A. Mafhungo ane a khou bvelela fhano shangoni
1. Ikonomi
1.1. Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha (MTBPS) tsha ṅwaha wa 2025 tshi khwaṱhisedza vhuḓiimiseli kha nyaluwo ya ikonomi
1.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha ṅwaha (MTBPS) tsha ṅwaha wa 2025 sa tshipiḓa tsha ndingedzo dza muvhuso dzine dza khou bvela phanḓa dza u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi, u sika mishumo khathihi na u tandulula khaedu dza mitengo ya zwirengwa ine ya vha nṱha.
1.1.2. MTBPS yo ḓivhadza zwa u shandukiswa ha tshikalo tsha tshipikwa tsha tshanduko ya mitengo u ya kha tshipikwa tsha tshanduko ya mitengo tsho tiwaho tshine tsha vha 3%. Mbuelo dza tshipikwa tsha tshanduko ya mitengo i re fhasi kha miholo ya vhathu ndi dzine dza katela u thivhela zwa u dzulela u gonya ha mitengo ya zwirengwa, u ṱuṱuwedza zwa u dzika ha mitengo hune ngauralo ha ḓo fhedza ho kona u tsireledzwa maanḓa vharengi, u tikedza u kovhekanywa ha mbuelo nga nḓila yo linganaho na tsireledzo ya masheleni o vhulungwaho. Kha vhuimo ha ikonomi khulwane, ndivho khulwane ndi u tikedza zwa u bveledzwa ha tshikwama tsha masheleni manzhi a zwa themamveledziso hu tshi katelwa na u engedza vhudziki ha zwa masheleni vhune ha vha ha ndeme kha u engedza fulufhelo ḽa vhabindudzi na nyaluwo ya ikonomi. Tshigwada tsha zwa thekhinikhaḽa tsha Muhasho wa Vhufaragwama ha Lushaka/ Bannga ya Vhukati tshe tsha ita themendelo ya tshanduko iyi kha vhuimo ha Mbekanyamaitele ya zwa Masheleni, tsho dzhiela nzhele thaidzo dza u shandukiswa uhu fhedzi nga ndinganiselo, Khabinethe yo eletshedzwa uri heyi ndi yone nḓila ya khwiṋesa ine shango ḽa nga i dzhia kha tshifhinga tsha zwino.
1.1.3. MTBPS yo dovha hafhu ya khwaṱhisedza vhuḓiimiseli ha muvhuso ha u khwinifhadza nḓisedzo ya tshumelo dza ndeme u fana na mutakalo, pfunzo khathihi na tsireledzo ya vha shayaho nga kha magavhelo a matshilisano ngeno i tshi khou dovha hafhu ya ṱuṱuwedza vhubindudzi kha themamveledziso dza muvhuso dzi fanaho na dza fulufulu, maḓi na vhuendi.
1.2. Tsedzuluso ya zwa Vhashumi ya Kotara i vhiga uri ho sikwa miṅwe mishumo ya 248 000 kha Kotara ya vhuraru ya ṅwaha wa 2025
1.2.1. Khabinethe yo ṱanganedza Tsedzuluso ya zwa Vhashumi ya Kotara ya vha tshiimiswa tsha zwa Mbalombalo tsha Afrika Tshipembe dze dza vhiga uri ho sikwa miṅwe mishumo ya 248 000 kha Kota 3 ya ṅwaha wa 2025, zwe hezwi zwa engedza tshivhalo tsha vhathu vhane vha shuma u ya kha 17.1 miḽioni ngeno tshivhalo tsha tshiofisi tsha u shaea ha mishumo tsho tsela fhasi nga nṱha dza 1.3% u ya kha 31.9% kha kotara.
1.2.2. Nga uhu u rekhodiwa ha mishumo minzhi kha sekithara dza zwa vhufhaṱi, tshumelo dza vhadzulapo na dza matshilisano na dza mbambadzo, Khabinethe i pfa yo takadzwa vhukuma nga luvhilo lwa u sikwa ha mishumo kha masia a ndeme a ikonomi. Vhunzhi ha mishumo ye ya sikwa kha sekithara ya zwa vhufhaṱi, ndi ine ya elana na zwa u vhewa phanḓa ha mveledziso ya themamveledziso nga muvhuso zwine zwa ṱanganedzwa nga mugaganyagwama wa themamveledziso wa masheleni a swikhaho Randa dza ṱhiriḽioni nthihi u ya nga he zwa ḓivhadzwa ngaho nga tshifhinga tsha Mugaganyagwama wa ṅwaha wa 2025 na u khwaṱhisedzwa hafhu kha MTBPS ya ṅwaha wa 2025.
1.3. Vhaendelamashango vha 7.6 miḽioni vhe vha swika fhano shangoni vhukati ha ṅwedzi wa Phando na Khubvumedzi 2025
1.3.1. Khabinethe i ṱanganedza u swika ha vhaendelamashango vha dzitshaka vha linganaho 7 634 261 miḽioni vhe vha rekhodiwa vhukati ha ṅwezi wa Phando na Khubvumedzi 2025, zwine hezwi zwa sumbedza nyengedzedzo i takadzaho ya vhaeni vha linganaho 1 108 222 musi i tshi vhambedzwa na tshifhinga tshi fanaho na tshenetshi nga ṅwaha wa 2024 hu tshi katelwa na u khwaṱhisedza vhuimo ha shango ḽa Afrika Tshipembe sa fhethu ha nṱhesa ha zwa vhuendelamashango ha ḽifhasi.
1.3.2. Maraga ya nyaluwo ya ndeme yo khwaṱhaho ye ya shela mulenzhe kha nyaluwo iyi ndi ya fhaḽa Mabvaḓuvhakati nga 58%, Yuropa nga 29%, maraga ya ndeme fhano Afrika yo aluwa nga 28%, Devhula ha Amerika nga 22%, ngeno Asia yo vha 11%.
1.4. Tshiimiswa tsha zwa mishonga tsha Biovac tsha fhano Afrika Tshipembe tshi bveledza khaelo ya Khoḽera – ine ya vha khaelo ya u tou thoma kha ḓivhazwakale ya zwa khaelo ye ya bveledzwa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe
1.4.1. Khabinethe yo fhululedza Biovac na Muhasho wa Mutakalo na wa Saintsi, Thekhinoḽodzhi na Vhubveledzi kha u rwelwa ṱari ha khaelo ya u tou thoma ye ya bveledzwa fhano kha ḽa Afrika Tshipembe, kha ḓivhazwakale ya shango ḽashu.
1.4.2. Uvhu vhukoni ha Biovac ha u bveledza khaelo ya Khoḽera fhano kha ḽa Afrika Tshipembe vhu tou vha tsumbo ya mvelaphanḓa ya shango ḽa Afrika Tshipembe kha zwa mishonga, saintsi na thekhinoḽodzhi zwine hezwi zwa sumbedza u aluwa u bva kha zwa u tou putela khaelo fhedzi, u fana na kha khaelo ya BNG u ya kha vhukoni ho fhelelaho ha u bveledza khaelo. Vhushaka ha tshumisano vha vhukati ha Biovac na Khoro ya Ṱhoḓisiso ya zwa Saintsi ya Vhuthu na CSIR vhu sumbedzisa u kuvhanganywa ha vhukoni ha muvhuso hu tshi itelwa u tandulula khaedu dza shango.
1.4.3. Khabinethe i na fulufhelo kha Biovac na vhashumisani vhayo kha u shela havho mulenzhe ha tshifhinga tshi ḓaho kha mushumo wa u fhelisa malwadze fhano kha ḽa Afrika Tshipembe na dzhango ḽa Afrika nga u angaredza nga kha zwa u bveledzwa ha khaelo dzo livhanaho na tshaka dza malwadze ane a vha hone fhano kha dzhango ḽashu.
2. G20
2.1. Maḓuvha a ṱahe o Salaho na u Ḓilugisela Samithi ya G20
2.1.1. Musi ho tou sala fhedzi maḓuvha a ṱahe (9) u ya kha Samithi ya Vharangaphanḓa vha Mashango a G20 nga ḽa 22 na ḽa 23 Lara 2025, fhaḽa NASREC, ḓoroboni ya Johannesburg, Khabinethe i na fulufhelo kha u ḓilugisela ha shango ḽa Afrika Tshipembe u fara Samithi ya u thoma ya G20 ine ya ḓo tshimbila zwavhuḓi fhano kha dzhango ḽa Afrika.
2.1.2. Muvhuso u khou dovha hafhu wa ḓilugisela u fara Samithi ya nga ha zwa Matshilisano ya G20 nga murahu ha maḓuvha maṱanu (5) u bva nga ḽa 18 u swika ḽa 20 Lara 2025 ngei Hodelani ya Birchwood KANA Sentharani ya Khonferentsi ya OR Tambo, ngei Ekurhuleni.
2.1.3. U tou bva tshe ḽa dzhia vhuimo ha Vhuphresidennde ha G20, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo fara miṱangano ya ndugiselo ya 130 ye khayo ha si vhe na tshiwo na tshithihi nahone ḽo shumisa tshikhala itshi kha u sumbedza u fhambana ha Mavundu ashu na fhethu ha zwa vhuendelamashango. Mavundu oṱhe o fara vhuṱambo ha ndugiselo dza G20.
2.1.4. Pulane dzo fhelelaho dza tsireledzo na vhutsireledzi dza Samithi ya Vharangaphanḓa na Samithi ya Matshilisano dzi khou langwa na u dzudzanywa nga zwiimiswa zwo teaho zwa tsireledzo. Phresidennde vha ḓo vha na tshifhinga tsha u tandula Vhupo ha NASREC nga Ḽavhuṱanu, ḽa 14 Lara 2025.
2.1.5. Muṱangano wa nyanḓadzamafhungo wa nga ha Tshiimo tsha Ndugiselo dza G20 u ḓo farwa nga Swondaha, ya ḽa 16 Lara 2025 u itela uri vhadzulapo na vhashumisani vha ḽifhasi vha kone u vha na Fulufhelo kha shango ḽa Afrika Tshipembe, hu tshi katelwa na mvelaphanḓa yo no swikelwaho u tou bva tshe shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa dzhia vhuimo ha Vhuphresidennde ha G20 nga ṅwedzi wa Lambamai 2024.
3. Fulufulu
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo ya Eskom ya uri vha Ndangulo ya Nyukuḽia ya Lushaka o tendela u engedzwa ha ḽaisentsi ya miṅwaha ya 20 ya Yuniti 2 ya Koeberg, zwine zwa ḓo ita uri i kone u shuma u swika nga ḽa 9 Lambamai 2045. Iyi ndi mvelaphanḓa khulwane ine ya khwaṱhisa nḓisedzo ya fulufulu ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya tshifhinga tshilapfu nahone i sumbedza vhuḓiimiseli ha vha ha Eskom kha zwa vhutsireledzi ha nyukilia ha maimo a nṱha ḽifhasini.
3.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza nḓivhadzo ya vha Ndangulo ya Fulufulu ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (Nersa) ya nga ha u ṅwaliswa ha zwiimiswa zwiswa zwa mveledziso ya fulufulu zwi swikaho 181 nga tshifhinga tsha kotara ya vhuvhili ya ṅwaha wa muvhalelano wa 2025/26.
3.3. Zwiimiswa izwi musi zwo ṱangana zwi ḓo bveledza muḓagasi u linganaho 1 401 MW khathihi na vhubindudzi ha masheleni a anganyelwaho u swika R30.78 biḽioni.
4. Dzitshaka
4.1. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo nangwa sa Mudzulatshidulo wa Tshifhinganyana wa SADC kha Samithi i songo ḓoweleaho ya Vharangaphanḓa vha Mashango a SADC.
4.1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelelo dza Samithi i songo ḓoweleaho ya Vharangaphanḓa vha Mashango na Mivhuso ya SADC yo farwaho nga ḽa 7 Lara 2025 khathihi na u nangwa ha shango ḽa Afrika Tshipembe sa Mudzulatshidulo wa tshifhinganyana wa SADC u swika nga ṅwedzi wa Ṱhangule 2026 kha Samithi yeneyo.
4.1.2. Vhudzulatshidulo ha Tshifhinganyana ha SADC ha shango ḽa Afrika Tshipembe u swika nga ṅwedzi wa Ṱhangule 2026 nahone vhu ḓo bvela phanḓa na adzhenda ya shango ḽa Madagascar sa zwe ya ṱanganedzwa nga mashango a SADC ya nga ha “Vhubveledzanḓowetshumo, Tshandukiso ya zwa Vhulimi, na Tshanduko ya Fulufulu hu tshi itelwa u vha na SADC yo Khwaṱhaho”.
4.1.3. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo vha Mudzulatshidulo wa tshifhinganyana nga murahu ha u bviswa ha shango ḽa Madagascar kha vhuimo ha Mudzulatshidulo hu tshi itelwa u lavhelesa kha zwa u dzikisa shango iḽo nga murahu ha migwalabo ya vhadzulapo ya zwenezwino.
4.1.4. SADC yo fhululedza Muhulisei Phrofesa Vho Arthur Peter Mutharika, Phresidennde wa Riphabuḽiki ya Malawi; Muhulisei Dokotela Vho Patrick Herminie, Phresidennde wa Riphabuḽiki ya Seychelles; na Muhulisei Dokotela Vho Samia Suluhu Hassan, Phresidennde wa Riphabuḽiki ya Tanzania, kha khetho dzavho dza zwenezwino dza mashango avho.
4.1.5. SADC yo livhisa maipfi ayo a ndiliso kha miṱa ye ya lovhelwa nga vhafunwa vhayo nga tshifhinga tsha migwalabo ye ya vha hone ngei kha shango ḽa Riphabuḽiki ya Madagascar nga ṅwedzi wa Khubvumedzi na khakhathi dza zwenezwino dze dza bvelela ngei kha shango ḽa Riphabuḽiki yo Tanzania.
4.2. U humiselwa murahu ha vhahumbulelwa: U ṋetshedza Vhulamukanyi Afrika Tshipembe
4.2.1. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha khumbelo ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya u humiselwa murahu ha vhahumbulelwa u bva kha shango ḽa Botswana na ḽa Malawi.
4.2.2. Khabinethe yo khwaṱhisedza mulayo wa uri vhathu vhoṱhe vhane vha khou hweswa milandu ya vhugevhenga vha tea u sengiswa fhano Afrika Tshipembe na u hweswa vhuḓifhinduleli ho fhelelaho hu tshi tevhedzwa mulayo nahone Muhasho wa zwa Vhulamukanyi wa Mveledziso ya Ndayotewa wo ḓiimisela u ita khumbelo ya khaṱhululo kha tsheo ya khothe ya Malawi nga ha fhungo ḽa Vho Bushiri.
B. Tsheo dza Khabinethe
1. Khwiniso ya Mbekanyamaitele ya Vhuimeleli ha Mulayo ha Muvhuso
1.1. Khabinethe yo tendela khwiniso ya Mbekanyamaitele ya Vhuimeleli ha Mulayo ha Muvhuso. Ndivho ya khwiniso iyi ndi u ita uri hu vhe na mbetshelwa dza zwa vhuimeleli ha zwa mulayo kha vhashumeli vha Muvhuso, hu tshi katelwa na vhashumeli vha kale vha muvhuso, miraḓo ya vhuhaṱuli na miraḓo ya vhusimamilayo, nga murahu ha u tevhedza na u ita mishumo yavho kha vhuimo ho raloho.
1.2. Khwiniso iyi i ḓo katela vhashumi vha Muvhuso, miraḓo ya zwa vhuhaṱuli, na miraḓo ya khorotshitumbe musi arali vho vhidzwa uri vha ḓe vha thuse Khomishini dza Ṱhoḓisiso, nga murahu ha u tevhedza na u ita mishumo yavho sa vhashumi vha muvhuso, miraḓo ya vhuhaṱuli na miraḓo ya khorotshitumbe.
2. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou thoma u bveledza tshipikwa tshaḽo tsha u dzhenela Phikhisano ya u fara Mitambo ya Oḽmpiki dza ṅwaha wa 2036 kana 2040
2.1. Khabinethe yo tendela uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi dzhene kha Nyambedzano dzi Bvelaho Phanḓa na IOC sa tshipiḓa tsha tshipikwa tshaḽo tsha u dzhenela phikhisano dza Mitambo ya Oḽimpiki ya ṅwaha wa 2036 kana 2040. Nyambedzano idzi dzine dza khou bvela phanḓa na vha OIC ndi nyambedzano dza u thoma nahone dza u ṱola dzine dza vha dza ndeme kha u bveledza phanḓa tshipikwa tsha shango ḽa Afrika Tshipembe tsha u dzhenela phikhisano ya pfanelo dza u fara Mitambo ya Oḽimpiki na ya Vhaholefhali nga ṅwaha wa 2036 kana wa 2040.
2.2. Khabinethe i na fulufhelo kha u ḓilugisela ha shango ḽa Afrika Tshipembe sa hone hune ha ḓo farwa mitambo ya Oḽimpiki musi ho sedzwa themamveledziso dzi re hone fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
3. Mbekanyamushumo ya Mashumele ya nga ha Vhana vhane vha Kombetshedzwa u Shuma ya Vhuṱanu (CLPA) ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 2025 – 2029
3.1. Khabinethe yo tendela CLPA ya Vhuṱanu, ine ya shuma sa muhanga wa shango wa lushaka wa nga ha u fhelisa zwiito zwa u shumiswa ha vhana. CLPA ndi maitele o rangwaho phanḓa nga muvhuso o livhiswaho kha u khwaṱhisa milayo khathihi na u tevhedzwa hayo, u tsivhudza vhadzulapo na u ṱanganya nungo na vhadzulapo dza u tikedza vhana vho kwameaho nga zwiito zwa u shumiswa ha vhana. U bvela phanḓa kha ngudo dzi bvaho kha nṱha dzo fhiraho, luṱa lwa vhuṱanu lwo livhiswa kha u khwinisa maga a zwa thandululo o ṱanganelaho khathihi na thikhedzo yo fhelelaho ya vhana vha re khomboni na vho kwameaho.
4. U fheliswa ha tshiimo tsha ndondolo ya Pebble Bed Modular Reactor (PBMR)
4.1. Khabinethe yo tendela u fheliswa ha tshiimo tsha ndondolo ya Pebble Bed Modular Reactor u itela uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi bvele phanḓa na u bveledza thekhinoḽodzhi ya PBMR.
4.2. Tsheo iyi i ḓo khwaṱhisa tshipikwa tsha shango ḽa Afrika Tshipembe tsha u shela mulenzhe kha mushumo wa zwivhaswa zwa nyukiḽia khathihi na u vhea shango kha vhuimo ha uri ḽi kone u shela mulenzhe kha mveledziso ya Thekinoḽodzhi ya Reactor ya Moduḽara Ṱhukhu.
4.3. Khabinethe yo dovha ya tendela u fhiriselwa ha khamphani ya Pebble Bed Modular Reactor u bva kha Eskom u ya kha NECSA.
B. Milayotibe
1. Mulayotibe wa Vhurangaphanḓa ha Sialala na ha lushaka lwa Khoi-San
1.1. Khabinethe yo tendela zwa u rumelwa ha Mulayotibe wa Vhurangaphanḓa ha Siala na ha lushaka lwa Khoi-San wa ṅwaha wa 2025 ngei Phalamenndeni. Mulayotibe u ṋea ṱhalutshedzo kha khaṱhulo ya Khothe ya Ndayotewa ye ya ḓivhadza uri Mulayo wa Vhurangaphanḓa ha Sialala na ha lushaka lwa Khoi-San wa ṅwaha wa 2019 a wo ngo tea nga mulandu wa uri a ho ngo vha na u shela mulenzhe ho eḓanaho ha tshitshavha nga tshifhinga tsha u phasiswa hawo Phalamenndeni.
1.2. Nga ṅwaha wa 2024, Khabinethe yo tendela u ganḓiswa ha Mulayotibe wa Vhurangaphanḓa ha Sialala na ha lushaka lwa Khoi-San wo shandukiswaho wa ṅwaha wa 2024 u itela vhupfiwa ha tshitshavha. Mulayotibe uyu wo shandukiswaho u ḓo ṋea Phalamennde tshikhala tsha u tevhedza ndaela ya Khothe ya Ndayotewa. Mulayo wa Vhurangaphanḓa ha Sialala na ha lushaka lwa Khoi-San wa ṅwaha wa 2019 wo vha wo ima vhuimoni ha Mulayo wa Vhurangaphanḓa ha Sialala na Muhanga wa Mavhusele wa ṅwaha wa 2003.
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedza ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. Vho Mashwahle Joseph Diphofa sa Mulanguli Muhulwane kha Muhasho wa Mafhungo a Sialala (u vusuludzwa ha khonṱiraka).
2. U tholiwa ha mirado ya Fulufulu ḽa Lushaka ḽa Afrika Tshipembe.
3. U tholwa ha Vhalangi vhavhili vhane vha si vhe Miraḓo ya Khorotshitumbe ya Land Bank.
i. Vho Basil Mpumelelo Maseko; na
ii. Mufumakadzi Vho Siphumelele Balungile Dlungwane.
4. U tholwa hafhu ha Vhalangi vhavhili kha Bodo ya Bannga ya Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika vhane vha si vhe Miraḓo ya Khorotshitumbe Vhulanguli
iii. Vho Kenneth Willy Brown; na
iv Mufumakadzi Vho Dinao Modirwadi Lerutle.
5. U tholwa ha miraḓo ya Tshiimiswa tsha Mveledziso ya Fulufulu tsha Lushaka tsha Afrika Tshipembe (SANEDI)
i. Vho Sicelo Goodwill Xulu (mudzulatshidulo)
ii. Mufumakadzi Vho Nonkosi Koranteng (tshanḓa tsha mudzulatshidulo)
iii. Phrofesa Vho Anastasia Pouris, na
iv. Mufumakadzi Vho Octavia Matshidiso Matloa
E. Mafhungo maswa kha Khabinethe
1. Tshikwama tsha Junior Mining Exploration (JMEF)
1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mushumo wa JMEF, hu tshi katelwa mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha u bviswa ha masheleni a u thoma na pulane dza u shandukisa JMEF uri i vhe tshikwama tsho ḓiimisaho nga tshoṱhe. Khabinethe yo ṱanganedza JMEF nga ṅwaha wa 2022 u itela u tikedza mabindu maṱuku a zwa migodi o teaho kha u ita mishumo yao ya u eba migodi. Nga tshenetsho tshifhinga, tshikwama tsho vha tsho vhea tshipikwa tsha u kungedzela masheleni ane a swika 5% ya masheleni ane a shumiswa kha zwa u eba migodi ḽifhasini ḽoṱhe nga u angaredza fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
1.2. U bva tshe tsha thomiwa, tshikwama tsho vhumba zwiimiswa zwa mavhusele na u thoma Luṱa lwa 1 lwo livhiswaho kha minerala dza ndeme dzi ngaho koporo, nikele, girafaithi, lithiamu na zwibvamavuni zwine zwa konḓa u wanala. Nga tshifhinga itshi tsha luṱa ulwu, ho ṱanganedzwa khumbelo dza zwa masheleni dza 119 dzine dza vha masheleni a swikaho R3.7 biḽioni. Kha idzi khumbelo dza 46 dzo dzhiiwa sa dzo teaho, zwine zwa sumbedza dzangalelo ḽo khwaṱhaho khathihi na khonadzeo khulwane ya vhubindudzi.
2. Mvelaphanḓa kha u thoma u shumiswa ha nḓila dziṅwe dza u ṋetshedza masheleni a u khwinifhadza na u engedza giridi ya lushaka nḓisedzo ya muḓagasi.
2.1. Khabinethe yo wana manyeṱu nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha u thomiwa ha dziṅwe nḓila dza u ṋetshedza masheleni a u ita uri giridi ya u ṋetshedza muḓagasi ya lushaka i vhe ya musalauno, hu tshi katelwa na u vhumbwa ha Ofisi ya Thandela ya Phaḓaladzo yo Ḓiimisaho (ITPO) nga ngomu ha Ofisi ya Vhabveledzi vha Muḓagasi vho Ḓiimisaho. Nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku 2023, Khabinethe yo tikedza Mbekanyamushumo ya ITP u itela u ṋea tshikhala tsha u shela mulenzhe ha sekithara ya phuraivethe kha zwa mveledziso, u ṋetshedza masheleni, u fhaṱa, na mashumele a themamveledziso ntswa dza phaḓaladzo nga fhasi ha muhanga wa zwa mulayo une wa vha khagala.
2.2. Ho no vha na mvelaphanḓa khulwane yo no itwaho kha modele dza masheleni dza u engedza u phaḓaladza, nga maanḓa kha zwa u bveledza nyimele yo teaho ya Thandela dza Phaḓaladzo dzo Ḓiimisaho nga dzoṱhe.
2.3. Luṱa lwa 1 lwa Mbekanyamushumo ya ITP lu khou lavhelelwa u bveledza 1,164km ya thambo ntswa dza u fhirisela muḓagasi khathihi na zwiṅwe zwiṱitshi zwiṱuku zwo engedzwaho. Nyambedzano dza muvhuso na vhabindudzi dzo khwaṱhisedza lutamo lwo khwaṱhaho lwa zwa mimaraga lwa u shela mulenzhe kha mbekanyamushumo dza nyengedzedzo na khwinifhadzo dza Afrika Tshipembe. U ḓivhadzwa ha mvetamveto ya milayo ya u phaḓaladza muḓagasi na Vhuḓiimiseli ha Minisiṱa kha gurannḓa ya muvhuso zwi vhumba tshipiḓa tsha mvelaphanḓa iyi.
3. Muvhigo wa nga ha mvelelo dza nyambedzo na madalo a tshiofisi a Dzangano ḽa Vhabveledzi vha Daimane ḽa Afrika (ADPA) dza mashango mavhili kha Riphabuḽiki ya Botswana
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa nga ha mvelelo dza madalo a mushumo ngei Botswana o livhiswaho kha u ṱuṱuwedza shango ḽa Botswana u vha muraḓo wa Dzangano ḽa Vhabveledzi vha Daimane ya Afrika (ADPA).
3.2. ADPA yo thomiwa u itela u ṱuṱuwedza tshumisano vhukati ha tshaka dza Afrika dzi bveledzaho daimane, u ṱanganya muhanga wa zwa milayo, na u khwaṱhisa ṱhuṱhuwedzo yavho yo ṱanganelaho kha zwa nḓowetshumo ya daimane ya ḽifhasi. Naho shango ḽa Botswana ḽi ḽiṅwe ḽa vhabveledzi vhahulwanesa vha daimane kha ḽa Afrika, ḽo nanga u dzula nnḓa ha ADPA u bva tshe ḽa vhumbiwa nga ṅwaha wa 2006.
3.3. Nga murahu ha madalo a Minisiṱa Vho Mantashe kha ḽa Botswana, shango iḽo ḽo tenda u dzhena kha ADPA na u humbela uri Afrika Tshipembe ḽi tshimbidze na Vhuṅwaleli ha ADPA u shela mulenzhe sa mulavhelesi. Madalo o khwaṱhisedza vhushaka ha ndeme ha tshumisano vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na Botswana, na uri shango ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi nga vhuelwa hani kha ḽiṅwe kha zwa migodi na kha mveledziso ya dzhango.
4. Thendelano dza Zhendedzi ḽa Phaḓaladzo (DDA) na vhushaka ha tshumisano na Eskom
4.1. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha DDA nahone yo tikedza u thoma u shuma hayo. DDA ndi thendelano ine khayo Eskom ya shuma sa zhendedzi ḽa u dzhia mishumo ya u phaḓaladza muḓagasi ya mimasipala, hu tshi katelwa ndondolo, u lugisa, na u kuvhanganya mbuelo.
4.2. Hezwi zwo itelwa u tandulula thaidzo dzi ngaho zwikolodo zwa ha masipala na nḓisedzo ya tshumelo i si yavhuḓi, zwo livhiswa kha u khwinisa u fulufhedzea na u thusa mimasipala uri i kone u dovha ya langa mihasho yayo ya muḓagasi.
4.3. Thendelano idzi ndi zwishumiswa zwa ndeme zwa u vhuedzedza maitele a ndangulo ya zwa masheleni, u engedza mbuedzedzo ya mbuelo na u dzikisa nḓisedzo ya tshumelo dza muḓagasi kha mimasipala yoṱhe sa tshipiḓa tsha vhuḓifhinduleli ha Muhasho wa zwa Fulufulu na Muḓagasi u itela u vhona uri hu khou vha na nḓowetshumo ya u phaḓaladza muḓagasi i fulufhedzeaho, i re khagala nahone ine ya nga vha ya tshifhinga tshilapfu.
F. Mishumo ine ya khou ḓa
1.1 Ṅwedzi wa Tsivhudzo ya Pfanelo dza Vhuholefhali
1.1.1 Shango ḽi pembelela Ṅwedzi wa Tsivhudzo dza Pfanelo dza Vhuholefhali (DRAM) u bva nga ḽa 3 Lara u swika nga ḽa 3 Nyendavhusiku fhasi ha thero ine ya ri: “U bveledza Vhushaka ha Ndeme ha Tshumisano kha Sekithara Nnzhi hu tshi itelwa Tshitshavha tshi Katelaho zwa Vhuholefhali.” Ṅwedzi u ḓo swika magumoni nga Ḓuvha ḽa Dzitshaka na ḽa Lushaka ḽa Vhathu vha re na Vhuholefhali nga ḽa 3 Nyendavhusiku —Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe kha u ṱuṱuwedza nḓivho, u katela, na u lingana.
1.1.2 Muvhuso u khou bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza zwa u thoma u shumiswa ha Nḓivhadzamulayotibe ya Pfanelo dza Vhathu vha re na Vhuholefhali, u tshi khwaṱhisedza vhuḓiimiseli hawo kha u fhaṱa tshitshavha tsho katelaho hune vhathu vhoṱhe vha re na vhuholefhali vha ḓiphina nga pfanelo dzi linganaho, tshirunzi, na u shela mulenzhe nga nḓila i pfalaho.
1.1.3 Naho ho no vha na mvelaphanḓa khulwane yo no itwaho kha zwa u bvisela khagala pfanelo dza vhathu vha re na vhuholefhali, Khabinethe i khou ita khuwelelo kha sekithara dzoṱhe dza tshitshavha uri dzi shele mulenzhe kha u bvisa zwikhukhulisi zwo salaho khathihi na u vhona uri vhathu vha re na vhuholefhali vha na tswikelelo yo linganaho.
2. Letsema! Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo Farana ḽi tshi itela u Fhelisa Khakhathi dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana
2.1 Musi ri tshi khou sendela tsini na Fulo ḽa ṅwaha muṅwe na muṅwe ḽa Maḓuvha a 16 ḽa u Lwa na Khakhathi dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana ḽine ḽa ḓo vha hone u bva nga ḽa 25 Lara u swika nga ḽa 10 Nyendavhusiku 2025 fhasi ha thero ine ya ri: “Letsema: Vhanna, Vhafumakadzi, Vhatukana na Vhasidzana vha tshi khou shumisana u fhelisa Khakhathi dzo Ḓisendekaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF)”. Khabinethe i khou vhilahedzwa vhukuma nga fhungo ḽa uri naho hu na ndingedzo dzo fhelelaho nga muvhuso, vhadzulapo, mabindu na zwitshavha dza u lwa na thaidzo iyi, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa na u lwa na thaidzo dza tshikalo tshi re nṱhesa tsha zwiito zwa GBVF.
2.2 U fhindula kha tshikalo tshi re nṱha vhukuma tsha zwiito zwa GBVF, muvhuso nga ṅwedzi wa Lambamai ṋaṅwaha wo rwela ṱari Mbekanyamushumo ya Tshihaḓu ya nga ha Khakhathi dzo Ḓisendekaho nga Mbeu na Mabulayo a Vhafumakadzi (GBVF) ya Maḓuvha a 90 u itela u vhona uri hu khou dzhiiwa vhukando nga u ṱavhanya kha zwiito zwa GBVF khathihi na uri hu vhe na u ṱavhanya u shumiswa ha Pulane dza Maga a Lushaka kha zwiito zwa GBVF.
2.3 Mbekanyamushumo ya Maḓuvha a 90 ye ya vha yo rangwa phanḓa nga Tshigwada tsha JCPS yo shuma kha maga a tshihaḓu nahone a re na mbuelo khulu a u fhelisa maitele ane a khou ṋaṋa a GBVF fhano kha shango. Hezwi zwi katela u thomiwa hafhu ha Komiti ya Vhukati ha Dziminisiṱa (IMC) u vhona uri hu na tshumisano kha zwa u thoma u shumiswa ha Pulane ya Ndeme ya Lushaka kha zwa GBVF-.
3. Samithi ya zwa Vhufhaṱi ya Lushaka
3.1 Samithi ya zwa Vhufhaṱi ya Lushaka i ḓo farwa nga ḽa 13 na ḽa 14 Lara 2025 ngei Gauteng, i tshi khou farwa nga vha Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso na Themamveledziso (DPWI) nga tshumisano na Bodo ya Mveledziso ya Nḓowetshumo ya zwa Vhufhaṱi (CIDB).
3.2 Samithi i ḓo sedza kha thandululo dzi shumaho dza nga ha u ṱavhanyisa thandela dza u fhaṱa, hu tshi katelwa na u khwaṱhisa tsireledzo ya fhethu, u ita uri sisṱeme dza mafhungo a zwa u renga dzi elane, na u khwaṱhisa tshumisano vhukati ha sekithara dza tshitshavha na dza phuraivethe.
G. Milaedza
1. Ndiliso
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a ndiliso kha vha muṱa na khonani dza:
• Vho Ntombazana Botha, muhali wa nndwa na Tshanḓa tsha Minisiṱa wa kale vha Muhasho wa Vhutsila na Mvelele.
2. U fhululedza
Khabinethe yo livhisa maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
• Vho Joyce Pitso, Vho Mosotho Moepya vhane vha ḓo shuma sa muraḓo wa tshifhinga tshoṱhe na Muhaṱuli Vho Dhaya Pillay vhane vha ḓo shuma sa muraḓo wa tshifhinganyana wa Khomishini ya Khetho ya vhakhomishinara vha Afrika Tshipembe. Yo fhululedza Vho Mosotho Moepya kha u nangiwa havho sa mudzulatshidulo wa Khomishini.
• Vho Botseetse Kgaphola, kha u ambadzwa havho khare ya Nyalunako wa Muholefhali wa Afrika Tshipembe.
• Thimu ya Bola ya Milenzhe ya Lushaka ya vhaswa vha fhasi ha miṅwaha ya 17 - Amajimbos, vhe vha vha thimu ya u thoma ya Afrika Tshipembe kha tshigwada tsha miṅwaha yavho u bvela phanḓa u fhira vhuimo ha zwigwada zwa Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Fifa tsha vha miṅwaha ya fhasi ha 17.
• Vha Springboks kha u kunda mutambo wavho wa vhuvhili kha Mutevhe wa Tshaka dza Quilter nga u kunda France nga 32 – 17.
• Mukapuṱeni wa Springboks Vho Siya Kolisi, kha Test Cap yavho ya vhu 100. Vho vha mutambi wa vhuṱahe kha ḓivhazwakale ya Springbok u wana Test Cap ya vhu 100. Lwendo lwawe lwa ṱhuṱhuwedzo khulwane ngaurali ndi vhuṱanzi ha u konḓelela na u ḓiimisela.
• Muimeleli wa dzitshaka wa Koporasi ya Khasho ya Afrika Tshipembe, Vho Sherwin Bryce-Pease na mufodi wa vidio Vho Aaron Berbrick, kha u nangiwa sa vhawini vha musuku vha Pfufho ya Tshihumbudzo ya Ricardo Ortega nga Dzangano ḽa Vhaimeleli vha zwa Mafhungo ḽa Dzangano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka.
• Vho Dan Marokane, Mulanguli Muhulwane wa Eskom, kha u nangiwa sa Murangaphanḓa wa Mabindu wa Ṅwaha wa 2025 wa Sunday Times kha Pfufho dza Khamphani dza Nṱha dza 100 dza Sunday Times.
• Shango ḽa Nigeria kha u bva kha mutevhe wa u swifhadzwa madzina kha zwa masheleni wa vha Financial Action Task Force (FATF) nga murahu ha u bviswa ha shango ḽa Afrika Tshipembe. Hezwi zwo vha zwithu zwavhuḓi kha dzhango ḽa Afrika sa izwi zwi tshi ita uri hu vhe na fulufhelwa ha dzhango ḽa Afrika kha mimaraga ya zwa masheleni ya ḽifhasi, u fhungudza mbadelo ya thengiselano na u engedza fulufhelo ḽa vhabindudzi.
Tsho bviswa nga vha: Sisiṱeme ya Vhudavhidzani na Mafhungo a Muvhuso (GCIS)
Mbudziso dzi livhiswa kha: Vho Sandile Nene – Muambeli wa Muvhuso o tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 712 2316
