Tshitatamennde tsha Muṱangano wa Khabinethe wa Ḽavhuraru, ḽa 07 Ṱhangule 2024
Muṱangano wa Khabinethe wo ḓoweleaho wa u thoma wa ndangulo ya muvhuso ya vhusumbe wo fhaḽa Union Buildings, Pretoria, maḓuvha mavhili phanḓa ha musi shango ḽi tshi pembelela Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka. Musi ri tshi khou pembelela miṅwaha ya 68 ya Mumatsho wa Vhafumakadzi khathihi na miṅwaha ya 70 u tou bva tshe ha ṱanganedzwa Thendelanomviswa ya zwa Vhafumakadzi, ine ya vha mulevho wa vhuḓiimiseli nga vha Federesheni ya Vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe une wa tou bvisela khagala pfanelo na ndugelo dza vhafumakadzi dzo rangwaho phanḓa nga vhafumakadzi vha Afrika Tshipembe.
Uno ṅwaha, ri khou pembelela Ṅwedzi wa Vhafumakadzi nga tshifhinga tshithihi tsha musi ri tshi khou fhululedza u tholwa ha Muhaṱuli Vho Mandisa Maya, vhe vha tholwa sa Muhaṱuli Muhulwane wa mufumakadzi wa u tou thoma wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe. Avha muhaṱuli vho vhuya vha shuma nga nḓila yavhuḓi vhukuma sa Phresidennde wa Khothe Khulwane ya Khaṱhululo u tou bva nga ṅwaha wa 2017 nahone vho vha mufumakadzi wa u tou thoma u vha kha vhuimo honoho.
Ndeme ya uhu u tholwa havho i nga kona u pfesesea zwavhuḓi kha fhungo iḽi. U ya nga Dzangano ḽa Vhahaṱuli vha Vhafumakadzi ḽa Dzitshaka: “Nga ṅwaha wa 1994, ho vha hu tshi tou vha na vhahaṱuli vha swikaho 165, vhe khavho, vha 160 vha vha vhe vhanna vha vhatshena, vhararu vhavho vho vha vhe vhanna vha vharema, ngeno vhavhili vho vha vhe vhafumakadzi vha vhatshena; ho vha hu si na vhahaṱuli vha vhafumakadzi vha vharema nga tshifhinga itsho. U tou bva nga ṅwedzi wa Luhuhi 2023, ho no mbo ḓi vha na vhahaṱuli vha swikaho 253, vhane khavho, vha 113 vha vha vhafumakadzi, vhane musi vha tshi khethekanywa, 32% ya hone ya vha vhafumakadzi vha vharema khathihi na 13% ya vhafumakadzi vha vhatshena vhane musi vha tshi ṱanganywa, vha vhumba ṱhanganyeloguṱe ya 45% ya vhuimeleli ha vhafumakadzi nga u angaredza. Nga nṱha ha izwo, avho vhaṅwe vhahaṱuli vho salaho vha vhanna vha swikaho 140, ndi vhane khavho, 39% yavho ya vha vhanna vha vharema ngeno 17% i vhanna vha vhatshena”.
Mafhungo a Zwino kha Shango
1. Tshigwada tsha zwa Mitambo tsha Afrika Tshipembe kha Mitambo ya Dzioḽimpiki ya fhaḽa Paris ya ṅwaha wa 2024
1.1. Khabinethe yo fhululedza Tshigwada tsha zwa Mitambo tsha Afrika Tshipembe nge ya imela shango ḽashu nga u ḓihudza kha mitambo ya Dzioḽimpiki ya fhaḽa Paris khathihi na u fhefheḓisela fuḽaga ya lushaka nṱha nge vha ita uri shango ḽashu ḽi vhe ḽiṅwe ḽa mashango a nṱha a 30 musi hu tshi vhalwa tshivhaloguṱe tsha mendele yo thubwaho.
1.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya fhululedza:
1.2.1. Mubambeli makone, Tatjana Smith kha u wina hawe mendele wa musuku kha 100m ya Breaststroke ya Vhafumadzi na wa Siḽivhere kha Breaststroke ya Vhafumakadzi ya 200m.
1.2.2. Thimu ya Blitzboks kha u wina havho mendele wa buronzo kha mutambo wa ragibii wa Men’ Rugby Sevens
1.2.3. Mureili wa baisigira kha vhupo ha zwikwara na dzithavha, Alan Hatherly nge a wina mendele wa buronzo kha muṱaṱisano wa vhanna wa Men’s Cross-country Cycling Mountain Bike.
1.2.4. Akani Simbine, nge a vunḓa rekhode ntswa ya lushaka musi a tshi dzhia vhuimo ha vhuṋa kha makhaulambilu a muṱaṱisano u konḓaho wa mugidimo wa vhanna wa 100m. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi vhalwa vhukati ha maṅwe mashango a ḽifhasi ane a vha na vhanna vhane vha vha na luvhilo luhulwane vhukuma kha zwa u gidima.
1.3. Vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe vha khou eletshedzwa uri vha bvele phanḓa na u tikedza Tshigwada tsha zwa Mitambo tsha Afrika Tshipembe tshine tsha ḓo dovha hafhu tsha dzhenela miṱaṱisano ya Mitambo ya Dzioḽimpiki dza Vhathu vha re na Vhuholefhali ine ya ḓo farwa u bva nga ḽa 28 Ṱhangule u vhuya u swikela nga ḽa 8 Khubvumedzi 2024
2. Ikonomi
2.1. Themamveledziso ya Zwiporo
2.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u thoma u shumiswa ha zwidimela zwiswa zwa thekhinoḽodzhi ya maimo a nṱha kha Ḽaini dza Vhukati fhaḽa Ḓoroboni khulwane ya Kapa nga vha Zhendedzi ḽa Zwidimela zwa Vhaṋameli ḽa Afrika Tshipembe (PRASA), ḽine ḽa vha zhendedzi ḽa Muhasho wa Vhuendi (DoT).
2.1.2. Tshumelo iyi yo dovha hafhu ya engedzwa u bva fhaḽa kha tshiṱitshi tsha Nyanga u ya kha tsha Mandalay. Zwidimela izwi zwi shumisa sisṱeme ya ngafhadzo dza musalauno u bva fhaḽa Langa u swika Mutual Line, u itela u khwaṱhisa zwa u tsireledzea na u fulufhedzea ha tshumelo dza zwidimela.
2.1.3. Tshomedzo idzo dza thekiniki ya musalauno dzine dza vha kha zwidimela izwi ndi dzine dza katela mahothi ane a tou ḓivula nga one aṋe ngeno khamera dza CCTV dzine dza vha hone ngomu ha ṱorokisi ḽiṅwe na ḽiṅwe dzo itelwa u khwinifhadza tsireledzo ya vhaṋameli.
2.1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya fhululedza zwa u vusuluswa ha zwiṅwe zwa zwiporo sa tshiṅwe tsha zwipikwa zwa muvhuso zwa u ṋetshedza tshumelo ya vhuendi ha nnyi na nnyi yo tsireledzeaho, i fulufhedzeaho nahone i swikeleaho.
3. Vhupo ha Vhufa ha Ḽifhasi ha vha UNESCO
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u dzheniswa ha zwenezwino ha vhupo ha zwa pfanelo dza vhuthu na ha nndwa ya u lwela mbofholowo ha ḽa Afrika Tshipembe kha mutevhe wa maimo a nṱha wa Vhupo ha Vhufa ha Ḽifhasi ha vha UNESCO.
3.2. Vhupo uvhu vhu ḓivhiwaho sa ha Pfanelo dza Vhuthu na Vhupfumedzanyi: Vhupo ha Ḓivhazwakale ya Vho Nelson Mandela, a vhu tou thusa fhedzi kha u vhulunga vhufa hashu ho khetheaho, vhu dovha hafhu ha thusa kha u vhea shango ḽashu kha vhuimo ha u vha fhethu hu kungaho kha zwa vhuendelamashango ha zwa Vhupo ha Vhufa ha Ḽifhasi, zwine hezwi zwa dovha hafhu zwa engedza nyaluwo ya vhuendelamashango na ikonomi.
3.3. Vhupo uho vhu katela fhaḽa Union Buildings, Constitution Hill, Liliesleaf farm, Sharpeville memorial, Walter Sisulu Square, 16 June 1976: The Streets of Orlando West, University of Fort Hare na ZK Mathews House, Mqhekezweni, Waaihoek na Ohlange.
3.4. Komiti ya zwa Vhufa ha Ḽifhasi ya UNESCO yo dovha hafhu ya rekhoda vhupo vhuraru ha tshifhinga tsha Middle Stone Age hu tshi itelwa u dzhiela nṱha u shela mulenzhe ha ndeme he shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa hu ita kha zwa u lingedza u pfesesa vhubvo ha vhuḓifari ha vhathu ha musalauno. Vhupo uvhu ndi vhune ha katela vhupo ha Diepkloof Rock Shelter vhune ha vha fhaḽa tsini na Elands Bay vunḓuni ḽa Kapa Vhukovhela, Pinnacle Point Site Complex fhaḽa kha vunḓu ḽa Kapa Vhukovhela, Mossel Bay, hune na hone ha wanala kha vunḓu ḽa Kapa hu tshi katelwa na Sibhudu Cave hu wanalaho fhaḽa KwaDukuza, kha ḽa KwaZulu-Natal.
4. Ngaganyelo dza Tshivhalo tsha Vhadzulapo dza Vhukati ha Ṅwaha
4.1. Khabinethe yo ṱanganedza Ngaganyelo dza Tshivhalo tsha Vhadzulapo dza Vhukati ha Ṅwaha (MYPE) dza ṅwaha wa 2024 dzine dza sumbedza uri vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe vha khou kona u tshila lwa tshifhinga tshilapfu.
4.2. Ndavheleo ya vhutshilo yo engedzea u swika kha miṅwaha ya 66,5 u bva kha ya 53,6 nga ṅwaha wa 2005 nga mulandu wa maga o fhambanaho a muvhuso ane khao ha katelwa na mbekanyamushumo yo engedzwaho ya u ṋetshedzwa ha mishonga ya anthirethirovairaḽa ine ya vha iṅwe ya mbekanyamushumo khulwanesa ya mishonga ya anthirethirovairaḽa ḽifhasini ḽoṱhe nga u angaredza, u ṋetshedzwa ha muhaelo khathihi na u fhungudzea ha tshivhalo tsha mpfu dza vhana u bva kha mpfu dza vhana dzine dza khou tou humbulelwa dza 57 kha vhana vha swikaho 1,000 vhe vha bebwa nga ṅwaha wa 2002 u ya kha vhana vha 22,9 kha vha 1,000 vhe vha bebwa nga ṅwaha wa 2024.
4.3. Tshivhalo tsha vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe zwazwino tshi vho fhira 63 miḽioni, zwine zwa amba nyaluwo ya phesenthe dza 1,33 u bva nga ṅwedzi wa Fulwana 2022 u swika nga Fulwana 2024.
4.4. Mbalombalo dza nyaluwo ya tshivhalo tsha vhadzulapo dza zwenezwino, dzi ḓo thusa muvhuso kha u pulana na kovha zwishumiswa zwenezwo musi ri tshi khou bvela phanḓa na u khwinifhadza matshilo a vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
5. Tsireledzo na Vhutsireledzi
5.1. Nndwa ya u lwa na Vhugevhenga
5.1.1. Khabinethe yo ṱanganedza mvelaphanḓa ine ya khou dzulela u vha hone kha vha mazhendedzi a zwa u tevhedza mulayo ya u farwa ha miraḓo ya zwigwadza zwa vhugevhenga ho dzudzanyeaho khathihi na ya dzigennge sa tshipiḓa tsha nndwa ya u lwa na zwiito zwa vhugevhenga ine ya khou bvela phanḓa.
5.1.2. Fulo ḽa Operation Shanela ḽa vha Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe na ḽone ḽo dovha hafhu ḽa ita uri hu vhe na u farwa ha vhahumbulelwa vha swikaho 766 237 kha milandu yo fhambanaho, ngeno vha swikaho 161 752 u bva kha avho vho bulwaho, vho vha vhe vhahumbulelwa vhane vha khou ṱoḓelwa milandu ya mihulwane i katelaho mabulayo, u hombokwa ha masheleni musi a tshi khou endedzwa, vhugevhenga hu tshi shumiswa zwigidi, u tzhipiwa ha vhafumakadzi, u dzhiiwa ha zwiendedzi nga khani na zwiṅwe.
5.1.3. Khabinethe yo ṱanganedza u valwa ha gammba ya vhugudisi ha zwa mmbi i siho mulayoni fhaḽa White River, kha ḽa Mpumalanga nga murahu ha fulo ḽa zwa u tevhedza mulayo ḽo rangwaho phanḓa nga vhusevhi ha masia manzhi ḽe ḽa ita uri hu vhe na u farwa ha vhadzulapo vha shango ḽa Libya vha swikaho 95.
5.1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya ombedzela khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe ya uri vha shumisane na vha mazhendedzi a zwa u tevhedzwa ha mulayo u itela u lwa na zwiito zwa vhugevhenga hu si na u ḓidzhenisa kha zwiito zwa vhuhwarahwara.
5.1.5. Khabinethe yo sasaladza zwiito zwa vhaṅwe vharangaphanḓa vha zwitshavha zwine zwa vha zwa u itela mishushedzo kha vhagudi na vhadededzi zwikoloni zwavho. Muhasho wa Pfunzo dza Mutheo u ḓo bvela phanḓa na u shumisana nav ha SAPS u itela u vhona uri zwikolo zwi khou vha fhethu ho tsireledzeaho hu tshi itelwa zwa u guda na u funza.
5.2. Vhufhura na Zwiito zwa Vhuaḓa
5.2.1. Khabinethe yo takadzwa nga zwa u farwa na u gwevhiwa ha vhaofisiri vha kale vha Muhasho wa zwa Muno khathihi na vhadzulapo vha mashango a nnḓa vhe vha wanala mulandu wa zwiito zwa vhufhura na vhuḓa kha sisṱeme ya zwa vhufhalali nga Khothe ya Vhugevhenga ha zwa Makwevho yo Khetheaho ya fhaḽa Durban. Uhu u farwa havho he ha tshimbila zwavhuḓi, hu ḓo khwaṱhisa ndingedzo dza muvhuso dza u bveledza shango ḽine ḽa vha na maitele avhuḓi, a phurofeshenaḽa, ḽi re na vhukoni nahone ḽi bvelaho phanḓa.
A. Nḓivhadzo kha Khabinethe
1.1. Nḓisedzo ya maḓi
1.1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha maga ane a vha kati zwazwino a u ita uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi yo teaho shangoni ḽoṱhe nga murahu ha musi ho vha na u engedzea ha ṱhoḓea ya maḓi nga mulandu wa nyaluwo ya ikonomi na u engedzea ha tshivhalo tsha vhadzulapo, hu tshi katelwa na fhungo ḽa uri u swika zwino ho no ḓi shumiswa 75% ya zwiko zwa maḓi a milambo fhano Afrika Tshipembe.
1.1.2. Zwazwino, hu na thandela khulwane dza lushaka dzi swikaho 14 dza themamveledziso ya zwiko zwa maḓi a milambo dza ndeme ya masheleni a fhiraho R100 biḽioni dzine dza vha kha zwiimo zwo fhambanaho zwa u bveledziswa.
1.1.3. Muhasho wa zwa Maḓi na Vhuthathazwitzhili wo bveledza tshiimiswa tsha Ofisi ya Vhushumisani kha zwa Maḓi nga tshumisano na vha SALGA na DBSA ine yo livhiswa kha u thusa mimasipala uri i range phanḓa maga a u bveledzisa zwiko zwa maḓi zwo fhambanaho hu tshi itelwa uri hu kone u vha na nḓisedzo ya maḓi u ya kha tshifhinga tshi ḓaho.
1.1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa yo swikelwaho u itela uri hu vhe na nḓisedzo ya maḓi kha vhadzulapo vha fhaḽa Giyani na Hammanskraal hu tshi katelwa na u tandulula thaidzo dza u elela ha tshampungane kha Masipala wa Emfuleni.
1.1.5. Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa uri zwazwino maḓi o thoma u elela u ya kha miḓana ya ṱahe (9) nga fhasi ha Masipala Muhulwane wa Giyani khathihi na zwa uri miṅwe miḓana hafhu i swikaho 15 na yone i vho ḓo wana maḓi mafheloni a ṅwedzi wa Ṱhangule 2024.
1.1.6. Masipala wa Tshiṱiriki tsha Mopani wo wana masheleni a gavhelo a u vusulusa na u engedza mashemele a Tshiimiswa tsha Mishumo ya Vhukunakisi ha Maḓi tsha Giyani.
1.1.7. Muhasho u tshi khou shumisana na vha Masipala wa Ḓorobo khulwane ya Tshwane khathihi na vha Magalies Water vha khou khunyeledza thandela ya Magalies Water u itela uri hu vhe na tshiṅwe tshiko tsho fhambanaho tsha maḓi a u nwa kha vhadzulapo vha ha Hammanskraal fhaḽa kha Masipala wa Ḓorobo khulwane ya Tshwane nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2024, ngeno nga thungo Masipala wa Ḓorobo khulwane ya Tshwane u tshi khou bvela phanḓa na lugisa khathihi na u vusulusa tshiimiswa tsha Mishumo ya zwa Vhukunakisi ha Maḓi o no Shumaho tsha Rooiwal.
1.1.8. Nga mulandu wa khaedu dza nḓisedzo ya maḓi dzine dza khou endelela fhano shangoni, Muhasho wa zwa Maḓi na Vhuthathazwitzhili (DWS) u ḓo ṋetshedza mivhigo nga murahu ha ṅwedzi ya nga ha mvelaphanḓa kha zwa thandululo ya khaedu dza u shayea ha maḓi khathihi na maga ane zwitshavha zwa tea u a dzhia u itela u vhona uri hu khou vha na nḓisedzo ya maḓi fhano shangoni ḽashu ḽine ḽa vha na u shayea ha maḓi ngaurali.
1.2. Muḓagasi
1.2.1. Nḓisedzo ya muḓagasi u sa khauwi zwazwino i vhonala i tsini na u swikelwa nga mulandu wa u thoma u shumiswa ha Pulane ya Mashumele a zwa Muḓagasi (EAP) ye ya ḓivhadzwa nga Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga ṅwedzi wa Fulwi 2022. Zwa u tou lavhelesa tshoṱhe ha EAP kha mushumo wa u lugisa wo tou dzudzanyelwaho hu tshi itelwa u swikela nḓisedzo yo teaho ya muḓagasi nga u engedza vhubveledzi vhuswa ha muḓagasi kha sisṱeme zwo shela mulenzhe vhukuma kha nḓisedzo ya muḓagasi i sa khauwi nahone a ho ngo vha na maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana kha tshifhinga tsha miṅwedzi ya tshivhalo yo fhelaho. Hezwi ndi tshone tshiitisi tshihulwane tsha nyaluwo ya ikonomi nahone zwi na masiandaitwa avhuḓi kha vhunzani ha matshilo zwa dovha hafhu zwa ita uri vhadzulapo vha kone u bvela phanḓa na mishumo yavho ya ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe hu si na u khakhisea.
1.2.2. Tshiimiswa tsha Eskom tsho rekhoda Tshiitisi tsha Ndozwo ya Mashumele a Muḓagasi zwi songo Dzudzanyelwa (UCLF) ya vhunzhi ha muḓagasi u linganaho 8 321 MW mafheloni a ṅwedzi wa Fulwana 2024, zwine hezwi zwa sumbedza ḽiga ḽihulwane kha zwa u khwinisa vhubveledzisi ha muḓagasi kha zwiṱitshi zwavho zwa muḓagasi.
1.2.3. Khabinethe yo fhululedza vha ha Eskom nge vha kona u swikela ḽiga heḽi ḽa ndeme ngaurali nahone ya dovha hafhu ya eletshedza vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe uri vha bvele phanḓa na u tevhedza maitele a vhulunga muḓagasi u itela u tsireledza sisṱeme yashu ya nḓisedzo ya muḓagsi ya lushaka. Nga u ita ngauralo, roṱhe ri ḓo vha ri tshi khou shela mulenzhe kha u ita uri hu dzule hu na muḓagasi misi yoṱhe, zwine hezwi zwa vha zwa ndeme kha mabindu, nḓowetshumo na ikonomi.
2. Mbambadzo
2.1 Muṱangano wa AGOA wa vhu21
2.1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha u shela mulenzhe ho tshimbilaho zwavhuḓi ha vhurumelwa ha shango ḽa Afrika Tshipembe kha Muṱangano wa Mulayo wa Zwikhala na Nyaluwo ya Afrika (AGOA) wa vhu21 fhaḽa kha ḽa Amerika sa khwaṱhisedzo yo teaho ya vhushaka havhuḓi ha vhavhili vhukati ha shango ḽashu na ḽa Amerika,
2.1.2. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza fhungo ḽa u vusuluswa ha Mulayo wa Zwikhala na Nyaluwo ya Afrika, une wa khou ḓo fhelelwa nga tshifhinga nga murahu ha miṅwedzi ya 14 i ḓaho khathihi na u tikedza khuwelelo ine ya khou itwa nga Dziminisṱa dza zwa Mbambadzo dza mashango a Afrika ya uri muvhuso wa Amerika u litshe zwa u ita tsenguluso ya AGOA ṅwaha muṅwe na muṅwe.
2.2. Phambano vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na Mbumbano ya Yuropa (SA – EU) dza nga ha mitshelo ya maswiri kha muṱangano wa WTO
2.2.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha khanedzano dza tshiofisi dze shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa dzi sumbedzisa kha muṱangano wa Dzangano ḽa zwa Mbambadzo ya Ḽifhasi dzine shango ḽa khou dzi itela ṱhoḓea dzi konḓaho nahone dzi songo teaho dza nga ha mutakalo wa zwimela dze dza vhewa nga vha Mbumbano ya Yuropa (EU) sa milayo ya mutakalo wa maswiri kha thaidzo dzi fanaho na Citrus Black Spot (CBS) na False Codling Moth (FMC) musi mitshelo yeneyo ine ya vha maswiri a shango ḽa Afrika Tshipembe i tshi tea u vhambadzelwa nnḓa u ya kha mashango a EU.
2.2.2. Shango ḽa Afrika Tshipembe ndi shango ḽihulwanesa ḽavhuvhili ḽifhasini kha zwa u rengisela nnḓa mitshelo ya maswiri nahone 33% ya zwivhambadzelwannḓa zwa mitshelo ya maswiri yo livhiswa kha mimaraga ya EU. Nḓowetshumo dza shango ḽa Afrika Tshipembe dzi ṋetshedza mishumo ya vhukuma kha vhathu vha fhiraho 140, 000 vha vhupo ha mahayani fhano Afrika Tshipembe, zwine zwenezwo zwa amba u tikedza vhathu vha fhiraho 1.5 miḽioni.
2.2.3. Maga o vhewaho nga vha EU, naho a sa tou vha nyiledzo, o vhanga tshinyalelo khulwane vhukuma ya zwa masheleni kha nḓowetshumo ya mitshelo ya maswiri ya Afrika Tshipembe, ine ya anganyelwa u vha masheleni a R2 biḽioni (US$110 miḽioni) nga ṅwaha. EU yo dzhia tsheo ya u vhea maga a konḓaho kha shango ḽa Afrika Tshipembe ngeno i sa khou lavhelela zwi fanaho kha maṅwe mashango ane a vha na nyimele dzi fanaho sa shango ḽa Israel.
2.3. Vhushaka ha Dzitshaka
2.3.1. Khabinethe yo ṱanganedza Muhumbulo wa Ngeletshedzo wa Khothe ya Vhulamukanyi ya Dzitshaka (ICJ) wa nga ha Masiandaitwa a zwa Mulayo ane a khou u vha hone nga mulandu wa Mbekanyamaitele na Maitele a shango ḽa Israel kha Vhup ho Govhelwaho ha Paḽestina we wa khwaṱhisedza hu si na u hanedzana fhungo ḽa uri zwa u bvela phanḓa na u vha hone ha shango ḽa Israel kha Vhupo ho Govhelwaho ha Paḽestina ndi zwiito zwi siho mulayoni musi hu tshi tevhelwa milayo ya dzitshaka.
2.3.2. Tsheo iyi i ṋetshedza iṅwe khombetshedzo ya zwa mulayo ya u ḓadzisa kha mashango oṱhe ya uri a fhelise zwiito zwoṱhe zwa u tikedza maitele ane a si vhe mulayoni.
2.3.3. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo vha ḽiṅwe ḽa mashango a 49 ane a vha muraḓop wa UN e a ṋetshedza tshitatamennde tshao nga ha fhungo iḽi kha dzulo ḽa ICJ nga ṅwedzi wa Luhuhi 2024.
2.4. Dzikhakhathi fhaḽa kha shango ḽa Kenya na ḽa Nigeria
2.4.1. Khabinethe yo sumbedza u kwamea nga khakhathi dzine dza khou bvela phanḓa kha shango ḽa Kenya na ḽa Nigeria nahone i khou eletshedza mahoro oṱhe a kwameaho uri vha wane thandululo nga u ṱavhanya u itela u tandulula thaidzo dzine vhadzulapo vha khou ṱangana nadzo dza u ḓura ha zwirengwa, dzine dza vha thaidzo dzine na ḽino ḽashu ḽa Afrika Tshipembe ḽa khou ṱangana nadzo.
2.5. Khetho dza Nnyi na Nnyi dza fhaḽa kha ḽa United Kingdom
2.5.1. Khabinethe yo dovha hafhu ya fhululedza Minisṱa Muhulwane, Muṱhomphei Vho Keir Starmer vha shango ḽa United Kingdom khathihi na Ḽihoro ḽa Vhashumi kha gundo ḽe vha vha naḽo kha khetho dza nnyi na nnyi dza zwenezwino. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo dzula ḽo ḓiimisela u shumisana na muvhuso wa ḽa United Kingdom u itela u engedza vhushaka ha zwa mbambadzo.
2.5.2. Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u lavhelesa tshiimo na kha maṅwe mashango ane a khou fara khetho kha uno ṅwaha.
2.6. U vha muraḓo ha shango ḽa Afrika Tshipembe kha zwiimiswa zwa vhukati mashango o fhambanaho
2.6.1. Khabinethe yo khwaṱhisedza vhuimo ha shango ḽa Afrika Tshipembe sa muraḓo wa zwiimiswa zwa vhukati ha mashango o fhambanaho:
2.6.1.1. U vha nkhetheni ha Mufumakadzi Vho Swazi Bajabulile Tshabalala sa Phresidennde wa Bannga ya Mveledziso ya Afrika (AfDB) kha themo ya vhukati ha miṅwaha ya 2025-2023, kha khetho dzine dza khou vha hone nga ṅwedzi wa Ṱhangule 2024.
2.6.1.2. U vha nkhetheni ha Mufumakadzi Vho Yvette van der Merwe sa Phresidennde wa Dzangano ḽa zwa Miḓirivhe na Waini (OIV) kha khetho dzine dza khou ḓo farelwa kha shango ḽa France nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2024. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo dzhenela mbambe ya u nangwa hafhu kha Khoro ya Pfanelo dza Vhuthu kha tshifhinga tsha vhukati ha miṅwaha ya 2026-2028.
2.6.1.3. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou lavhelela u nangwa hafhu ha vhonkhetheni vhaḽo, Professor Vho Frans Jacobus Viljoen kha Komiti ya Ngeletshedzo dza zwa Pfanelo dza Vhuthu ya UN lwa tshifhinga tsha vhukati ha miṅwaha ya 2025-2027, kha khetho dzo dzudzanyelwaho u farwa nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2024 fhaḽa ḓoroboni ya New York, kha ḽa USA.
2.6.1.4. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou dovha hafhu ḽa lavhelela u vha muraḓo wa Khomisheni ya nga ha Tshiimo tsha Vhafumakadzi (CSW) ya UN nga ṅwaha wa 2025 khathihi hafhu na u vha muraḓo wa Khomisheni ya Mveledziso ya zwa Matshilisano nga ṅwaha wa 2025. Khetho dza zwiimiswa izwi zwoṱhe dzi ḓo farwa nga ṅwedzi wa Lambamai 2025.
2.6.1.5. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi ḓo lwela u khethwa u vha muraḓo wa Khoro ya Tsireledzo ya UN lwa tshifhinga tsha miṅwaha mivhili u bva nga ṅwaha wa 2031u swika 2032, musi tshi tshi vha tshifhinga tsha mashango a Tshipembe ha Afrika.
2.7. Ndugiselo dza shango ḽa Afrika Tshipembe dza u vha Phresidennde wa mashango a G20
2.7.1. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi ḓo dzhia vhuimo ha u vha Phresidennde wa mashango a G20 u bva nga ḽa 1 Nyendavhusiku 2024
2.7.2. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha ndugiselo dza u dzhia vhuimo ha shango ḽa Afrika Tshipembe ha u vha Phresidennde wa G20 khathihi na dza u farwa ha Muṱangano wa G20 fhano nga ṅwaha wa 2025.
2.7.3. Komiti ya vhukati ha Dziminisṱa yo ṋewa vhuḓifhinduleli ha u dzudzanya vhuṱambo uho yo imela muvhuso khathihi na vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe.
2.7.4. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi ḓo bvela phanḓa na u shumisa zwikhala zwine ḽa vha nazwo zwa u ranga phanḓa na u fara miṱangano ya dzitshaka u fana na muṱangano wa G20 hu tshi itelwa uri ḽifhasi ḽi kone u lavhelesa tshoṱhe kha khaedu dza mveledziso dzine dzhango ḽa Afrika ḽa khou ṱangana nadzo hu tshi katelwa hafhu na mashango ane a kha ḓi bvela phanḓa.
B. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa
1 Ṅwedzi wa Vhufumakadzi
1.1 Shango ḽashu ḽi ḓo pembelela Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa ṅwaha wa 2024 nga ḽa 9 Ṱhangule 2024 fhaḽa Tshitediamu tsha Dennis Nel, ngei Poffader kha ḽa Kapa Vhukovhela nga fhasi ha thero ine ya ri: “U pembelela miṅwaha ya 30 ya demokirasi ho livhiwa kha Mveledziso ya Vhafumakadzi”.
1.2 Vhuṱambo ha u pembelela Ṅwedzi wa Vhafumakadzi ha uno ṅwaha vhu ḓo lavhelesa kha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha zwa u maanḓafhadzwa ha vhafumakadzi kha zwa ikonomi na matshilisano u tou bva tshe ha vha na muvhuso wa demokirasi hu tshi katelwa na mvelaphanḓa yo swikelwaho kha zwipikwa zwa Thendelanomviswa ya Vhafumakadzi.
1.3 Lushaka lwashu lu khou elelwa vhafumakadzi vha swikaho 20 000 vhe vha matsha vha tshi ya fhaḽa Union Buildings nga ḽa 9 Ṱhangule 1956, vha tshi khou gwalabela zwa u kombetshedzwa ha Milayo ya zwa Dzibasa kha vhafumakadzi.
1.4 Khabinethe i khou ramba vhadzulapo vhoṱhe uri vha dzhenele vhuṱambo ha ṅwedzi vhune ha ḓo katela na ṱano ḽa zwa mbambadzo, nyambedzano dza u ṱuṱuwedzana vhukati ha vhathu hu tshi katelwa na u sumbedzisa zwikhala zwine zwa vha hone kha vhafumakadzi kha sekhithara dzo fhambanaho zwine zwa vha zwa ndeme kha u fhungudza tshayandingano yo ḓitikaho nga mbeu.
2 Guvhangano ḽa Nnyi na Nnyi ḽa Mbumbano ya zwa Asiṱironomi ya Dzitshaka (IAU) ḽa vhu32
2.1 Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi khou ḓo fara muṱangano muhulwanesa wa ḽifhasi ḽoṱhe wa nga asiṱironomi, une wa vha Guvhangano ya Nnyi na Nnyi ya Mbumbano ya zwa Asiṱironomi ya Dzitshaka (IAU) ya vhu32, fhaḽa ḓoroboni ya Kapa,
2.2 Muṱangano uyu u khou ḓo rambiwa lwa tshifhinga tsha vhege mbili u bva nga ḽa 6 Ṱhangule 2024 nahone lu ḓo vha lwa u tou thoma musi hu tshi farelwa muṱangano wa tshitshavha tsha zwa asiṱironomi ya dzitshaka fhano kha dzhango ḽa Afrika.
2.3 Heyi miṱangano i shela mulenzhe muhulwane vhukuma kha u thusa shango ḽa Afrika Tshipembe uri ḽi be kha vhuimo ha ikonomi yo ḓitikaho nga zwiko u ya kha ikonomi yo ḓitikaho nga nḓivho. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo ita mvelaphanḓa khulwane vhukuma miṅwahani yo fhelaho kha zwa mveledziso ya asiṱironomi hu tshi katelwa na kha mishumo i elanaho na zwa asiṱironomi, zwe hezwi zwa ita uri hu vhe na thandela khulwane vhukuma dza zwa saintsi, u fana na iyo ya SKA na ya MeerKAT
3 Vhege ya Nḓivho ya zwa Masheleni fhano Afrika Tshipembe
3.1 Vhege ya Nḓivho ya zwa Masheleni fhano Afrika Tshipembe (MSWSA) ya ṅwaha wa 2024 i ḓo thoma nga ḽa 26 Ṱhangule 2024 u swika nga ḽa 1 Khubvumedzi 2024 hune ha ḓo ambiwa nga ha mbekanyamushumo dza pfunzo dza zwa masheleni dzo livhiswaho kha vharengi dzo fhambanaho khathihi na maga o teaho.
3.2 MSWSA ndi maga a vha Komiti ya Lushaka ya Pfunzo ya zwa Masheleni ya Vharengi (NCFEC) o dzudzanyelwaho u ṱuṱuwedza, u maanḓafhadza na u funza vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe khathihi na u shela mulenzhe kha u bveledza vhadzulapo vhane vha vha na nḓivho ya zwa masheleni.
3.3 Mishumo ine ya ḓo itwa nga tshifhinga itsho tsha fulo iḽi i ḓo katela wekishopho dza mahala, zwifanyiso, maṱano na webina.
C. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela milaedza yayo ya u fhululedza na u tamela mashudu kha:
• Mufumakadzi Vho Kholeka Gcaleka, mutsireledzi wa tshitshavha wa Afrika Tshipembe kha u nangwa havho sa Phresidennde wa Dzingu wa Tshiimiswa tsha Vhalamuli tsha Dzitshaka
• Dokotela Vho Mugwena Maluleke, Muṅwaleli Muhulwane wa Dzangano ḽa Vhadededzi vha Afrika Tshipembe (SADTU), kha u nangwa havho sa Phresidennde wa dzangano ḽa zwa Pfunzo ya Dzitshaka fhaḽa kha Muṱangano wa Ḽifhasi wa vhu10.
• Dokotela Vho John Kani, mutambi wa matambwa a ḓivheaho, mulanguli na muṅwali wa matambwa, kha u huliswa havho nga u ṋewa muṅene wa Order of the British Empire nga Khosi Vho Charles III.
2. Ndiliso
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha vha miṱa na khonani dza:
• Vhagudi vhaṱanu vha tshikholo tsha Morneg Combined School vhe vha lovha musi basi ye vha vha vha tshi khou enda ngayo i tshi thulana na tshidimela fhaḽa kha bada ya R104 tsini na Mafube Village, vhukati ha Wonderfontein na Arnot.
• Mutambi wa matambwa a ḓivheaho Vho Connie Chiume (72) vhe vha vha vha tshi ḓivhea vhukuma nga tshipiḓa tshe vha tshi tamba kha ḽitambwa ḽa fhano hayani ḽa Rhythm City. Vho dovha hafhu vha vha muthu we a fhululedzwa vhukuma nga mulandu wa tshipiḓa tshe vha tshi tamba kha ḽitambwa ḽi ḓivheaho vhukuma Black Panther.
• Muvhuso na vhathu vha Muvhuso wa Demokirasi ya Federala ya Shango ḽa Ethiopia nga murahu ha tshiwo tsha u pindimuwa ha mavu fhaḽa Gofa, Vhukovhelatshipembe ha shango ḽa Ethiopia, tshe khatsho ha lovha vhathu vha swikaho 250 nga nḓila i vhavhaho.
• Vhathu vhaṋa vhe vha lovha kha khombo ya u thulana ha tshiendedzi tsha luṱanḓala na tshidimela tsha u hwala thundu fhaḽa tsini na Postmasburg, vunḓuni ḽa Kapa Vhukovhela
• Vho Robbie Venter (64), Muofisiri Muhulwane (CEO) wa kale wa Altron vhe vha shuma kha maimo o fhambanaho kha tshiimiswa itshi tsha zwa ICT tou bva nga ṅwaha wa 1997.
• Vho John Sidipa Mphosi (71), Mudzulatshidulo wa Global Oil, ine ya vha mutevhe wa khamphani dza zwiimiswa zwa u rengisa zwivhaswa.
Ngavhe mimuya yavho i tshi eḓela nga mulalo.
