa khulwane kha zwa sia ḽa vhuendedzathundu u tou bva tshe ha vhumbiwa Transnet War Room, zwe zwa ita uri hu vhe na mashumele o khwinifhadzeaho kha mashumele a zwiporo na vhuimangalavha ha zwa u hwala thundu.
1.3. Muvhuso u ḓo dovha hafhu wa ṱana thandela khulwane dza u fhaṱwa ha dzibada, hu tshi katelwa na u vusuluswa ha bada ya N2/N3 ngei vunduni ḽa KwaZulu-Natal na iḽa bada ine ya ḓivhiwa sa Moloto Road ine ya vha yone i ṱumanyaho vundu ḽa Gauteng, Mpumalanga na ḽa Limpopo.
1.4. Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa u hwala Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe na ḽone ḽo ita mvelaphanḓa khulwane vhukuma nga u vulwa hafhu ha ḽaini dza ndeme dzine khadzo ha katelwa Ḽaini ya Germiston-Katlehong-Kwesine ine ya kha ḓi vha kha luṱa lwa ndingo khathihi na Ḽaini ya Vhukati ya Ḓorobo ya Kapa ine ya khou lavhelelwa uri i ḓo vha yo fhela u fhaṱiwa mafheloni a ṅwaha wa muvhalelano.
2. Ṅwedzi wa Mveledziso ya zwa Matshilisano
2.1. Tshimedzi na wone ndi Ṅwedzi wa Mveledziso ya zwa Matshilisano nahone muvhuso wo ḓiimisela u ita uri hu vhe na u tsivhudza vhadzulapo nga ha Phothifoḽio ya Tshumelo dza Muhasho wa Mveledziso ya zwa Matshilisano.
2.2. Kha miṅwedzi i ḓaho, hu ḓo vha na madalao a zwitshavhani kha vhupo ho fhambanaho u mona na shango ḽoṱhe u itela u ṱumanya zwitshavha na tshumelo dza zwa matshilisano, u khwinifhadza mbekanyamushumo khathihi na u vha na nyambedzano na zwitshavha, mbekanyamushumo dza u kuvhanganya na dza vhuambeli hu tshi itelwa u khwinifhadza matshilo a vhadzulapo vha re kha zwitshavha zwo kwameaho.
3. Khonifarentsi ya Ḓivhazwakale ya u tou amba nga Mulomo ya Ṅwaha nga Ṅwaha ya Lushaka
3.1. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou ḓo fara Khonifarentsi ya Ḓivhazwakale ya u tou amba nga Mulomo ya Ṅwaha nga Ṅwaha ya Lushaka ya ṅwaha wa 2024 u bva nga ḽa 7 u swika nga ḽa 11 Tshimedzi 2024 fhaḽa Ulundi, vunduni ḽa KwaZulu-Natal.
3.2. Nga tshifhinga tsha khonifarentsi iyi ya uno ṅwaha, hu ḓo sedzeswa nga maanḓa kha izwo zwiteṅwa zwa zwihumbudzo zwa lushaka zwe zwa si rekhodiwe kana u ṅwalwa fhasi zwine zwo tou vhewa na u vhulungwa kha akhaivi dza lushaka na dza mavundu.
4. Ṅwedzi wa Tsivhudzo ya nga ha Mutakalo wa Muhumbulo
4.1. Tshimedzi ndi Ṅwedzi wa Tsivhudzo ya nga ha Mutakalo wa Muhumbulo, une khawo ha funzwa vhathu nga ha mutakalo wa muhumbulo khathihi na u vha ṱuṱuwedza uri vha ṱhogomele mutakalo wavho wa muhumbulo. Ri khou ṱuṱuwedza vhadzulapo vhoṱhe vha ḽa Afrika Tshipembe uri vha ṱoḓe thuso na thikhedzo hu tshi katelwa na u ṱhonifha avho vhane vha tambudzwa nga malwadze a muhumbulo.
5. Muṱangano wa vhukati ha mashango a Brazil, Russia, India, China Afrika Tshipembe (BRICS)
5.1. hresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo dzhenela Muṱangano wa BRICS wa ṅwaha wa 2024 fhaḽa Kazan, kha ḽa Russia u bva nga ḽa 22 u swika 24 Tshimedzi 2024.
5.2. Muṱangano uyu wa vhu16 une wa khou ḓo farwa nga fhasi ha thero ine ya ri: “U khwaṱhisa zwa Tshakannzhi hu tshi itelwa Mveldziso ya Ḽifhasi na Vhutsireledzi”, u ḓo amba nga ha mafhungo a kwamaho mbambadzo, mafhungo a zwa polotiki ya ḽifhasi khathihi na u ṱuṱuwedza tshumisano vhukati ha mashango ane a vha miraḓo.
6. Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya Nyanḓadzamafhungo
6.1. Nga Mugivhela, wa ḽa 19 Tshimedzi 2024, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi ḓo rwela ṱari Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya Nyanḓadzamafhungo u itela u ṱhonifha ḓuvha ḽa 19 Tshimedzi 1977 (Black Wednesday) ḽe ngaḽo ha ilwedzwa madzangano a Black Consciousness a swikaho 19 khathihi na gurannḓa mbili. Shango ḽa demokirasi ḽa Afrika Tshipembe ḽo ita mvelaphanḓa khulwane vhukuma kha zwa u ṱuṱuwedza mbofholowo ya nyanḓadzamafhungo na mbofholowo ya u amba zwine wa funa. Pfanelo ya mbofholowo ya u kona u amba zwine wa funa yo ṅwalwa ngomu kha Ndayotewa ya shango ḽa Afrika Tshipembe.
7. Imbizo ya Phresidsennde ya nga ha Ḽiedza ḽa Mveledziso ya Tshiṱiriki (DDM)
7.1. Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa Imbizo ya Phresidennde yan ga ha DDM ine ya khou ḓo dalela fhaḽa Umgababa hune ha vha fhasi ha Masipala wa eThekwini vunduni ḽa Kwa-Zulu Natal nga Ḽavhuṱanu, ḽa 8 Lara 2024.
7.2. Khabinethe yo ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha fhaḽa Umgababa na kha vhupo vhu re nga tsini uri vha dzhenele imbizo u itela uri vha kone u amba na vhaimeli vhavho nga ha thandululo dza khaedu dzine dza vha hone kha zwitshavha zwavho khathihi na u wana nḓila dza u khwinifhadza nḓisedzo ya tshumelo.
8. Milingo ya Ṱhanziela dza Nṱha ya Lushaka (NSC)
8.1. Khabinethe yo tamela mashudu avhuḓi Kiḽasi ya Ṅwaha wa 2024 musi i tshi ḓo vha i tshi khou thoma milingo yayo ya maṱiriki nga ḽa 21 Tshimedzi 2024, ya dovha hafhu ya ita khuwelelo kha vhabebi na vhaunḓi ya uri vha tikedze vhagudi nga tshifhinga itshi tsha ndeme ngaurali kha lwendo lwavho lwa zwa pfunzo.
8.2. Milingo ya NSC i kha ḓi vha ya ndeme, nahone i vulela vhaswa vhashu zwikhala zwavhuḓi zwo fhambanaho.
G. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela milaedza yayo ya u fhululedza na u tamela mashudu kha:
• Tshigwa tsha zwa Milayo tsha Afrika Tshipembe fhaḽa ICJ nge vha ṋewa Pfufho ya Steve Biko/Frantz Fanon ya Vhuṋa ya nga ha Mbofholowo ya Muhumbulo. Pfufho iyi ndi ya nga ha mushumo wavho wa u tevhedza Thendelano dza nga ha u Thivhelo na Ndaṱiso dza nga ha Vhugevhenga ha Mabulayo a Vhathu vha Lushaka Luthihi fhaḽa kha ḽa Gaza. Miraḓo ya tshigwada itshi ndi Vho John Dugard SC; Vho Adila Hassim SC; Vho Tembeka Ngcukaitobi SC; Vho Blinne Ní Ghrálaigh KC, Vho Max du Plessis SC, Vho Vaughan Lowe KC, Vho Tshidiso Ramogale, Vho Sarah Pudifin-Jones na Vho Lerato Zikalala.
• Phrofesa Vho Salim Abdool Karim na Vho Quarraisha Abdool, nge vha wina Pfufho ya maimo a nṱha ya Lasker Award kha tshumelo yavho ya tshitshavha musi hu tshi khou dzhielwa nṱha ṱhoḓisiso yavho ya nga u vhulunga matshilo a vhathu vha re na dwadze ḽa HIV ine ya tou vha yone ya u thoma.
• Relebogile Maloma, mugudi ane a vha muhali vhukuma wa Gireidi ya 3 ane zwazwino a vha kha dzilafho ḽa khemotherapi na mudededzi wawe, Vho Nqobile Mbatha, nge vhuvhili havho vha ṱanganedza pfufho ya Minisṱa yo Khetheaho ya #MyTeacher Award kha tshiṱori tshavho tshine tsha vha ṱhuṱhuwedzo khulwane vhukuma. Naho e kha nndwa yawe ya u lwa na vhulwadze ha pfuko, Relebogile, nga thikhedzo i sa gumi ya Vho Mbatha, o kona u bvela phanḓa zwavhuḓi na mushumo wawe wa tshikolo musi e vhuongeloni. Vho Mbatha vho vhona uri Relebogile ha khou salela murahu kha zwa tshikolo nga u mu thusa uri a dzule e na vhukwamani na vhaṅwe vhagudi ngae khathihi na ngudo dzawe. Nga kha uhu u shuma nga nungo dzoṱhe ngaurali, Relebogile ha ngo tou wanala fhedzi a fhethu huthihi u fana na vhaṅwe vhagudi, o dovha hafhu a wanala a tshi khou shuma zwavhuḓi vhukuma he a ḓiwana e vhukati ha vhagudi vha fumi vha maimo a nṱha afho kiḽasini yawe, zwoṱhe hezwi a tshi khou zwi kona e ngomu mmbeteni wa vhuongeloni. Tshiṱori tshavho ndi vhuṱanzi vhuhulwane vhukuma ha u sumbedza vhuhulwane ha tshandukiso ine ya nga vha hone nga mulandu wa kufunzele kwo ḓalaho mbavhalelo na vhuḓiimiseli khathihi na u khwaṱha ha muya wa vhuthu.
• Vho Melisa Carol Du Plessis, (Vhukoni kha zwa Mafunzele a Gireidi R);
• Vho Bonisiwe Happiness Maphumulo, (Vhukoni kha zwa Mafunzele a kha Tshikolo tsha Phuraimari);
• Vho Nthabiseng Mavis Mateba, (Vhukoni kha zwa Mafunzele a Zwikili zwa Vhutshilo, kha Gireidi 1-6);
• Vho Koliwe Doris Mbatha, (Vhukoni kha zwa Vhurangaphanḓa ha Tshikolo tsha Phuraimari);
• Vho Thapelo Jacob Mthimkhulu, ((Vhukoni kha zwa Mafunzele a kha Tshikolo tsha Sekondari);
• Vho Rose Martha De Jonker, (Vhukoni kha zwa Vhurangaphanḓa ha Tshikolo tsha Sekondari);
• Vho Tiisetso Daniel Chaka, (Vhukoni kha zwa Mafunzele a Vhagudi vha re na Ṱhoḓea dzo Khetheaho);
• Vho Mbongiseni Cyril Dlamini, (Vhukoni kha zwa Vhurangaphanḓa ha Tshikolo tsha Vhagudi vha re na Ṱhoḓea dzo Khetheaho);
• Vho Itumeleng Esau Jr Komane, (Vhukoni ha Mafunzele na Vhugudi vhu itwaho nga Thekhinoḽodzhi);
• Vho Maserole Mojela, (Vhukoni ha Mafunzele a thero ya Saintsi ya nga ha Mupo);
• Vho Motlatso Lucia Maake, (Vhukoni ha Mafunzele a thero ya Saintsi);
• Vho Ethon Alexander, (Vhukoni ha Mafunzele a thero ya Mathematiki, kha GET);
• Vho Sithembiso Eugene Mahlalela, (Vhukoni ha Mafunzele a thero ya Mathematiki, kha FET);
• Vho Derek Swart, (Nge vha avhelwa Pfufho ya Kader Asmal Lifetime Achievement); na
• Vho Ntombozuko Mkizwana, (Nge vha avhelwa Pfufho ya u vha Mudededzi ya Khwinesa ya Lushaka).
• Thimu ya Springboks, thimu yashu ya lushaka ya ragibii kha gundo ḽavho ḽavhuḓi musi vha tshi kunda thimu ya ḽa Argentina khathihi na u vhewa havho Dzingweṋa dza Ragibii dza ṅwaha wa 2024.
• Thimu ya Bola ya Milenzhe ya Lushaka ya Vhanna Fhasi ha Miṅwaha ya 20, vhane kanzhi vha ḓivhiwa sa Amajita, nge vha vhewa sa vhone Dzingweṋa dza Miṱaṱisano ya TotalEnergies ya Khaphu ya Tshaka dza Afrika ya vha Fhasi ha Miṅwaha ya 20 ya ṅwaha wa 2025.
• Thimu ya Motorsport South Africa, nge vha wina Vhugweṋa ha mitambo ya World Rally-Raid (W2RC), ine zwazwino ya vho ḓo farwa na kha ḽino ḽa Afrika Tshipembe nga ṅwaha wa 2025.
• Zoalize Jansen van Rensburg, nge a ambadzwa khare ya u vha Ralunako wa Ḽifhasi wa ḽa Afrika Tshipembe wa ṅwaha wa 2024. Zoalize u na miṅwaha ya 18 nahone u ḓo imela shango ḽashu kha muṱaṱisano wa vhu72 wa Ralunako wa Ḽifhasi nga ṅwedzi wa Luhuhi 2025.
• Vhawini vha zwigwada zwo fhambanaho zwa vhuṱambo ha u thoma ha Pfufho dza SAICA South African ngei Australia. Pfufho ya CEO yo ṋetshedzwa Vho Manana Johnson kha u vha havho na vhukoni ho fhambanaho kha zwa u fhaṱa zwitshavha, Ubuntu, thuso ya zwa matshilisano na u ḓidzhenisa havho kha zwi kwamaho vhaswa.
2. Ndiliso
• Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha vha Muvhuso na vhathu na shango ḽa Riphabuḽiki ya Demokirasi ya Congo nga murahu ha tshiwo tsha makhaulambilu tsha u minuwa ha tshikepe fhaḽa kha Isha ḽa Kivu nga Mugivhela, wa ḽa 5 Tshimedzi 2024, he ha vha na vhathu vhe vha lovha.
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dza:
• Mufuzi a ḓivheaho, Vhafunzi Vho Ray McCauley, mutumbuli wa Kereke ya Rhema vhe vha vha vhe muṅwe wa Vhadzulatshidulo vha kale vha Khoro ya Lushaka ya Dzikereke dzo Fhambanaho ya Afrika Tshipembe.
• Muhaṱuli wa kale Vho Willem Heath – vhe vha vha vhe mudzulatshidulo wa Khomishini ya Ṱhoḓisiso ya Heath ye ya vha i tshi khou ṱoḓisisa nga ha zwiito zwa vhuaḓa, vhufhura na ndangulommbi kha vundu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, vha dovha hafhu vha ranga phanḓa Yunithi ya Ṱhoḓisiso dzo Khetheaho u bva nga ṅwaha wa 1997 u swika 2001
• Muimbi wa muzwika wa vhurereli Vho Solomon Molokoane, vhe vha vha vha tshi ḓivheswa nga dzina ḽavho ḽa zwa muzika ‘Solly Moholo’, vhe vha ri ṋea ṱhuṱhuwedzo khulwane, phodzo na u ri mvumvusa nga muzika wavho.
• Vho Siphiwe ‘General GTZ’ Sibisi, vhe vha vha vhe vhone muraḓo muthihi fhedzi o salaho a tshi kha ḓi tshila wa tshigwada tsha muzika wa Kwaito, Chiskop tshe tsha shela mulenzhe muhulwane vhukuma kha mutheo wa mveledziso ya muzwika wa Kwaito fhano shangoni.
3. Nḓivhadzo ya Nnyi na Nnyi
a. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe fhano kha shango ḽashu ya uri vha shumise maḓi nga nḓila yavhuḓi sa izwi shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi tshi kha ḓi vha shango ḽi shayaho maḓi na uri zwazwino ri khou vha na ṱhahelelo khulwane ya maḓi. Nga maanḓa, ri khou ṱuṱuwedza vhadzulapo vha vundu ḽa Gauteng na ḽa KwaZulu-Natal, hune ha khou thoma u shumiswa nyiledzo dza maḓi dza Luṱa lwa u thoma (1) na Luṱa lwa vhuvhili (2) uri vha tevhedze nyiledzo dzenedzo.
b. Maḓi ndi vhutshilo, kha vha a shumise nga vhulondo.
Tsho bviswa nga vha: Sisṱeme ya Mafhungo na Vhudavhidzano ha Muvhuso (GCIS)
Mbudziso: Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
