1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Muvhuso
1.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha ḓo fara Samithi ya Muvhuso Wapo ya vhuraru ya Vhuphuresidende u bva nga ḽa 6 u swika ḽa 7 Lambamai 2017 fhasi ha thero ine ya ri”U Shandukisa Zwipiḓa zwa Masipala u itela Mveledziso ya Vhuhali ya Matshilisano na Ikonomi”.
Samithi i ḓo sedza kha u khwaṱhisa sisiṱeme ya muvhuso wapo sa tshipiḓa tsha luṱa lwa vhuvhili lwa mbekanyamushumo ya U Humela kha zwa Mutheo. Zwiṅwe hafhu, i ḓo dovha ya sedza nyimele i si yone ya madzulele na mipfuluwo ine ya khou isa phanḓa na u kwama matshilo a vhathu vhashu.
Maṅwe masia hu katelwa: u fhaṱa zwitshavha zwo dziaho hu u thivhela na u fhungudzazwiwo zwi songo lavhelelwaho; na u vhumbedzela thendelano dza muvhuso u itela u bveledzisa tshanduko ya vhuhali ya matshilisano na ikonomi kha vhuimo hapo.
Muvhuso wapo u kwama vhathu vhoṱhe – Khabinete i ita khuwelelo kha vhashumisani vha tshitshavha na vha phuraivethe, tshitshavha zwatsho na tshitshavha tsha mabindu nga vhuphara uri vha tikedze mbekanyamushumo dzo sedzaho kha u tikedza mimasipala.
1.2. Khonfarentsi ya vhuraru ya Vhuendelamashango ha Muvhuso Wapo i ḓo vha hone u bva nga ḽa 3 u swika ḽa 4 Lambamai 2017 ngei Emperors Palace, kha ḽa Gauteng fhasi ha thero ine ya ri: “Vhupulani ha Vhuendelamashango ndi Fhungo ḽa muṅwe na muṅwe.” Khonfarentsi iyi i ḓo sedza kha u alusa vhuendelamashango kha shango nga u ḽi ṱanganya na mavundu oṱhe na nyaluwo ya masipala na maano a mveledziso.
1.3. Phaka dza Lushaka dza Afrika Tshipembe (SANParks) dzi ḓo vha na Samithi ya Vhubindudzi ha Vhuendelamashango nga ḽa 4 Lambamai 2017, yo sedza kha zwikhala zwiswa zwa vhubindudzi zwa 55. Kha miṅwaha ya 15 yo fhiraho, SANParks yo engedza tshivhalo tsha vhubindudzi ha Vhufarani ha Tshitshavha na ha Phuraivethe, zwo katelaho vhunzhi ha dzithandela, hu tshi katelwa madzulo, dziresiṱorente, mavhengele, zwiitwa, vhukavhamabufho ha Skukuza na Table Mountain Aerial Cableway.
1.4. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma, sa Mudzulatshidulo wa Komiti ya Ṱhoho dza Mashango kha Phanele ya Nṱha ya zwa maḓi, vho vula Samithi ya Ḓuvha ḽa Maḓi ya Ḽifhasi ya Mbumbano ya Dzitshaka (UN) na Expo lwa tshiofisi vha dovha vha rwela ṱari Khanḓiso ya vhu17 ya Muvhigo wa Mveledziso ya Maḓi a Ḽifhasi ya UN, i sedzaho kha mushumo wa ndeme wa ndango ya u lozwea ha maḓi kha ikonomi dzi na mutsindo, zwitshavha zwo khwaṱhaho na u londota mipo i na mutakalo u mona na ḽifhasi.
Khabinethe i ṱanganedza muano wa Phanele ya Nṱha ya Maḓi wa u shuma tsinisa na vhakwameaho u vhona uri magemo a elanaho na zwa maḓi a Adzhenda ya 2030 u ya phanḓa wo swikelelwa.
Zwipikwa zwa Mveledziso zwi Yaho Phanḓa zwi katela gemo ḽa u kona u vhona uri muṅwe na muṅwe u wana maḓi o kunaho nga 2030, hu tshi khou dzhielwa nṱha fhungo ḽa maḓi kha nndwa ya u fhelisa vhushai ho kalulaho. Maḓi na vhuthathatshili ndi zwone zwiko zwa mveledziso i yaho phanḓa, zwine zwa vha zwa ndeme kha u tshila ha muthu na mupo.
1.5. Ofisi ya Thuso ya Lushaka ya Muvhuso yo vulwaho nga Muphuresidennde Vho Zuma nga ḽa 17 Ṱhafamuhwe 2017, zwazwino i khou shuma na uri yo vulela u shuma kha zwa mabindu na vhabindudzi vhoṱhe. I shuma sa fhethu hune ha vha vhukati na nnḓu i fhindulaho zwa mihasho yo fhambanaho musi i tshi ṋetshedza tshumelo dza phurofeshinaḽa kha avho vha ṱoḓaho u thoma mabindu kana u bindudza Afrika Tshipembe. Tshumelo idzi dzoṱhe dzi wanala fhethu huthihi.
1.6. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho engedza tswikelelo ya Komithi ya Dziminisiṱa dza Tshivhalo (IMC) kha Mupfulwo nga u katela Vhalangavundu vhoṱhe na Dzangano ḽa Muvhuso Wapo wa Afrika Tshipembe (Salga) sa miraḓo.
Izwi zwi ḓo ita uri hu vhe na u pfana kha zwo sedzwaho khazwo kha masia oṱhe a mupfuluwo hu tshi katelwa mbekanyamaitele ya mupfuluwo ya Afrika Tshipembe, nḓila dzine sekithara dzo fhambanaho dza nga shuma ngayo na muvhuso u engedza mupfuluwo u na vhudziki na u vhona uri hu na vhushaka havhuḓi vhukati ha vhadzulapo na vhabvannḓa.
1.7. Musi ri tshi khou khunyeledza Ṅwedzi wa Pfanelo dza Vhathu Khabinethe i livhuwa maAfrika Tshipembe vhe vha vha tshipiḓa tsha bembela ḽa lushaka nga Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhathu, zwi ḓisaho khuliso kha vhalwela mbofholowo vhashu vho lwaho vha tshi itela vhunzhi ha pfanelo dzine ra ḓiphina ngadzo ṋamusi. Izwi zwi katela mushumo wa u elelwa wa anivesari ya vhu40 ya lufu lwa Vho Bantu Steve Biko.
U pembelela vhakundi vha lushaka vhashu zwi vhona uri vhaswa vhashu na mirafho i ḓaho vha ḓivhe na u pfesesa u shela havho mulenzhe na u ḓivha zwe vha vha vha tshi imela zwone.
1.8. Ro ṱanziela nyengedzeo khulwane ya tshivhalo tsha khombo dza tshiṱalula nga muvhala, zwi sedziselaho fhasi mitshelo ye ra kaṋa sa demokirasi.
Kha ri livhuwe uri ri tshila kha shango ḽi tsireledzaho pfanelo dza vhathu na tshirunzi. Hezwi zwoṱhe zwe ra wana zwi ḓa nga mutengo muhulwane. Vhathu vho lozwa matshilo avho. Ri songo vhuya ra hangwa u ḓidzima ho itelwaho uri ri wane mbofholowo na demokirasi. Ri tea u isa phanḓa na u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽine ḽa ḓo tsireledza pfanelo dza vhathu vhoṱhe, hu si na ndavha uri vha kha vhuimo vhufhio, mbeu kana hune vha bva hone.
1.9. Khabinethe i ita khuwelelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha vhe tshipiḓa tsha U Pembelela Ḓuvha la Lushaka ḽa Mbofholowo na Ṅwedzi wa Mbofholowo. Ṅwedzi wa Mbofholowo na Ḓuvha ḽa Lushaka ḽa Mbofholowo a swaya u swika ha mbofholowo na demokirasi kha shango ḽashu, na lwendo lwashu lwa u bva kha shango ḽe ḽa vha ḽo ḓala vengo na dziphambano u ya kha tshitshavha tshi fhaṱaho vhumatshelo vhu fanaho.
Bembela ḽa Ṅwedzi wa Mbofholowo ḽi alusa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka sa bono ḽashu ḽa tshifhinga tshilapfu kha vhafarani u itela u wana Afrika Tshipembe sa zwo sumbedziswaho kha Ndayotewa, Mulayotibe washu wa Pfanelo na ḓivhazwakale ya Thendelanonzwiwa ya Mbofholowo ya 1955.
1.10. Khabinethe i ramba vhagudiswa vhoṱhe vha zwikolo zwa sekondari uri vha dzhenelele kha muṱaṱisano wa SADC wa 2017 wa maanea a zwikolo zwa sekondari, une wo vulea kha matshudeni vhoṱhe vha zwikolo zwa sekondari kha dzingu ḽa SADC.
Ṱhoho ya Muṱaṱisano wa SADC wa 2017 wa maanea a zwikolo zwa sekondari ndi "U Ṱanganya Fulufulu ḽi Yaho Phanḓa kha Mveledziso ya Ikonomi ya Dzingu" Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo u ḓo thusa vhagudiswa vhane vha tama u dzhenelela muṱaṱisano wa maanea. Hu ḓo nangiwa maanea mararu kha vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe a iswa kha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo nga ḽa 5 Shundunthule 2017. Maanea mararu ane a ḓo wina a ḓo iswa Ofisini Khulwane ya SADC nga ḽa 31 Shundunthule 2017.
2. Tsheo dza Khabinethe
2.1. Miraḓo ya Khorotshitumbe kha matavhi mararu a muvhuso i ḓo ḓiṱanganya na maAfrika Tshipembe u mona na shango nga Vhege ya u Sedza kha Imbizo ya Lushaka u bva nga ḽa 17 u swika ḽa 23 Lambamai 2017 fhasi ha thero ine ya ri “Roṱhe ri isa Afrika Tshipembe Phanḓa”.
Khabinethe i ṱuṱuwedza maAfrika Tshipembe uri vha vhe vhadzulapo vha ḓivhonadzaho nahone vha na vhuḓifhinduleli, vharangaphanḓa vha muvhuso vha dzhenelele kha mbekanyamushumo dzine dza khou thomiwa u itela u khwinisa matshilo a vhathu na u vha hwedza vhuḓifhinduleli. GCIS i ḓo tshimbidza mbekanyamushumo, ine zwidodombedzwa zwayo zwa ḓo wanala kha www.gov.za.
2.2. Khabinethe yo tendela ndovhololo ya vhuṱahe ya ṅwaha nga ṅwaha ya Nyito ya Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo (IPAP) 2017/18 ya 2019/20 i ambaho nga ha khaedu khulwane dza nyaluwo ya ikonomi na nḓowetshumo na vhushai ho lumbamaho kha murafho, tshayandingano na vhushayamushumo. Izwi ndi zwa ndeme kha Pulane ya Mbuno dza Ṱahe ya Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na uri i elana na mbonalo ya mbekanyamaitele ya Tshanduko ya Ikonomi ya Vhuhali.
IPAP yo vha na tswikelelo khulwane kha masia a ndeme a na tshivhalo: u phulusa vhunzhi ha dzifeme na mishumo, u tikedza sekithara dzine dza vha dza ndeme kha bono ḽa Afrika Tshipembe u itela nḓowetshumo dza tshifhinga tshilapfu na u vula zwikhala zwiswa zwa nyaluwo ya ikonomi u itela u fhaṱa kha mbuelo dzashu dzi vhambedzeaho na u sika vhukoni ha nḓowetshumo ya vhuṱaṱisano ha ḽifhasi.
Vhatshimbidzi vha IPAP ya 2017-2020 hu katelwa: vhuḓikumedzeli ho engedzwaho kavhili kha Tshanduko ya Ikonomi ya Vhuhali; vhuḓidini vhu yaho phanḓa ha u tsireledza nyaluwo yo kovhiwaho nahone i katelaho; nyengedzeo i ṱavhanyaho ya Mbekanyamushumo ya Nḓowetshumo ya Vharema, na u ya phanḓa na u sedza kha zwa vhashumi ro khwaṱhisa kha zwi ṱumaho sekithara dza phuraimari dza ikonomi kha sekithara dza vhubveledzi na dza tshumelo zwi tshi ḓa na vhuḓidini ho engedzwaho ha mbambadzelannḓa.
2.3. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mawanwa a saveyi ya 2014/15 ya Tsedzuluso ya Lushaka na Mveledziso ya Tshenzhemo (Saveyi ya R&D).
Tshinyalelo Guṱe ya Afrika Tshipembe ya R&D (GERD) yo vha i R29, 345 biḽioni nga 2014/15. Heyi ndi nyengedzeo i linganaho 14.4% ubva kha R25, 661 biḽioni nga 2013/14. Hoyu ndi ṅwaha wa vhuṋa i tshi khou tevhekana musi GERD i tshi engedzea nga murahu ha u tsela fhasi he ha vha hone nga 2009/10 na nga 2010/11. GERD sa phesenthedzhi ya GDP, tshisumbi tsha ndeme tsha tshititilidzi tsha R&D kha ikonomi, tsho engedzea u ya kha 0, 77% nga 2014/15.
Vhubindudzi ho linganaho na ho teaho kha R&D vhu khou ṱoḓea u itela u swikelela ndivho dza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka.
2.4. Khabinethe i tikedza muvhigo wa u thoma u ḓaho nga murahu ha miṅwaha mivhili kha Tshiimo tsha Saintsi ya u Shanduka ha Kilima na Thekhinoḽodzhi Afrika Tshipembe.
Muvhigo, une zwa ḓo itwa uri u wanale nga vhuḓalo, u ṋetshedza ndingo ya ndeme na tsumbedziso ya vhuvhambedzi ya tsedzuluso ya saintsi ya u shanduka ha kilima na zwi elanaho na khwinisedzo ya thekhinoḽodzhi. Zwi dzhia themendelo dza malo u khwinifhadza tshiimo tsha saintsi ya tshanduko ya kilima na thekhinoḽodzhi Afrika Tshipembe na u vhea shango sa mudzheneleli wa kha dzhango na ḽifhasi kha saintsi ya u shanduka ha kilima na thekhinoḽodzhi. Hezwi zwi ḓo shumiswa kha u khwaṱhisedza, u leludza na u shumisa maano a lwaho na tshanduko ya kilima.
2.5. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Maano a Thikhedzo ya Mabindu Maṱuku, a Vhukati na a muelo Muṱukuṱuku (SMME) a Thekhinoḽodzhi ya Vhudavhidzani ha Mafhungo (ICT) uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa. Ndivho ya Maano aya ndi u bveledza vhudzheneleli ha maano u itela u ṱavhanyisa mveledziso na nyaluwo ya mabindu maṱuku kha sekithara ya ICT, na u tshimbidza nyengedzedzo kha maimo a u takusa na shumiswa ha dziICT nga sekithara guṱe ya mabindu maṱuku.
2.6. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha National E-Strategy uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
Maano aya a e-Strategy a sumbedzisa bono ḽa mveledziso ya tshitshavha tsha mafhungo a katelaho kha shango ḽo tewaho kha ṱhoḓea dza vhadzulapo, mabindu na sekithara ya tshitshavha. Izwi zwi ṋetshedza luvhanḓe kha maAfrika Tshipembe uri vha ṱanganye thekhinoḽodzhi kha matshilo avho nga nḓila i vhuedzaho tshitshavha nga u angaredza.
Ndivho khulwane ndi ya u bveledza tshitshavha tsho tewaho nga nḓivho ya ndondolo ya nḓivho-kati ya vhathu, u shandukisa tshitshavha tsha Afrika Tshipembe na ikonomi zwo ṱoka kha tswikelelo na u shumiswa ha thekhinoḽodzhi dza vhudavhidzani ha mafhungo ha tshimodeni.
2.7. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha National e-Government Strategy and Roadmap uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
Maano aya a endedza tshanduko ya didzhithaḽa ya tshumelo ya muvhuso kha tshitshavha tsha didzhithaḽa i katelaho, uri vhadzulapo vha kone u vhuelwa nga zwikhala zwi ṋetshedzwaho nga thekhinoḽodzhi ya didzhithaḽa u itela u khwinisa ndeme ya vhutshilo.
Hezwi zwi ḓo shela mulenzhe u ya kha u limuwa ndivho dza Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) khathihi na ndango ya pulane dza Muvhuso na mbekanyamushumo u itela u ṋetshedza tshumelo dza Muvhuso nga nḓila i bveledzaho.
2.8. Khabinethe yo tendela Maano a Tsireledzo ya Dzibadani dza Lushaka a 2016-2030. Izwi zwi tandulula khaedu na zwivhana zwo vhonalaho nga Muhasho wa Vhuendi kha u shumisa maano a kale, hu tshi katelwa Maano a Tsireledzo ya Dzibadani dza Lushaka a 2006.
Izwi zwi shela mulenzhe kha u bvelela ha tshipikwa tsha NDP tsha u “fhungudza mafuvhalo, dzikhombo, na dzikhakhathi nga 50% u bva kha ḽeveḽe dza 2010”. Zwi dovha zwa fhindula ṱhoḓea ya u vhumba nethiweke ya themamveledziso ya ikonomi i fhindulaho, i bveledzaho na i ṱaṱisanaho u vhona uri hu na themamveledziso yo tsireledzeaho.
Khombo dza badani dzi na masiandoitwa a si avhuḓi kha miṱa na zwitshavha vhunga zwi tshi sia vhathu vho lozwa matshilo na u engedza mutsiko kha tsireledzo ya matshilisano na sisiṱeme ya vhuvha havhuḓi ha vhathu.
2.9. Khabinete yo tendela u anḓadzwa ha Mvetamveto ya Maano a Sekithara ya Vhuendelamashango ha Lushaka uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa. Hezwi ndi nyaluwo ya vhuendelamashango ha Afrika Tshipembe na mveledziso ya muhanga.
Ndivho ya Maano aya ndi u engedza u dzhenelela thwii ha vhuendelamashango kha ikonomi u bva kha R118 biḽioni u ya kha R302 biḽioni nga 2026 nga kha vhupulani ho ṱanganelaho, na u shumiswa ha nyito dza zwo tendelwaho zwa ndeme.
U shumiswa ha Maano a Sekithara ya Vhuendelamashango ha Lushaka ho shela mulenzhe kha nyaluwo ya ndeme u ya nga voḽumu dza vhaendelamashango, u dzhenela kha GDP, na tsalelo ya ndeme yavhuḓi ya mbambadzo na u sika mishumo. Luṱa lu tevhelaho lwa nyaluwo lu sedza kha nyaluwo ya vhukateli na tshanduko kha sekithara.
2.10. Khabinethe yo tendela Pulane ya Maano a Lushaka (NSP) ya (HIV), Lufhia (TB) na Malwadze a Pfukelaho nga kha Vhudzekani (dziSTI) ya 2017-2022.
Phindulo ya Afrika Tshipembe kha vhulwadze ha HIV na TB zwi amba uri mudzulapo wa Afrika Tshipembe zwazwino u a kona u tshila miṅwaha iyaho kha fumi ine ya vha minzhi i tshi vhambedzwa na zwa 2004. Phimo ya u kavhiwa nga HIV zwo tsela fhasi sa mpfu dza TB.
NSP ya vhuṋa i ṱoḓa u takusela nṱha u bvelela ngeno hu tshi khou thomiwa maano maswa a u thivhela u kavhiwa huswa, u topola vhathu vho kavhiwaho nga u ṱavhanya uri vha alafhiwe na u londotiwa. I sumbedzisa muhanga wa maano a vhufarani ha sekithara mbili uri hu ṱavhanyiswe mvelaphanḓa ya u fhungudza phimo ya vhulwadze na mpfu dzi ḓaho nga HIV, TB na dziSTI. Izwi zwi livhanywa na NDP i limuwaho nḓila ine HIV na TB dza vha nayo kha u ongolowa ha mveledziso ya lushaka.
2.11. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha Muvhigo ya Komiti ya Dziminisiṱa nga mvetamveto ya Muhanga wa Mbekanyamaitele ya Vhuholefhali kha Pfunzo ya Zwikolo zwa Nṱha na Sisiṱeme ya Vhupfumbudzi, zwo itaho themendelo u ya kha mveledziso ya Maano a Muhanga wa Mbekanyamaitele ya Vhuholefhali.
Izwi zwi fha mbonelo ya Ndayotewa kha u bvisa zwithivheli zwa u ṱanganya zwigwada zwi kundelwaho sa miraḓo i shelaho mulenzhe kha zwitshavha zwihulwane.
2.12. Khabinethe yo tendela u ṋekedzwa ha Ndango yo Vusuluswaho kha u Dzhielwa nṱha ha Ngudo, Ṱhanziela, Dzidipuḽoma, Dzidigirii na dziṅwe Ndalukanyo dza Akhademiki kha Pfunzo ya Nṱha kha Mashango a Afrika Phalamenndeni uri i themendelwe. Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi vha ḓo vhea tshishumiswa tsho themendelwaho kha Dzangano ḽa Mvelele na Pfunzo ya Sainthifiki ḽa Mbumbano ya Dzitshaka (UNESCO).
Ndivho ya Ndango iyi yo Vusuluswaho ndi u ṋetshedza mupo u konisaho u mona na Mashango a Afrika uri hu dzhielwe nṱha ndalukanyo dza pfunzo ya nṱha sa dziṱhanziela, dzidipuḽoma, dzidigirii na dziṅwe ndalukanyo dza akhademiki nga u tendela vhagudiswa, vhoradzipfunzo na vhashumi u mona na dzhango.
2.13. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha Mbekanyamaitele ya Lushaka ya Sisiṱeme ya Mveledziso ya Buḓo ḽo Ṱanganelaho Afrika Tshipembe, uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa.
Mbekanyamaitele i ṋetshedza mupo u na khonadzeo ya ṋetshedzo dza Tshumelo ya Mveledziso ya Buḓo nga kha mbekanyamaitele, ndendedzo, phurotokholo, maitele, zwiimiswa, vhuḓifhinduleli ho kovhiwaho na u shumisana. Izwi zwi ḓo ya phanḓa nga u vhona uri vhadzulapo vhoṱhe vha miṅwaha yo fhambanaho, vha swikelela zwidodombedzwa zwa ndeme ya mabuḓo na tshumelo dza mveledziso ya buḓo vhutshiloni havho hoṱhe, uri vha kone u dzhia tsheo dza mabuḓo avho vha na vhuṱanzi ho fhelelaho na tsheo dza matshilo avho dzi itaho uri tshiimo tsha u tholiwa tshi ye nṱha, khathihi na u thusa kha nyaluwo ya ikonomi i yaho phanḓa kha shango na u engedza vhudzheneleli ha tshoṱhe kha mveledziso ya Afrika Tshipembe nga u angaredza.
Izwi zwi tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka i themendelaho u aluwa ha ikonomi na u vha hone ha mishumo, i ṋeaho mishumo kha vha sa shumi, u engedza zwikili zwa mveledziso na tshivhalo tsha matshudeni vho ṱhaphudzaho ngudo dza yunivesithi.
2.14. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mvelaphanḓa yo itwaho kha U sedzuluswa hafhu ha Sisiṱeme ya Vhulamukanyi ha Vhugevhenga na kha u ita uri Sisiṱeme ya Vhulamukanyi ha Vhugevhenga i vhe ya tshimodeni nga kha Mbekanyamushumo ya Sisiṱeme yo Ṱanganelaho ya Vhulamukanyi ha Vhugevhenga.
Khabinethe yo tendela muhanga wo ṱandavhuwaho wa mveledziso ya Sisiṱeme yo Ṱanganelaho ya Vhulamukanyi ha Vhugevhenga ine ya ḓo tandulula khaedu na zwikhakhisi kha thevhekano ya ndeme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga.
Sisiṱeme yo Ṱanganelaho ya Vhulamukanyi ha Vhugevhenga yo sedza kha u khwaṱhisedza tshumisano na ṱhanganelano ya mazhendedzi a mulayo kha u dzhiela nṱha ndivho ya maano a NDP – a u fhaṱa zwitshavha zwo tsireledzeaho na u sika Sisiṱeme ya Vhulamukanyi ha Vhugevhenga i lwaho na vhutshinyi yo khwaṱha. Hezwi zwi shela mulenzhe kha Mvelelo dza uri Vhathu Vhoṱhe vha Afrika Tshipembe vho, na u pfa vho tsireledzea.
2.15. Khabinethe yo tendela u bviswa ha Ḽiṅwalo ḽa Nyambedzano u itela uri ḽi ye kha tshitshavha zwine zwa ḓo ḓisa mveledziso ya “muvhuso woṱhe na maitele a matshilisano” Maano a Lushaka a Lwaho na Vhugevhenga.
Maano aya o itelwa u tandulula vhugevhenga, hoṱhe kha sekithara ya tshitshavha na ya phuraivethe sa zwo sumbedzwaho kha NDP. Maga o thomiwaho o sedza kha u sika sisiṱeme i lwaho na vhugevhenga yo khwaṱhisa, zwi alusaho tshumisano ya sekithara dzo fhambanaho u mona na sekithara dzoṱhe.
2.16. Khabinethe yo tendela Nḓivhadzamulayotibe ntswa kha Mupfuluwo wa Dzitshakatshaka. Hoyu ndi muhanga wa mbekanyamaitele une wa ḓo dededza tsedzuluso nga vhuphara ya mupfuluwo na vhuṅwe vhusimamulayo vhu elanaho.
Nḓivhadzamulayotibe i tendela pfanelo ya thangeli ya Afrika Tshipembe uri i lange u ṱanganedza na nyimele dza vhadzulapo kha vhabvannḓa zwi tshi elana na dzangalelo ḽa lushaka. I ṋetshedza bono ḽa mvelaphanḓa Afrika Tshipembe u engedza mbuelo dza mupfuluwo wa dzitshakatshaka u langwaho zwavhuḓi ngeno hu tshi khou fhungudzwa khohakhombo dzi kwamaho izwo. Mupfuluwo wa dzitshakatshaka u tea u ṱanganedzwa ngeno hu tshi khou lindwa manḓalanga, mulalo na vhutsireledzi.
2.17. Khabinethe i tikedza Vhuṱambo ha Mvelo vhune ha ḓo farwa nga Muhasho wa zwa Muno na u tendela uri kha muṅwe na muṅwe ane a vha mudzulapo nga mvelo o katelwa kha u dzhenelela vhuṱambo uvhu. Khabinethe yo dovha ya tendela uri khothe dza madzhisiṱiraṱa, vhukati ha dziṅwe, dzi shumiswe kha u ita vhuṱambo ha Mvelo.
Vhuṱambo uvhu vhu ṋetshedza tshikhala tsha u ḓivhisa vhadzulapo vhaswa nga ha pfanelo dzavho na vhuḓifhinduleli na u ita muano wa vhuḓikumedzeli phanḓa ha Minisiṱa. Izwi zwi ḓo shela mulenzhe kha pfananyo ya tshitshavha nga u swaswara ṱhoḓea dza maAfrika Tshipembe dza u ṱanganedza vhabvannḓa vha na bambiri dza u vha vhadzulapo.
2.18. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mushumo wo itwaho nga Tshigwada tsho Tiwaho tsha Vhafarisa Dziminisiṱa tsha Nḓowetshumo dzo Ṱalifhaho dza Ofisi ya Muphuesidennde. Tshigwada itshi tshine mudzulatshidulo watsho ha vha Mufarisa Minisiṱa wa Ofisi ya Muphuresidennde tshi ṋetshedza luvhanḓe lwa maano kha vhadzhii vha tsheo muvhusoni, kha tshitshavha zwatsho na sekithara ya phuraivethe u ambedzana nga ha nyito yo ṱanganelaho ine ya ḓo ṱavhanyisa tshanduko kha nḓowetshumo iyi. Zwine ha shumanwa nazwo hu katelwa: phairesi, tsireledzo ya khophiraithi na u pfuka mulayo, zwi re ngomu zwapo na u tambiwa muyani, tsireledzo ya matshilisano hu tshi katelwa u shumiswa ha thekhiniki dza vhoradzitshelede kha miholo u dzudzanya nḓowetshumo kha vhadzheneleli vhakene, u shanduka ha sekithara na mveledziso ya zwikili.
Mushumo wa Tshigwada tsho Tiwaho u tikedza Ikonomi ya Musuku ya Mzanzi ya muvhuso, zwi ḓisaho u sikwa ha mishumo, wa u engedza ndinganyo ya matshilisano na vhuṱaṱisani na u vhambadza vhubindudzi ha fhano hayani kha zwine zwa nga ita uri hu sikwe mishumo. U shuma na vhashelamulenzhe vha nḓowetshumo vhanzhi na kha mihasho ya muvhuso, Tshigwada itshi tsho thoma vhudzheneleli ho vhalaho uri hu honololwe nḓowetshumo dza kushumele nga kha thevhekano ya ndeme, zwiṅwe zwazwo zwi katela u thomiwa ha Mulayotibe wa Khwinisedzo ya Khophiraithi na Mulayotibe wa Tsireledzo ya Vhashelamulenzhe, khwinisedzo ya u andisa u tshoṱela u itela u lwa na phairesi na zwiṅwe vho.
2.19. Khabinethe yo tendela ṋetshedzo yo sedzuluswaho ya Afrika Tshipembe kha Mbambadzo ya Tshitshavha tsha Meledziso ya Tshipembe ha Afrika (SADC) kha Nyambedzano ya Tshumelo dzi elanaho na zwa u fhaṱa na sekithara ya vhuendi.
Hezwi zwi ṱuṱuwedza nyaluwo yapo ya sekithara dza vhuvhekanyandeme hu tshi katelwa u engedza tswikelelo ya zwikhala zwa maraga kha tshumelo dza mbambadzelannḓa ya Afrika Tshipembe.
Ndunguluwo ya tshumelo i sumbedzisa ḽiga ḽa ndeme kha u dzhenelela tshoṱhe ha SADC na u shela mulenzhe kha u thomiwa ha maraga wa dzingu une wa ḓo tikedza u thoma na u bvelela ha feme dza dzingu u itela u ḓisa tshumelo kha maraga muhulwane wa dzingu. Hezwi zwi shela mulenzhe kha ndivho dza NDP dza u engedza ṱhanganelo ya ikonomi ya dzingu na mveledziso ya dzhango ya Afrika.
2.20. Khabinethe yo tendela u ḓiswa ṱafulani ha thendelano kha Ndango yo Khwaṱhisedzwaho ya Nairobi u itela Tsireledzo, Ndangulo na Mveledziso ya Mupo wa Zwikepeni na kha Phendelashango ya Lwanzhe lwa Vhukovhela ha India, Phalamenndeni.
Izwi zwi ṋetshedza mashumele a tshumisano ya dzingu, pfananyo na nyito dzo ṱanganelaho kha dzingu ḽa Vhubvaḓuvha na Tshipembe ha dzingu ḽa Afrika. Hezwi zwi ḓo konisa Vhorankhoṱhiraka uri vha ṱumanye zwishumiswa na vhukoni kha vhunzhi ha vhashumisani na zwigwada zwi na dzangalelo u ya kha u tandulula thaidzo dzo ṱumanaho dza mupo wa zwikepeni na kha phendelashango hu tshi katelwa mafhungo a ndeme a lushaka na mikaṋoni.
Thendelano iyi i ḓo fhelisa tshikafhadzo na u vhona uri ndangulo ya mupo wa kha phendelashango na zwikepeni yo dzia zwi kwamaho u vha hone ha zwiḽiwa, mutakalo na u aluwa ha ikonomi.
2.21. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mvelelo dza Sesheni ya vhu22 ya Khonfarentsi ya Mahoro (COP22) kha Guvhangano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka ḽa Tshanduko ya Kilima (UNFCCC), na Sesheni ya vhu12 ya Khonfarentsi ya Mahoro i shumaho sa Muṱangano wa Mahoro kha Phurothokholo ya Kyoto (CMP 12), wo vhaho hone u bva nga ḽa 7 u swika ḽa 18 Lara 2016, ngei Marrakech kha ḽa Morocco.
Marrakesh COP 22 wo vha musi wa tshanduko ya ndeme u bva kha miṅwaha ya nyambedzano dzo bveledzaho Thendelano ya Paris u ya kha u thomiwa ha u shumiswa nyito dza thulo. Ndivho dza COP 22 dzo swikelelwa nga huhulu zwi tshi elana na ndango ya Afrika Tshipembe.
2.22. Khabinethe yo tendela Ndango ya nyambedzano ya Afrika Tshipembe uri i shume sa mutheo wa ṱhanganelo ya Guvhangano ḽa Basel, Rotterdam na Stockholm (dziCOP), une wa ḓo farwa u bva nga ḽa 24 Lambamai u swika ḽa 5 Shundunthule 2017 kha ḽa Geneva.
Ndivho khulwane ndi u shuma u ya kha ndango ya mupo wo khwaṱhaho wa khemikhaḽa na malaṱwa u itela u katela u ya phanḓa ha mutakalo wa vhathu na mupo.
2.23. Khabinethe yo tendela ṋetshedzo ya Muvhigo wa Shango wa u Thoma kha Mulanga wa Dzitshakatshaka kha Ikonomi, Matshilisano na Pfanelo dza Mvelele kha Komithi ya Mbumbano ya Dzitshaka kha Ikonomi, Matshilisano na Pfanelo dza Mvelele.
U wanwa ha pfanelo dza ikonomi ya matshilisano zwi ḓisa tshipiḓa tsha ndeme kha Ndayotewa na NDP. U bva tshe demokirasi ya vha hone, Afrika Tshipembe ḽo no ita zwinzhi kha u isa phanḓa na u dzhiela nṱha pfanelo dza ikonomi ya matshilisano a vhathu. Kha miṅwaha ya 18 yo fhiraho ro fhaṱa zwiimiswa zwa demokirasi, ra shandukisa tshumelo dza tshitshavha ra engedza tshumelo dza mutheo, ra dzikisa ikonomi, ra dzhia vhuimo hashu ho teaho kha muṱa wa lushaka. Nga nnḓa ha zwe ra swikelela, vhushai, tshayandingano na vhushayamishumo zwi kha ḓi vha khaedu khulwanesa.
3. Milayotibe
3.1. Khabiethe yo tendela u thomiwa ha Mulayotibe wa Tshikimu tsha Mbuelo ya Khombo dza Dzibadani, wa 2017 Phalamenndeni. Mulayotibe wo itelwa tshikimu tsha tsireledzo ya matshilisano u itela khuvhabvu dza badani nga u ḓisa mbetshelwa dza tshikimu tshiswa tsha mbuelo ya khombo ya dzigoloi i vhidzwaho Tshikimu tsha Mbuelo ya Khombo dza Dzibadani, tshine tsha khou imela Tshikwama tsha Khombo dza Dzibadani tsha zwino.
3.2. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha Mulayotibe wa u Fhelisa Rizotho dza Overvaal, 2017 uri tshitshavha tshi bvise vhupfiwa. Hezwi zwi fhelisa Mulayo wa vhu123 wa 1997 wa Rizotho dza Overvaal, une wa vha mutheo wa vha vhusimamulayo ha Aventura. Izwi zwi khunyeledza u fhelisa/tsela fhasi ha Aventura.
Khabinethe yo dzhia tsheo nga ḽa 22 Ṱhangule 2001 wa u fhelisa rizotho dza Aventura dze dza wanala uri a dzi weli kha ndaka ya Muvhuso.
3.3. Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Vhupileli, wa 2017 Phalamenndeni. Mulayotibe u livhanisa Mulayo wa Vhupileli, wa 2002 (Mulayo wa vhu42 wa 2002) na ṱhoḓea dza zwino dza dzanganelo ḽa Muhasho une wa ḓo engedza u shuma nga vhukoni ha Muhasho wa Vhupileli. Khwiniso ndi dza dzanganelo nga mvelo na uri dzi shuma ngomu ha Muvhuso wa Vhupileli.
3.4. Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Tshumelo dza Mulayo, wa 2017 Phalamenndeni.
Mulayotibe u khwaṱhisa Mulayo wa Tshumelo dza Mulayo, wa 2014 (Mulayo wa vhu 28 wa 2014) u itela u tandulula mafhungo ane a tou vhonala na a thekhinikhaḽa ane a si a konḓaho nga mvelo.
Mulayotibe u langa vhurandelo ha masia a manḓalanga a Khoro dza Mavundu, uri izwo zwi ṋetshedzwe havho vha shumaho kha mulayo fhedzi vha nga ita zwiṅwevho kana vha ita mushumo mukene , uri vha ise phanḓa na u langa mishumo wa dzibannga kha akhaunthu dza ṱhirasiti, u langa tshifhinga tsha Foramu ya Lushaka kha Phurofesheni ya Mulayo na u ṋetshedza datumu ya u vala sosaithi dza mulayo.
4. Mafhungo a zwino Vhuponi
4.1. Muvhuso wo ṱanganedza khaṱhulo ya Khothe ya Ndayotewa kha u badelwa ha mindende. Komithi ya Dziminisiṱa dza Tshivhalo (IMC) kha Vhutsireledzi ha Matshilisano ho Fhelelaho, yo rangwaho phanḓa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma yo shuma vhukuma u vhona uri Muvhuso u ise phanḓa na u holela mindende kha vhavhuelwa vha fhiraho 17 miḽioni vho teaho u bva nga ḽa 1 Lambamai 2017.
Vhavhuelwa vha wanaho mindende mavhengeleni na dzibanngani vha ḓo hola nga ḽa 1 Lambamai 2017, ngeno vha no shumisa zwiṱitshi zwa SASSA vha tshi ḓo hola u bva nga ḽa 3 Lambamai 2017. Vhaholi vha mindende vha tea u dzhiela nṱha maḓuvha ane vha hola ngao, ane a vha o ṅwalwa kha zwiḽipi zwa mundende wa datumu yo fhiraho, ya Ṱhafamuhwe 2017. Senthara ya luṱingo ya SASSA ya mahala: 0800 60 10 11 i ḓo vula u itela u thusa vhavhuelwa vhoṱhe vha re na mbudziso. Ndugiselo dzo itwa u vhona uri sisiṱeme ya SOCPEN i vhe hone kha tsedzuluso na khwaṱhisedzo ya tshiimo tsha khumbelo dza mindende.
Mbekanyamushumo ya Muvhuso ya thikhedzo ya matshilisano i kha ḓi vha tshiko tsha tsireledzo ya ndeme kha maAfrika Tshipembe vha dzimiḽioni.Tshi tou vha mbilu ya mbekanyamushumo ya muvhuso ya u fhelisa vhushai, na uri yo thusa kha u vhuedzedza tshirunzi tsha vhathu vhashu. Ri Muvhuso u londotaho, u isaho phanḓa na u lwela u khwinisa nyimelo dza matshilele a maAfrika Tshipembe vhashayatsireledzo, vha kundelwaho na vha sa swikeleli.
4.2 Khabinethe i khwaṱhisedza uri pfanelo na tsireledzo dza vhafumakadzi vhoṱhe kha tshitshavha tshashu dzi tea u tsireledzwa. Khombo dza zwino dza u tambudzwa lwa vhudzekani ha vhafumakadzi, nga maanḓa nga vhareili vha thekhisi dzi a vhilaedza.
Khabinethe i khoḓa vhafumakadzi vha mihaga vhe vha kona u vhiga khombo idzi na u humbela zwitshavha uri zwi thuse kha u wana vhaiti vha khakhathi dzi lwaho na vhana na vhafumakadzi.
4.2. Khabinethe i khwaṱhisedza vhuḓikumedzeli ha Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ha mulaedza we vha ṋetshedza kha zwa u Avhelwa ha Vhadededzi ha Lushaka ha vhu17: Zwa uri vhadededzi vha isaho phanḓa na u rwa vhana zwikoloni vha ḓo dzhielwa Maga, hezwi ndi zwiito zwi siho mulayoni na uri vhadededzi vha no pfuka mulayo uyu na u tsitsa tshirunzi tsha tsireledzo ya vhana vha ḓo dzhielwa ndaṱiso. Thaidzo ya u ḓihwala ha vhananyana na vhutshinyi kha zwiṅwe zwa zwikolo, sa dzikhakhathi dza dzigennge, zwidzidzivhadzi, zwikambi na tshutshedzo kana u tambudza nazwone zwi khou dzhielwa nṱha.
4.3. Khabinethe yo dzhiela nzhele na u vhilaedzwa nga tshivhalo tshine tsha khou engedzea tsha khombo ya khakhathi ya dzithekhisini dzi re kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango. Vhoṱhe vha shelaho mulenzhe kha nḓowetshumo ya dzithekhisi vha khou ṱuṱuwedzwa uri vha dzhenelele mufhindulano na u wana thandululo ya mafhungo aya uri zwi sa kwame vhanameli vhane vha ḓitika nga tshumelo dzavhonga nḓila i si yavhuḓi.
Khabinethe i ita khuwelelo kha sekithara ya vhuendi na mazhendedzi a mulayo uri vha shumisane kha u fhelisa khakhathi idzi dza thekhisini.
4.4. Khabinethe i khou vhilaedzwa tshoṱhe nga u ṱhaselwa ha ofisi ya Muhulwane wa Vhulamukanyi he ha tswiwa khomphyutha dza tshivhalo. Zwiito izwo zwa vhugevhenga zwi rwa mudivhitho wa ndayotewa yashu ya demokirasi na uri a zwi na vhudzulo kha tshitshavha tshashu.
Tshigwada tsha Vhutsireledzi na Thivhelo ya Vhutshinyi ha Vhulamukanyi, tsho rangwaho phanḓa nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma tshi khwaṱhisedza vhuḓikumedzeli hatsho kha u lwa na vhutshinyi na u ita khuwelelo kha tshitshavha uri tshi vhige zwiito zwi soliseaho kha manḓalanga o teaho.
4.5. Khabinethe i ṱanganedza tsedzuluso ya Khomishini ya Muṱaṱisano kha u pomokedzwa ha vhuḓifari ha upfana mitengo kha sekithara ya zwibveledzwa zwitete na u lindela u khunyelela hayo nga u ṱavhanya. Vhuḓifari vhu si na bono vhu kwama miṱa i kundelwaho na u dzhiela fhasi vhuḓidini ha lushaka ha u engedza u shela mulenzhe ha vhorabulasi vha vharema vhane vha khou bvelela kha makete.
Ri khoḓa mushumo wa Khomishini wa u tsireledza na u takusa pfanelo dza vharengi, na zwitshavha zwashu.
4.6. Muhasho wa Vhulimi, Maḓaka na Vhureakhovhe wo humbela manḓalanga a Brazil uri vha ṋetshedze mafhungo a tshiofisi na mutevhe wa zwo no thomiwaho zwe zwa topolwa kha fhungo ḽi kwamaho ṋama i songo tsireledzeaho ine ya khou iswa kha mashango o fhambanaho, ane a nga katela Afrika Tshipembe.
Manḓalanga a Brazil o tsivhudzwa uri vha imise u vhambadzela nnḓa ṋama idzo u swika fhungo iḽo ḽi tshi lugiswa nga nḓila ine ya ḓo fusha Manḓalanga a vha shumaho na Zwifuwo Afrika Tshipembe.
4.7. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho laela Mbulungo yo Khetheaho ya Tshiofisi ya MunnawaVhaṋe wa Rivonia Treason Trialist na mulwela mbofholowo wa Afrika Tshipembe ḽo vhofholowaho nahone ḽa demokirasi, Vho Ahmed “Kathy” Kathrada.
Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Zuma kha u isa ndiliso dzi bvaho vhudzivhani ha mbilu kha mushumisani navho, minisiṱa wa kale wa Mabindu a Tshitshavha Vho Mme Barbara Hogan, muṱa wa ha Kathrada na haya havho ha polotiki, African National Congress, ye Vho Uncle Kathy vha i shumela vhukuma u swika vha tshi vha mualuwa.
Hu ḓo vha na mushumo wa u vha elewa wa tshiofisi na uri zwidodombedzwa zwawo zwi ḓo lugiswa zwa ḓivhadzwa nga tshifhinga tsho teaho.
4.8. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza mutumbuli wa Bloemfontein Celtic Vho Dokotela Petrus Rantlai Molemela. Ifa ḽavho ḽa buḓo ḽo khetheaho nahone ḽi ṱhonifheaho kha vhulangi ha bola ya milenzhe ya Afrika Tshipembe ho shela mulenzhe kha mitambo na mveledziso ya tshitshavha.
4.9. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na vhafunwa vha mutambi wa matambwa ḽizhakanḓila na mubveledzi wa fiḽimu Vho Joe “Sdumo” Mafela vhane vha ḓivhiwa sa ‘Sdumo’. Vha ḓo humbuliwa kha u shela havho mulenzhe nga nḓila khulwane kha mvelele ya mbonalelo ya shango ḽashu.
5. U tholwa
U tholwa hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
5.1. Bodo ya Zhendedzi ḽa Tshanduko ya Thekhinoḽodzhi:
a) Vho Edward Christian Kieswetter (Mudzulatshidulo);
b) Vho Dokotela Steven Lennon;
c) Vho Joy Sebenzile Matsebula;
d) Vho Thabiso Ramasike;
e) Vho Fuzlin Levy-Hassen;
f) Vho Patience Lethabo Mlengana;
g) Vho Mzwandile Madikizela;
h) Vho Dokotela Jan van de Loosdrecht;
i) Vho Dokotela Judy Coates; na
j) Vho Phrofesa Roy Marcus.
5.2. Bodo ya Vhalangi vha Postbank:
a) Vho Boitumelo Mothelesi;
b) Vho Edward Netshivhulana;
c) Vho Leonora Noluphumzo Noxaka;
d) Vho Ashley Cavel Seymour; na
e) Vho Mark Barnes.
5.3. U tholwa hafhu ha Vho Nomsa Motshegare sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane wa Ndango ya Zwikolodo ya Lushaka.
5.4. Vho Zodwa Ntuli sa Khomishinara wa Khomishini ya Manḓafhadzo ya Ikonomi yo Tewaho kha Vharema.
5.5. Companies Tribunal:
a) Vho Advokheithi Mohammed Alli Chicktay (Mudzulatshidulo);
b) Vho Bongekile Zulu;
c) Vho Ishara Kamini Bodasing;
d) Vho Lindelani Daniel Sikhitha;
e) Vho Phrofesa Petrus Albertus Delport (vho tholwa hafhu);
f) Vho Maake Francis Kganyago (vho tholwa hafhu);
g) Vho Khashane Manamela (vho tholwa hafhu);
h) Vho Lucia Glass (vho tholwa hafhu);
i) Vho Khatija Tootla (vho tholwa hafhu); na
j) Vho Matshego Jacqueline Ramagaga.
5.6. Bodo ya Khomishini ya Dziḽothari ya Lushaka:
a) Vho Phurofesa Ntshengedzeni Alfred Nevhutanda;
b) Vho Advokheithi William Elias Huma;
c) Vho Doris Dondur;
d) Vho Muthuhadini Alfred Madzivhandila;
e) Vho Yaswant Narotham Gordhan; na
f) Vho Zandile Nkonyane (muimeleli wa dti)
5.7. Mazhendedzi a Phaḓaladzo ya Mukovho a Bodo ya Khomishini ya Dziḽthari ya Lushaka:
a) Vho Ndileka Eumera Portia Loyilane;
b) Vho Iveda V Kayser Smith;
c) Vho Chickey Silvy Mofet-Mubu; na
d) Vho Jeffrey Du Preez.
5.8. Vho Jeremiah Lengoasa sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane wa Tshumelo ya Mutsho wa Afrika Tshipembe.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Vhukwamani: 082 901 0766
