1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Phuresidente Jacob Zuma u ta lulamisa Samiti ya Mfumo wa Muganga ya Phuresedente ya vunharhu ku suka hi ti 6 ku fika ti 7 Dzivamisoko 2017 ehansi ka nkongomelo wa ”Ku cinca Tindhawu ta Masipala ku va ta Nhluvukiso wa Ikhonomi na Vanhu hi ku Hetiseka”.
Samiti yi ta kongomisa eku tiyiseni ka sisiteme ya mfumo wa muganga tanihi xiphemu xa vumbirhi xa phurogireme ya ku Tlhelela eka Masungulo. Hi ku engetela, yi ta lulamisa tindhawu leti nga riki kahle na tindhawu leti lahlekeke leti ya ka emahlweni ti khumbha vutomi bya vanhu va hina.
Eka tindhawu tin'wana ti katsa: ku aka miganga leyi tiyiselaka ku papalata na ku hunguta nkhumbho wa timhangu; na le ku tumbuluxeni ka mitwanano ya mfumo hinkwayo ku tlakusa cinco wa ikhonomi na wa vanhu hi ku hetiseka eka levhele ya ndhawu.
Mfumo wa muganga i mhaka ya un'wana na un'wana – Khabinete yi rhamba vaaki na lava khumbhekaka vo ka va nga ri mfumo, vanhu va tiko na muganga wa bindzu hi ku angarhela ku seketela tiphurogireme leti kongomisiweke eka ku seketela timasipala.
1.2. Khonifrense ya Vupfhumba ya Mfumo wa Muganga ya vu3 yi ta va kona ku suka hi ti3 ku fika ti 4 Dzivamisoko 2017 eEmperors Palace, Gauteng ehansi ka nkongomelo: '"Vupulani bya vupfhumba i mhaka ya un'wana na un'wana.” Nhlengeletano yi ta kongomisa eku kuriseni vupfhumba etikweni hi ku byi hlanganisa na ku kula ka ikhonomi na maqhinga ya nhluvukiso.
1.3. Tiphaka ta Rixaka ta Afrika-Dzonga (SANParks) ti ta rhurhela Samiti ya Vuvekisi bya Vupfhumba hi ti 4 Dzivamisoko 2017, leyi kongomisiweke eka 55 wa mikateko ya vuvekisi byintshwa.
Eka malembe ya 15 lawa ya hundzeke, SANParks yi tlakusile hi switsongotsongo nhlayo ya mixavelano ya Vutirhisano byo ka byi nga bya mfumo na bya mani na mani, yi angarhela tiphurojeke to tala swinene, ku katsa na vutshamo, tindhawu to dyela, nxaviso xin'wexin'we, migingiriko, xitichi xa swihahampfhuka xa Skukuza na Ndlela ya Khebulu ya le Table Mountain.
1.4. Phuresidente Jacob Zuma, tanihi Mutshamaxitulu wa Komiti ya Tiphuresidente eka Nhlangano wa Matiko (UN) wa Phanele ya Levhele ya le Henhla eka Mati, u pfurile ximfumo Samiti na Nkombisonkulu wa Siku ra Mati ra Misava na ku tlhela a simeka nkandziyiso wa vu 17 wa Xiviko xa Nhluvukiso wa Mati wa Misava hinkwayo wa UN, lowu kongomisaka eka ntirho wa nkoka wa mafambiselo ya mati ya thyaka eka tiikhonomi leti hanyeke kahle, miganga leyi tiyiselaka na ku hlayisiwa ka mbango lowu hanyekeke kahle emisaveni hinkwayo.
Khabinete yi amukela xihlambanyo hi Phanele ya Levhele ya le Henhla eka Mati ku tirhisana swin'we na vakhumbheki va mati hinkwavo ku tiyisisa leswaku swikongomiso leswi yelanaka na mati swa Ajenda ya 2030 na ku ya emahlweni swa fikeleriwa.
Swikongomelo swa Nhluvukiso wa Nkarhi wo leha leswi katsaka xikongomiso ku tiyisisa leswaku un'wana na un'wana u na mfikelelo eka mati yo hlayiseka hi 2030, swi endla mati mhaka ya nkoka eka ku lwa na ku hunguta vusweti lebyi nyanyeke. Mati na nkululo i swa nkoka eka nhluvukiso wa nkarhi wo leha, swa nkoka eka ku hanya ka munhu na mbango.
1.5. One Stop ya Mfumo wa Rixaka leyi simekiweke hi Phuresidente Zuma hi ti 17 Nyenyankulu 2017, se yi le ku tirheni na ku pfuleka ku tirhisiwa hi vavekisi hinkwavo.
Yi tirha tanihi nhlangano wo hlengeleta na ku hangalasa mahungu exikarhi ka tindzawulo eku nyikeni vukorhokeri bya vuswikoti na bya xiphurofexini eka lava va lavaka ku sungula mabindzu kumbe ku vekisa eAfrika-Dzonga. Vukorhokeri lebyi hinkwabyo sweswi byi kona endhawu yin'we.
1.6. Phuresidente Jacob Zuma u ndlandlamuxile ku fikelela Komiti ya Vaholobye (IMC) eka Ndzhurho hi ku katsa Vaholobyenkulu va Swifundzankulu hinkwavo na Nhlangano wa Mifumo ya Miganga wa Afrika-Dzonga (SALGA) tanihi swirho.
Leswi swi ta tiyisisa xikongomiso lexi hlanganisiweke eka swiphemu hinkwaswo swa ndzhurho ku katsa na pholisi ya ndzhurho ya Afrika-Dzonga, tindlela leti tisekithara to hambana ti nga ha tirhaka hatona na mfumo ku tlakusa ndzhurho wa nawu na ku khutaza vuxaka bya kahle exikarhi ka vaakatiko na vahlampfa.
1.7. Loko hi karhi hi hetisela N'hweti ya Timfanelo ta Ximunhu Khabinete yi khensa MaAfrika-Dzonga lava ngheneleke ntlangelo wa rixaka hi Siku ra Timfanelo ta Ximunhu, lowu xiximeke tinghwazi ta hina ta xihlawuhlawu leti lweleke timfanelo to tala leti hi tiphinaka hatona namuntlha. Leswi swi katsile ku tsundzuka ka lembe ra vu 40 ra ku lova ka Bantu Steve Biko.
Ku tlangela ka tinghwazi ta hina ta rixaka ku tiyisisa leswaku vantshwa va hina na tinxaka ta nkarhi lowu taka va tiva na ku twisisa ku hoxa xandla ka vona na leswi va swi yimeleke.
1.8. Hi vile timbhoni ta ku tlakuka ko vilerisa eka swihumelelo swo hlaya swa vanhu va xihlawuhlawu, leswi langutelaka ehansi ku suka eka mikumo leyi hi nga yi endla tanihi xidemokirasi.
Hi fanele ku tsakela leswaku hi hanya etikweni leri sirhelelaka timfanelo ta ximunhu na xindzhuti.
Mikumo leyi yi tile hi ndlela yo vava swinene. Vanhu va lahlekeriwile hi vutomi bya vona. A hi fanelangi hi rivala ku lahlekeriwa loku endleriweke ntshuxeko na xidemokirasi xa hina. Hi fanele ku ya emahlweni hi aka Afrika-Dzonga leri nga ta hlayisa timfanelo ta ximunhu ta hinkwavo, handle ko languta swiyimo swa vona, rimbewu kumbe ndhawu laha va tshamaka kona.
1.9. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku nghenela mitlangelo ya Siku ra Ntshuxeko ra Rixaka na N'hweti ya Ntshuxeko. N'hweti ya Ntshuxeko na Siku ra Ntshuxeko ra Rixaka swi fungha ku sungula ka ntshuxeko na xidemokirasi etikweni ra hina, na riendzo ra hina ku suka etikweni leri a ri thyakisiwile hi rivengo na ku avana ka muganga laha hi akaka vumundzuku byo fana.
Mitlangelo ya N'hweti ya Ntshuxeko yi tlakusa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka tanihi xivono xa nkarhi wo leha xa hina xa vutirhisano ku fikelela Afrika-Dzonga hilaha swi vuriweke hakona eka Vumbiwa, Nxaxamelo wa Timfanelo ta hina na matimu ya Tsalwa ra Ntwanano wa Ntshuxeko ra 1955.
1.10. Khabinete yi rhamba vadyondzi va le Xikolweni xa le henhla hinkwavo ku nghenelela eka mphikizano wa xitsalwana xa swikolo swa le henhla swa SADC 2017, lowu pfulekeke eka swichudeni swa swikolo swa le henhla hinkwaswo.
Nhlokomhaka ya Mphikizano wa Xitsalwana xa Swikolo swa le Henhla wa 2017 i "Ku twananisa Eneji Nkarhi wo leha ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rhijini".
Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo yi ta pfuna vadyondzi lava navelaka ku nghenela mphikizano wa xitsalwana. Switsalwana swinharhu leswi hlawuriweke ku suka eka Xifundzankulu xin'wana na xin'wana swi ta yisiwa eka Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo hi ti 5 Mudyaxihi 2017.
Switsalwana swinharhu swa rixaka leswi hluleke swi ta rhumeriwa eka Hofisi ya vamatsalana ya SADC hi ti 31 Mudyaxihi 2017.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Swirhonkulu eka swiyenge swinharhu swa mfumo swi ta tirha na MaAfrika-Dzonga tiko hinkwaro hi nkarhi wa Vhiki ro Kongomisa eka Imbizo ya Rixaka ku suka hi ti 17 ku fikela ti 23 Dzivamisoko 2017 ehansi ka nkongomelo wa “Swin'we hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni”.
Khabinete yi khutaza MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku va na nkhinkhi na ku va vaakatiko lava nga na vutihlamuleri, va tihlanganisa na varhangeri va mfumo eka tiphurogireme leti nga ku simekiweni ku antswisa vutomi bya vanhu na ku endla leswaku va hlamusela. GCIS yi ta fambisa phurogireme, vuxokoxoko bya kona byi ta va kona eka www.gov.za.
2.2. Khabinete yi pasisile kungu ra vuyelelo wa lembe na lembe wa vukaye wa Nghingiriko wa Pholisi ya swa Vumaki (IPAP) 2017/18 ku fikela 2019/20 loku lulamisaka mitlhontlho ya nkoka ya ikhonomi na ku kula ka vumaki na vusweti byo ya hi rixaka, nkandzingano na vupfumalantirho.
Lexi i xiphemu xa nkoka xa Kungu ra Timhaka ta Kaye ra Phuresidente Jacob Zuma naswona xi fambisana na vonelo ra pholisi ra Cinco wa Ikhonomi wo Hetiseka.
IPAP yi kumile ku humelela ka nkoka eka tindhawu to hlaya ta nkoka: yi sirhelela tifeme to tala na mitirho, yi seketela tisekithara leti nga ta nkoka eka swivono swa Afrika-Dzonga eka nkarhi wo leha wa vutumbuluxivumaki na ku pfula tindhawu tintshwa ta ku kula ka ikhonomi ku aka xipfuni xo twisiseka xa hina na ku tumbuluxa vuswikoti bya vumaki byo kota ku phikizana misava hinkwayo.
Vafambisi va IPAP 2017-2020 va katsa: ku tiboha loku tlakusiweke eka Cinco wa Ikhonomi wo Hetiseka; matshalatshala lawa ya yaka emahlweni ku hlayisa ku kula loku avelaniweke na ku katsa hinkwavo; ku tlakusa hi ku hatlisa Phurogireme ya Mumaki wa Mutima, na ku tiya swinene na xikongomiso lexi yisaka emahlweni eka ku tiyisisa vatirhi eka mafambiselo ya swikumiwa ku suka eka varimi ku ya eka vatirhisi hinkwavo lawa ya hlanganisaka tisekithara ta masungulo ta ikhonomi na tisekithara ta vumaki na vukorhokeri leswi fambisanaka na matshalatshala ya ku rhumela ematikweni mambe lawa ya tlakusiweke.
2.3. Khabinete yi hlamuseriwile hi mikumo ya 2014/15 ya Mbalango wa Ndzavisiso wa Rixaka na Nhluvukiso wa swa Xiringeto (Ndzavisiso wa R&D).
Ntirhiso Hinkwawo wa R&D wa Afrika-Dzonga (GERD) a ku ri R29, 345 wa tibiliyoni eka 2014/15. Leswi i ku tlakuka ka kutsongo ka 14.4% ku suka eka R25, 661 wa tibiliyoni eka 2013/14. Leri i lembe ra vumune hi ku landzelelana ra leswaku GERD yi tlakukile endzhaku ka hunguto hi 2009/10 na 2010/11. GERD tanihi phesente ya GDP, xikombo xa nkoka xa ku tiya ka ikhonomi, yi tlakukile ku ya eka 0, 77% hi 2014/15.
Vuvekisi byo ringana na byo fanela eka R&D bya laveka ku fikelela swikongomelo swa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka.
2.4. Khabinete yi seketela xiviko xo sungula xa tinguva timbirhi eka xiyimo xa ku Cinca ka Maxelo Sayense na Thekinoloji eAfrika-Dzonga.
Xiviko, lexi nga ta endliwa xi kumeka hi ku angarhela, xi nyika mahlelelo ya nkoka na nkatsakanyo wo twisiseka wa mbalango wa sayense ya ku cinca ka maxelo sayense na ku sungula swilo swintshwa swa thekinoloji leswi yelanaka.
Xi endla swibumabumelo swa nhungu ku tlakusa xiyimo xa ku cinca ka maxelo ka sayense na thekinoloji eAfrika-Dzonga na xiyimo xa tiko tanihi ntsindza na xirho xa misava hinkwayo eka ku cinca ka maxelo sayense na thekinoloji. Leswi swi ta tirhisiwa ku tiyisisa, ku hunguta na ku amukela maqhinga yo lwa na ku cinca ka maxelo.
2.5. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Mahungu ya Vuhlanganisi bya Thekinoloji (ICT) Mabindzunyingi Lamatsongo, ya le Xikarhi na ya sayizi Leyitsongo swinene (SMME) Qhinga ro Seketela ku kuma miehleketo ya vaaki.
Qhinga ri kongomisa ku hluvukisa ku nghenelela ka swa maqhinga ku hatlisisa nhluvukiso na ku kula ka mabindzunyingi lamatsongo eka sekithara ya ICT, na ku fambisa ku tlakuka eka tilevhele ta ntsakelo na matirhiselo ya tiICT hi sekithara ya mabindzu lamatsongo yo angarhela.
2.6. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Qhinga ra xielekitironiki ra Rixaka ku kuma miehleketo ya vaaki.
Qhinga ra xielekitironiki ri hlamusela xivono xa nhluvukiso wa mahungu yo katsa vaaki hinkwavo na vutivi bya ikhonomi ya tiko leyi ya ka hi swilaveko swa vaakatiko, bindzu na sekithara ya mfumo. Leswi swi nyika ndlela eka MaAfrika-Dzonga ku hlanganisa thekinoloji evuton'wini bya vona hi ndlela leyi vuyerisaka eka muganga hinkwawo.
Xikongomelo i ku hluvukisa vutivi byo hlayisa vanhu hi ku ya hi eka muganga, ku cinciwa ka miganga ya Afrika-Dzonga na ikhonomi hi ku ya hi mfikelelo na ku tirhisiwa ka mahungu ya vuhlanganisi bya tithekinoloji ta masiku lawa.
2.7. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Qhinga na Kungu ra maendlelo ra Mfumo wa xielekitironiki ra Rixaka ku twa miehleketo ya vaaki.
Qhinga leri ri letela cinco wa xidijiti wa vutirhelamfumo ku ya eka muganga wa xidijiti xo katsa hinkwavo, leswaku ku ku ta antswisiwa ku vuyeriwa ka vaakatiko ku suka eka mikateko leyi nyikiweke hi tithekinoloji ta xidijiti ku antswisa nkoka wa vutomi bya vona.
Leswi swi ta hoxa xandla eka ku lemukisa swikongomelo swa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka xikan'we na matimba yo kucetela makungu na tiphurogireme ta Mfumo ku nyika vukorhokeri bya Mfumo hi ndlela yo pfuna.
2.8. Khabinete yi pasisile Qhinga ra Vuhlayiseki bya Gondzo ra Rixaka 2016-2030. Leswi swi lulamisa mitlhontlho na mavangwa lawa ya kumiweke hi Ndzawulo ya Vutleketli eka ku simekiwa ka maqhinga lawa ya hundzeke, ku katsa na Qhinga ra Vuhlayiseki bya Gondzo ra Rixaka.
Leswi swi hoxa xandla eka ku kumiwa ka xikongomelo xa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka ku “hunguta ku vaviseka, tinghozi na madzolonga hi 50% ku suka eka tilevhele ta 2010 ”. Swi tlhela swi hlamula eka xilaveko xo tumbuluxa netiweke ya switirhisiwa swa ikhonomi ya vuswikoti, yo phikizana na tin'wana na yo hlamula hi ku hatlisa ku tiyisisa ku hlayiseka na ku sirheleleka ka switirhisiwa swa magondzo.
Tinghozi ta le magondzweni ti na switandzhaku swo chavisa eka mindyangu na miganga tanihi leswi ti vangaka ku lahleka ka vutomi na ku veka ndzhwalo wo tlakuka eka sisiteme ya vusirheleri bya vanhu na nhlayiso.
2.9. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Mpfapfarhuto wa Qhinga ra Sekithara ya Vupfhumba ra Rixaka. Leswi i ku kula ka vupfhumba na rimba ra nhluvukiso ra Afrika-Dzonga.
Qhinga ri kongomisa ku tlakusa hoxa xandla ko kongoma ka vupfhumba eka ikhonomi ku suka eka R118 wa tibiliyoni ku ya eka R302 wa tibiliyoni hi 2026 hi ku tirhisa makunguhatelo ya hlanganela, na nsimeko wa migingiriko ya xirhangana leyi ku pfumelelaniweke hayona.
Nsimeko wa Qhinga ra Sekithara ra Vupfhumba ra Rixaka wu nghenisile xandla eka ku kula ka nkoka hi ku ya hi tivholomu ta vapfhumba, ku hoxa xandla eka Swimakiwa Hinkwaswo swa Tiko, na nsalo wa nxaviselano wa kahle na ku tumbuluxa mitirho. Xiphemu xa ku kula loku taka xi kongomisa eka ku kula na cinco wo katsa hinkwaswo eka sekithara.
2.10. Khabinete yi pasisile Kungu ra swa Maqhingha ra Rixaka (NSP) ra Xitsongwatsongwanankasawuto (HIV), Vuvabyi bya Rifuva (TB) na Mitlulelo ya Vuvabyi bya swa Masangu (tiSTI) 2017-2022.
Ku hlamula ka Afrika-Dzonga eka mitungu ya HIV na TB swi vula leswaku MaAfrika-Dzonga ya avhareji sweswi ya hanya ku lava ku fika eka malembe-khume yo tala ku tlula leswi a swi ri xiswona hi 2004. Mpimo wa mitluleto ya HIV wu yile ehansi tanihileswi hi nga na mafu yo suka eka TB.
NSP leyi ya vumune yi lava ku pima ku humelela loko yi karhi yi tivisa maqhinga mantshwa ku sivela mitlulelo yintshwa, ku kuma vanhu lava tluleriweke hi xihatla na ku va tshungula hi ku humelela na ku va hlayisa. Yi hlamusela rimba ra swa maqhinga ya vutirhisano bya swiyengenyingi ku hatlisisa nhluvuko eku hunguteni vuvabyi na mafu lawa ya fambelanaka na HIV, TB na tiSTI.
Leswi swi fambisana na Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka leri amukelaka mbuyelo wo enta lowu HIV na TB swi nga na wona eku nonokiseni nhluvukiso wa rixaka.
2.11. Khabinete yi hlamuseriwile hi Xiviko xa Komiti ya Vaholobye eka mpfapfarhuto wa Rimba ra Pholisi ya Vutsoniwa eNdzhaku ka Dyondzo na Vuleteri bya Xikolo, leyi endleke swibumabumelo ku ya eka nhluvukiso wa Rimba ra Pholisi ya Vutsoniwa ra swa Maqhinga.
Leswi swi nyika nhlamuselo eka Vumbiwa eka ku susiwa ka swirhalanganyi eku hlanganiseni ka mitlawa leyi nga sirhelelekangiki eka miganga ya ntolovelo tanihi swirho swa miganga leswi nghenelelaka.
2.12. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Ntwanano lowu Pfuxetiweke eku Amukeleni ka Tidyondzo, Switifikheti, Tidipiloma, Tidigiri na Mithwaso ya swa Dyondzo eka Dyondzo ya le Henhla eMatikweni ya Afrika ePalamende ku va yi lulamisiwa. Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri u ta hakelela xitirho lexi lulamisiweke na Nhlangano wa Matiko wa swa Dyondzo ya Sayense na Nhlangano wa Mfuwo (UNESCO).
Ntwanano lowu Pfuxetiweke wu kongomisa ku nyika mbango lowu kotisaka eMatikweni ya Afrika hinkwawo ku amukela mithwaso ya dyondzo ya le henhla yo fana na switifikheti, tidipiloma, tidigiri na mithwaso ya swa dyondzo yin'wana hikokwalaho wu pfumelela ku fambafamba ka vadyondzi, swidyondzeki na vatirhi eka tikonkulu hinkwaro.
2.13. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Pholisi ya Rixaka ya Sisiteme ya Nhluvukiso wa Ntirhovutomi lowu Hlanganisiweke ya Afrika-Dzonga ku twa miehleketo ya vaaki.
Pholisi yi nyika mbango lowu kotisaka ku nyika Vukorhokeri bya Nhluvukiso wa Ntirhovutomi hi ku tirhisa tipholisi, swiletelo, ti phurothokholo, tindlela, swivumbeko, vutihlamuleri byo avelana na ntirhisano.
Leswi swi ta ya emahlweni eku tiyisiseni leswaku vaakatiko hinkwavo va vukhale hinkwabyo, va va na mfikelelo eka mahungu ya ntirhovutomi ya nkoka na vukorhokeri bya nhluvukiso wa ntirhovutomi evuton'wini bya vona hinkwabyo, leswaku va kota ku endla swiboho swo antswa na swa leswi va swi tivaka swa vutomi na swa ntirhovutomi leswi nyikaka tilevhele ta le henhla ta ntirho na ku pfuna ku tlakusa ku kula ka ikhonomi ka nkarhi wo leha etikweni na ku tlakusa ku nghenelela ka vona loku heleleke eka nhluvukiso wo angarhela wa Afrika-Dzonga.
Leswi swi fambisana na Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka leri bumabumelaka ntlakuso wa ku kula ka ikhonomi na ntirho, ku yelanisa vanhu lava nga tirhiki eka mitirho, ku tlakusiwa ka nhluvukiso wa vutshila na tinhlayo ta vathwasi va le tiyunivhesiti.
2.14. Khabinete yi hlamuseriwile hi nhluvuko lowu endliweke eka Nxopaxopo wa Sisiteme ya Vululami bya Vugevenga eku endleni Sisiteme ya Vululami bya Vugevenga yi va ya ximanguvalawa hi ku tirhisa Phurogireme ya Sisiteme ya Vululami leyi Hlanganisiweke.
Khabinete yi pasisile rimba ro angarhela ra ku hluvukisiwa ka Sisiteme ya Vululami bya Vugevenga leyi Hlanganisiweke leri nga ta lulamisa mitlhontlho na ku kayivela eka mafambiselo ya swikumiwa ku ya eka vatirhisi va vululami bya vugevenga hinkwabyo.
Sisiteme ya Vululami bya Vugevenga leyi Hlanganisiweke yi kongomisiwile eku tiyisiseni ka ntirhisano na ku hlanganisiwa ka vuyimeri byo sindzisa nawu eku kumeni xikongomelo xa swa maqhinga xa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka – xa ku aka miganga leyi hlayisekeke na ku tumbuluxa Sisiteme ya Vululami bya Vugevenga yo tiyisela nkamanyala.
Leswi swi hoxa xandla eka Mbuyelo wa leswaku Vanhu Hinkwavo eAfrika-Dzonga va Hlayisekile na ku Titwa va hlayisekile.
2.15. Khabinete yi pasisile ku humesiwa ka Tsalwa ra Nkanerisano hi swikongomelo swa ku nghenelela ka vaaki leswi nga ta vuyerisa eka nhluvukiso wa “endlelo ra mfumo hinkwawo na miganga” Qhinga ra Nkamanyala ra Rixaka.
Qhinga ri lava ku lulamisa manyala, haswimbirhi eka swiyenge swa mfumo na swo ka swi nga swa mfumo hilaha swi kombisiweke hakona eka Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka. Tindlela leti tivisiweke ti kongoma ku tumbuluxa sisiteme yo tiyisela kamanyala leyi tlakusaka ntirhisano wa swiyengenyingi eka swiyenge hinkwaswo.
2.16. Khabinete yi pasisile Mpfapfarhuto wa Tirhele rintshwa eka Ndzhurho wa Matiko hinkwawo. Leri i rimba ra pholisi leri nga ta letela nxopaxopo lowu heleleke wa vuhlampfa na milawu yin'wana leyi yelanaka.
Mpfapfarhuto wa tirhele wu tiyisisa mfanelo wa xiyimo xa vutifumi xa Afrika-Dzonga ku langa swipimelo swa ku amukela na vutshamo bya vahlampfa hi ku fambisana na ntsakelo wa rona wa rixaka.
Wu nyika xivono xo anama xa Afrika-Dzonga ku tlakusa mivuyelo ya mafambiselo ya kahle ya ndzhurho wa matiko hinkwawo loko ri karhi ri hunguta mixungeto leyi fambelanaka na wona. Ndzhurho wa matiko hinkwawo wu fanele ku amukeriwa loko hi karhi hi sirhelela vutifumi, ku rhula na vusirheleri.
2.17. Khabinete yi seketela Ntirho wa ku Nyika vuakatiko lowu nga ta fambisiwa hi Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya na ku pasisa leswaku wu boha eka vanhu lava nyikiweke vuakatiko ku nghenela ntirho wo tlangela. Khabinete yi tlhele yi pfumelela leswaku tikhoto ta majisitarata, eka tin'wana ta tona, ti tirhisiwa ku fambisa mitirho ya ku nyikiwa ka vuakatiko.
Ntirho wu nyika nkateko wo amukela vaakatiko vantshwa eka timfanelo na vutihlamuleri bya vona na ku hlambanya ku tshembheka emahlweni ka Holobye. Leswi swi ta hoxa xandla eka ntwanano wa miganga hi ku kombisa xilaveko xo va MaAfrika-Dzonga ya amukela vahlampfa lava va kumeke vuakatiko bya Afrika-Dzonga.
2.18. Khabinete yi hlamuseriwile hi ntirho lowu endliweke hi Xipanu xa Swandla swa Vaholobye va Vumaki bya Vutumbuluxi bya Hofisi ya Phuresidente.
Xipanu xi rhangeriwile hi Xandla xa Holobye eka Hofisi ya phuresidente xi nyika ndlela ya swa maqhinga eka vateki va swiboho eka mfumo, vaakatiko na xiyenge xo ka xi nga ri xa mfumo ku kanela nghingiriko wo hlanganela lowu nga ta hatlisisa cinco eka vumaki bya vutumbuluxi.
Timhaka leti ku tirhaniwaka na tona ti katsa: vukhamba, nsirhelelo wa vun'winyi bya tsalwa na ku tlula nawu, vundzeni bya laha kaya na ku tlanga emoyeni, vusirheleri bya vanhu ku katsa na ku ringananisa miholo, ku lulamisa vumaki hi matirhelo yo karhi, cinco wa sekithara na nhluvukiso wa vutshila.
Ntirho wa xipanu wu seketela Ikhonomi ya Mfumo ya Mzansi Golden, leyi fambisaka ku tumbuluxiwa ka mitirho, yi tlakusa haswimbirhi ndzingano wa vanhu na vuswikoti na ku fambisa vuvekisi bya le tikweni eka migingiriko leyi nga tshukaka yi tumbuluxa mitirho yo yisa emahlweni.
Ku tirha na tikhamphani to tala ta vumaki na tindzawulo ta mfumo hinkwato, Xipanu xi sungurile ku nghenelela ko talanyana ku lulamisa na ku antswisa matirhelo ya vumaki eka mafambiselo ya swikumiwa ku suka eka varimi ku ya eka vatirhisi hinkwavo van'wana va vona va katsa ku tivisiwa ka Nawumbisi wa Antswiso wa Vun'winyi bya tsalwa na Nawumbisi wa Nsirhelelo wa Vatlangi ePalamende; ku antswisiwa hi xitalo ka misecho yo lwa na vukhamba sw.sw.
2.19. Khabinete yi pasisile xitshembhiso lexi pfuxetiweke xa Afrika-Dzonga eka Nxaviselano wa Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) eka nkanerisano wa Vukorhokeri lebyi yelanaka na tisekithara ta vuako na vutleketli.
Leswi swi tlakusa ku kula ka le tikweni ka tisekithara ta swirhangana ku katsa na ku ndlandlamuxa mikateko ya mfikelelo wa makete eka vukorhokeri bya swirhumeriwa ematikweni mambe swa Afrika-Dzonga.
Ntshuxeko wa vukorhokeri wu yimela goza ra nkoka eka vuenti bya ku hlanganisiwa ka SADC na ku hoxa xandla eka ku tumbuluxiwa ka makete wa rhijini lowu nga ta seketela ku sunguriwa na ku nhluvukisiwa ka tifeme ta rhijini ku nyika vukorhokeri eka makete wukulu wa rhijini.
Leswi swi hoxa xandla eka swikongomelo swa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka swa ku tlakusiwa ka ku hlanganisiwa ka ikhonomi ya rhijini na ku hluvukisiwa ka tikonkulu ra Afrika.
2.20. Khabinete yi pasisile ku andlariwa ku engeteriwa eka ku hundzuluxiwa ka Ntwanano wa Nairobi wa Nsirhelelo, Mafambiselo na Nhluvukiso wa Lwandle na Mbango wa le Ribuweni ra le Vupeladyambu bya Lwandle ra Indian, ePalamende.
Leswi swi nyika tindlela eka migingiriko ya ntirhisano, ku hlanganisa rhijini eka rhijini ya le Vuxeni na le Dzongeni wa Afrika. Leswi swi ta kotisa Mavandla ya Tikontraka ku hlanganisa switirhisiwa na vutivi ku suka eka vakhumbheki vo hambanahambana na mitlawa ya ntsakelo ku yisa eku ololoxeni swiphiqo leswi phasaphasaneke swa mbango wa le ribuweni na le lwandle ku katsa na timhaka ta rixaka ta nkoka na leti nghenaka eka ndzilekana wun'wana.
Ku engeteriwa ku ta lwa na nthyakiso na ku tiyisisa mafambiselo ya kahle ya mbango wa switirhisiwa swa le ribuweni na lwandle lawa ya khumbhaka vusirhelelo bya swakudya, rihanyo na ku tshuka swi kurisile ikhonomi.
2.21. Khabinete yi hlamuseriwile hi mivuyelo ya Ntshamo wa Khoniferense ya Mavandla wa vu 22 (COP22) eka Ntwanano wa Nhlangano wa Matiko eka ku Cinca ka Maxelo (UNFCCC), na Ntshamo wa vu 12 wa Khoniferense ya Mavandla lawa ya tirhaka tanihi Nhlengeletano ya Mavandla eka Milawu ya maendlelo ya Kyoto (CMP12), leyi a yi ri kona ku sukela hi ti 7 ku fikela hi ti 18 Hukuri 2016, Marrakech, eMorocco.
Marrakesh COP 22 a ku ri nkarhinyana wa nkoka ku suka malembendzhaku ya mikanerisano leyi humeseke Ntwanano wa Paris ku ya eka nsimeko wa ku amukeriwa na ku hungutiwa ka migingiriko. Swikongomelo swa COP 22 swi fikeleriwile swinene hi ku fambisana na vurhumiwa bya MaAfrika-Dzonga.
2.22. Khabinete yi pasisile vurhumiwa byo kanerisana bya MaAfrika-Dzonga ku tirha tanihi masungulo ya ku tihlanganisa eBasel, Rotterdam na Ntwanano wa Stockholm (tiCOP), lebyi nga ta va kona ku suka hi ti 24 Dzivamisoko ku fika hi ti 5 Mudyaxihi 2017 eGeneva.
Xikongomelo i ku tirha ku yisa eka mbango wa kahle wa mafambiselo ya tikhemikhali na thyaka leswaku ku ta amukeriwa ka nkarhi wo leha ka rihanyo ra vanhu na mbango.
2.23. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Xiviko xa Tiko xo Sungula xa Ntwanano wa Matiko hinkwawo eka Timfanelo ta Ikhonomi, ta Vanhu na ta Mfuwo ku ya eka Komiti ya Nhlangano wa Matiko eka Timfanelo ta Ikhonomi, ta Vanhu na ta Mfuwo.
Ku kumeka ka tifomo ta timfanelo ta ikhonomi ya vanhu i xiphemu xa nkoka xa Vumbiwa na Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka. Ku sukela loko ku sungurile xidemokirasi Afrika-Dzonga ri endlile magoza ya nkoka eku fikeleleni hi switsongotsongo timfanelo ta ikhonomi ya vanhu va rona.
Eka malembe ya 18 lawa ya hundzeke hi akile mavandla ya xidemokirasi, hi cincile vutirhelamfumo, hi kurisile vukorhokeri bya masungulo, hi tshamisekisile ikhonomi na ku teka swivandla swa hina swo fanela eka ndyangu wa tinxaka. Handle ka ku humelela loku vusweti, nkandzingano na vupfumalantirho swi tshama swa ha ri mitlhontlho ya nkoka ya hina.
3. Milawumbisi
3.1. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Mbuyelo wa Nghozi ya le Magondzweni, 2017 ePalamende.
Nawumbisi wu tekela enhlokweni xikimi xa vusirheleri bya vanhu eka vaxanisiwa va tinghozi ta le magondzweni hi ku nyika xikimi xa mbuyelo wa nghozi ya movha xintshwa lexi vuriwaka Xikimi xa Mbuyelo wa Nghozi ya le Magondzweni, xi siva Nkwama wa Nghozi ya le Magondzweni wa sweswi.
3.2. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Nawumbisi wa ku Herisiwa ka Overvaal Resorts Limited, 2017 ku twa miehleketo ya vaaki. Ku herisa loku ka Nawu wa Overvaal Resorts Limited 123 wa 1997, lowu ku nga masungulo ya nawu wa Aventura. Leswi swi hetisisa ku lulamisiwa/ ku hela ka Aventura.
Khabinete yi tekile xiboho hi ti 22 Mhawuri 2001 ku lulamisa vuwiselo bya Aventura lebyi a byi tekiwa byi nga ri bya tinhundzu ta nkoka ta Mfumo.
3.3. Khabinete yi pasisile ku tivisiwa ka Nawumbisi wa Antswiso wa Vusirheleri, 2017 ePalamente. Nawumbisi wu fambisana na Nawu wa Vusirheleri, 2002 (Nawu wa Nomboro 42 wa 2002) na swilaveko swa malunghiselelo ya Tindzawulo leswi nga ta tlakusa vuswikoti bya Ndzawulo ya Vusirheleri.
Antswiso i wa maendlelo ya nhlangano naswona wu tirha endzeni ka Ndzawulo ya Vusirheleri.
3.4. Khabinete yi pasisile ku tivisiwa ka Nawumbisi wa Antswiso wa Matirhelo ya Nawu, 2017 ePalamente.
Nawumbisi wu antswisa Nawu wa Matirhelo ya Nawu, 2014 (Nawu wa 28 wa 2014) leswaku ku ta lulamisiwa timhaka to koteka na ta xithekiniki ta mhaka ya nkadzolonga.
Nawumbisi wu lava ku lawula swibumabumelo swa tindhawu ta vulawuri bya Tihuvo ta Xifundzankulu, ku nyika leswaku ntsena vativi va nawu lava nga le ku tirheni va nga ha tirhaka migingiriko yin'wana kumbe ku nyika vukorhokeri, ku yisa emahlweni ku lawula mitirho ya tibangi hi mayelana na tiakhawunti ta thirasiti, ku lawula nkarhi wa Foramu ya Rixaka eka Phurofexini ya Nawu na ku nyika siku ro herisiwa ka mihlangano yo yimela maqgwetha.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
4.1. Khabinete yi amukerile vuahluri bya Huvo ya Vumbiwa eka ku hakeriwa ka mudende. Komiti ya Vaholobye (IMC) eka Vusirheleri bya Vanhu lebyi Heleleke, yi rhangeriwile hi Phuresidente Jacob Zuma a yi ri eku tirheni hi matimba ku tiyisisa leswaku Mfumo wu ya emahlweni wu hakela ku tlula 17 wa timiliyoni ya midende ya vanhu eka vavuyeriwa lava ringaneleke ku suka hi ti1 Dzivamisoko 2017.
Vavuyeriwa lava kumaka midende ya vanhu ku suka eka vaxavisi na tibangi va ta hakeriwa hi ti1 Dzivamisoko 2017 loko volavo va tirhisaka tindhawu to hakela ta SASSA va ta hakeriwa hi ti3 Dzivamisoko 2017.
Vavuyeriwa va mudende wa vanhu va fanele ku xiyaxiya masiku ya vona yo hambana ya ku hakeriwa, lawa ya vonakaka eka swilipi leswi va swi kumeke hi siku ro hakeriwa leri hundzeke, hi Nyenyankulu 2017. Senthara ya tinqingho ya Sassa, nomboro ya mahala: 0800 60 10 11 yi ta pfuriwa ku pfuna vavuyeriwa hi swivutiso swa vona hinkwaswo.
Malunghiselelo ya endliwile ku tiyisisa leswaku sisiteme ya SOCPEN yi va kona ku lavisisiwa na ku tiyisisa xiyimo xa swikombelo swa malimpfuneto.
Phurogireme yo pfuna vanhu ya Mfumo yi tshama yi ri ya nkoka eka vusirheleri bya ku tikeriwa ka timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga. Yi le exivindzini xa phurogireme ya Mfumo yo hunguta vusweti, naswona yi pfunile ku vuyisela xindzhuti xa vanhu va hina.
Hi Mfumo wo hlayisa lowu yaka emahlweni wu ringeta ku antswisa swiyimo swa ku hanya ka MaAfrika-Dzonga lama sweleke, ma nga sirhelelekangiki na lama nga katekangiki.
4.2. Khabinete yi tiyisisa timfanelo na vuhlayiseki bya vamanana hinkwavo eka miganga ya hina ti fanele ku sirheleriwa. Swihumelelo swa sweswi swa nxaniso hi swa le masangwini eka vamanana, ngopfungopfu hi vachayeri va mathekisi i xivangelo xa ku vilela.
Khabinete yi ndhundhuzela vamanana va swivindzi lava humeleke ehandle ku vika swihumelelo leswi naswona yi kombela miganga ku pfuna ku kuma vaendlaswivi va madzolonga eka vamanana na vana.
4.3. Khabinete yi vula nakambe swiboho leswi endliweke hi Phuresidente Jacob Zuma hi nkarhi wa mbulavulo wa yena eka Masagwadi ya Vadyondzisi ya Rixaka ya vu 17: leswaku Vukarhi byi ta tekiwa ehenhla ka vadyondzisi lava yaka emahlweni va tirhisa voko ra nsimbhi ku tshinya vana eswikolweni, leswi a swi le nawini naswona vukarhi byi ta tekiwa ehenhla ka vadyondzisi lava tlulaka nawu na ku onha xindzhuti na vuhlayiseki bya vana hi voxe. Xiphiqo xa ku biha emirini ka tithugamama na vugevenga eswikolweni swinwana, byo fana na madzolonga ya ntlawa, swidzidziharisi, xihoko na ku chavisa naswona swi le ku rhangisiweni emahlweni.
4.4. Khabinete yi xiyaxiyile hi ku vilela ku tlakuka ka swihumelelo swa madzolonga ya mathekisi eka swiphemu swin'wana swa tiko.
Vangheneleri hinkwavo eka bindzu ra mathekisi va khutaziwa ku tihlanganisa eka n'wangulano na ku lava switshuxo eka timhaka ta swivangelonkulu leswaku swi nga khumbhi vakhandziyi hi ndlela yo ka yi nga ri kahle lava va tshembheleke eka vukorhokeri bya vona.
Khabinete yi rhamba sekithara ya vutleketli na vuyimeri bya ku sindzisa nawu ku tirhisana ku tirhana na ku humelela nakambe ka madzolonga ya mathekisi.
4.5. Khabinete yi vilerisiwa swinene hi ku tshoviwa etihofisini ta Muavanyisinkulu laha tikhomphyutara ti nga ri tingani ti yiviweke. Migingiriko yoleyo ya vugevenga yi hlasela exivindzini xa xidemokirasi xa vumbiwa naswona byi hava ndhawu eka miganga ya hina.
Xipanu xa Nsivelo wa Vugevenga bya Vululami na Vusirheleri, lexi a xi rhangeriwile hi Phuresidente Jacob Zuma xi vula nakambe ku tiboha ka xona eku lweni na vugevenga naswona xi rhamba miganga ku vika migingiriko yo ehleketelerisa eka vulawuri lebyi faneleke.
4.6. Khabinete yi amukela vulavisisi bya Khomixini ya Mphikizano eka ku kumbetela matikhomelo ya tikhamphani leti tirhisanaka ku yisa mixavo ehenhla eka sekithara ya swirimiwa swa kahle na ku yimela ku tsemiwa ka mhaka hi ku hatlisa.
Mahanyelo yo ka ya nga lavi ku phikizana ya khumbha mindyangu yo tala leyi nga sirhelelekangiki na ku tekela ehansi matshalatshala ya rixaka ra hina ku tlakusa ku nghenelela ka varimi va vantima lava ha sungulaka eka makete.
Hi hoyozela ntirho wa Khomixini eku sirheleleni na le ku seketeleni timfanelo ta vatirhisi, na miganga ya hina.
4.7. Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlapfi yi komberile vulawuri bya Brazil ku nyika mahungu ya ximfumo na nxaxamelo wa tikhamphani leti kumiweke eka mhaka ya mayelana na nyama yo ka yi nga hlayisekangi leyi nga le ku rhumeriweni eka matiko yo hambana, lawa ya nga ha katsaka na Afrika-Dzonga.
Vulawuri bya Brazil byi tsundzuxiwile ku yirisa ku rhumela ematikweni mambe ka nyama ku suka eka tikhamphani toleto ku fikela loko mhaka yi ololoxiwile hi nkorwiso wa Vulawuri bya Dokodela wa swifuwo wa Afrika-Dzonga.
4.8. Phuresidente Jacob Zuma u hlambanya Nkosi wo Hlawuleka wa Ximfumo wa mufi Mutengisiwa wa Vuxengatiko wa Rivonia na khehla ra mulwela ntshuxeko wa xidemokirasi xa Afrika-Dzonga, Tatana Ahmed “Kathy” Kathrada.
Khabinete yi yima swin’we na Phuresidente Zuma eku rhumeleni ku chavelela eka muringani wa yena, khale ka Holobye wa Mabindzu ya Mfumo Man. Barbara Hogan, ndyangu wa ka Kathrada na kaya ra yena ra tipolotiki, African National Congress, leri Malume Kathy a ri tirheleke hi tintswalo eka vutomi bya vuntswatsi bya yena hinkwabyo.
Ntirho wo n'wi tsundzuka wa ximfumo wu ta lulamisiwa naswona vuxokoxoko byi ta tivisiwa hi ku famba ka nkarhi.
4.9. Khabinete yi rhumerile ku chavelela eka ndyangu na vanghana va musunguri wa Bloemfontein Celtic Dok. Petrus Rantlai Molemela. Ndzhaka ya yena ya ntirhovutomi wo hlawuleka na ku xiximeka swinene eka vulawuri bya bolo ya milenge ya Afrika-Dzonga yi hoxile xandla eka mitlangu na nhluvukiso wa muganga.
4.10. Khabinete yi hundziserile ku chavelela ka yona ko suka embilwini eka ndyangu na maxaka ya mutlangi wa mutsheketo na muendli wa tifilimi Tat. Joe “Sdumo” Mafela loyi a tiveka swinene tanihi ‘Sdumo’. U ta tsundzukiwa eka ku hoxa xandla swinene ka yena eka nkanghala ya mfuwo wa hina.
5. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku va kona endzhaku ka ku kambela ntiyiso wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.
5.1. Bodo ya Ejensi ya Thekinoloji yo Sungula swilo swintshwa:
a) Tat. Edward Christian Kieswetter (Mutshamaxitulu);
b) Dok. Steven Lennon;
c) Man. Joy Sebenzile Matsebula;
d) Tat. Thabiso Skosana;
e) Man. Fuzlin Levy-Hassen;
f) Man. Patience Lethabo Mlengana;
g) Tat. Mzwandile Madikizela;
h) Dok. Jan van de Loosdrecht;
i) Dok. Judy Coates; na
j) Phurof. Roy Marcus.
5.2. Vafambisi va Bodo ya Postbank:
a) Man. Boitumelo Mothelesi;
b) Tat. Edward Netshivhulana;
c) Man. Leonora Noluphumzo Noxaka;
d) Tat. Ashley Cavel Seymour; na
e) Tat. Mark Barnes.
5.3. Ku thoriwa nakambe ka Man. Nomsa Motshegare tanihi Mulawurinkulu (CEO) wa Vulawuri bya Swikweleti swa Rixaka.
5.4. Man. Zodwa Ntuli tanihi Khomixinara wa Khomixini ya ku Nyika matimba eka ikhonomi ya Vantima hi ku Angarhela.
5.5. Komiti Tikhamphani:
a) Qgwethankul. Mohammed Alli Chicktay (Mutshamaxitulu);
b) Man. Bongekile Zulu;
c) Man. Ishara Kamini Bodasing;
d) Tat. Lindelani Daniel Sikhitha;
e) Phurof. Petrus Albertus Delport (ku thoriwa nakambe);
f) Tat. Maake Francis Kganyago (ku thoriwa nakambe);
g) Tat. Khashane Manamela (ku thoriwa nakambe);
h) Man. Lucia Glass (ku thoriwa nakambe);
i) Man. Khatija Tootla (ku thoriwa nakambe); na
j) Man. Matshego Jacqueline Ramagaga.
5.6. Bodo ya Khomixini ya Lotto ya Rixaka:
a) Phurof. Ntshengedzeni Alfred Nevhutanda;
b) Qgwethankulu William Elias Huma;
c) Man. Doris Dondur;
d) Tat. Muthuhadini Alfred Madzivhandila;
e) Tat. Yaswant Narotham Gordhan; na
f) Man. Zandile Nkonyane (muyimeri wa dti)
5.7. Ejensi ya Vuhangalasi bya Minyikelo ya Khomixini ya Lotto ya Rixaka:
a) Man. Ndileka Eumera Portia Loyilane;
b) Man. Iveda V Kayser Smith;
c) Man. Chickey Silvy Mofet-Mubu; na
d) Tat. Jeffrey Du Preez.
5.8. Tat. Jeremiah Lengoasa tanihi Mulawurinkulu wa Vukorhokeri bya ta Maxelo bya Afrika-Dzonga.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Nomboro yo tihlanganisa: 082 901 0766
