1. Ku tirhisiwa ka Tiphurogiremenkulu ta Mfumo
1.1. Khabinete yi amukela Mbulavulo hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) 2017 hi Muchaviseki Phuresidente Jacob Zuma wa ehansi ka nkongomelo wa "Cinco wo Hetiseka wa Ikhonomi”. Leswi a ku ri mfungho wa le xikarhi wa nkarhi wa hofisi wa Vulawuri bya Vuntlhanu lebyi voneke 2017 ri hlambanyiwa Lembe ra Oliver Reginald Tambo na lembe ro ndlandlamuxa vun'we.
Phuresidente Jacob Zuma u kombisile nhluvuko lowu hi nga ku wu endleni ku fikelela xivono xa hina xa Muganga wa Xidemokirasi xa Rixaka na migingiriko ya nkoka ku hi tshuneta ekusuhi na hi ku hatlisa ku ya eka muganga wa vun'we, wa nkaxihlawuhlawu, wa nkaxihlawularimbewu, wa xidemokirasi naswona wa ku humelela.
Phuresidente u ehleketile swinene hi ku simekiwa ka phurogireme ya Mfumo na ku tivisa makungu lama nga kotekaka ya ntiyiso ya nsimeko wa ku pfunaka wa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka, leri seketelaka Rimba ra swa Maqhinga ra Nkarhi wa le Xikarhi (MTSF) 2014-2019. SoNA 2017 yi kombisile erivaleni leswaku matshalatshala yo hlanganela hi mfumo, bindzu na vatirhi eku simekiweni ka Kungu ra Timhaka ta Kaye ya le ku sunguleni ku va na khumbho.
Khabinete yi vula nakambe xikombelo xa Phuresidente ku tiyisa matshalatshala lama kongomisiweke eka cinco wa ikhonomi wo hetiseka na matshalatshala ku landzelerisa nsimeko.
Ntlawa wa Vaholobye wu le ka phurosese yo vulavula na vuhangalasi bya mahungu endzhaku ka SoNA ku hlamusela hi Nongonoko wa Nghingiriko wa Mfumo wa 2017/18. Mbulavulo wa Mpimanyeto wa 2017/18 wu ta yisa emahlweni wu kombisa avelo wa switirhisiwa eka tiphurogireme ta mfumo to hambanahambana hilaha ti kombisiweke hakona hi Phuresidente.
1.2. Mivuyelo ya ku Vuvekisi eka Nhlengeletano ya Migodi ya Afrika leyi a yi khomeriwile eKapa yi kombisa xipfuni xa mphikizano wa tiko eka tindhawu ta migodi na swiyenge leswi yelanaka.
Sekithara ya migodi yi tshama ku ri masungulo ya ikhonomi ya Afrika-Dzonga, yi nyika 8 phesente eka GDP ya tiko, yi thola kwalomu ka 460 000 wa vanhu na ku kuma vucincanisi na matikomambe.
Afrika-Dzonga ri ya emahlweni ku va ndhawu ya mbuyelo na ku vuyerisa eka vavekisi eka migodi ku ri na kumbetelo wa $2.5 ku ya eka 3 wa tithiriliyoni eka vuhlayiseri bya swicelwa swo ka swi nga ri swa eneji swa ha ri eka ndhawu ya xiviri.
Antswiso eka Nawu wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Petiroliyamu na Swicelwa hi Khotavuxika 2017 na ku gazetiwa ka Tsalwa ra Timfanelo ta le Migodi leti pfuxetiweke hi Nyenyankulu 2017 wu hoxa xandla eku tumbuluxiweni ka mbango wa malawulelo yo kotisa lowu khutazaka vuvekisi, bindzu na nhluvukiso wa bindzunyingi hi ndlela ya ndzingano na vutihlamuleri bya vanhu.
1.3. Indaba a yi seketeriwile hi Invest Africa leyi ku nga ndlela ya varhangeri va bindzu, vavekisi na van'wamabindzu ku kuma ku twisisa na ntokoto eka mahungu na mikateko ku suka eAfrika.
1.4. Khabinete yi amukela Ntwanano wa Xintshuxo lowu fikeleriweke exikarhi ka kontiraka ya vumaki na Mfumo, lowu tlhelaka wu tiveka tanihi Phurogireme yo Aka nakambe hi ku Tinyiketa (VRP).
Ntwanano lowu wu veka swikongomiso swa levhele ya khamphani eka cinco, hambi hi nxavo wa mpimohansi wa 40% wa minkavelo eka MaAfrika-Dzonga ya vantima kumbe hi vutirhisano na tikhamphani ta vuako ta vun'winyi bya vantima letitsongo swinene, ku pfuna ku tlakusa mbhindzulo wa vona ku ya eka 25% ya mbhindzulo wa khamphani leyi tsarisiweke, eka nkarhi wa malembe ya nkombo.
Lowu i ntwanano wa xiyenge wo hetiseka swinene eka cinco lowu fikeleriweke na mfumo ku fikela sweswi naswona wu nga pfuna ku nyika mbuyelo wa xivono xa Mfumo xa cinco wa ikhonomi wo hetiseka. Wu tlhela wu va endlelo leri nga tirhisiwaka eka cinco eka tisekithara tin'wana.
Khabinete yi hoyozela vasayini eka ntwanano na ku khutaza tikhamphani tin'wana ta vuako hinkwato eka xiyenge lava sweswi va nga riki mavandla eka ntwanano, ku landzelela vurhangeri lebyi na ku nghenela vutirhisani lebyi nga ku endliweni, hi ku endla swiboho swo yelana leswaku ku antswisiwa ku yisa emahlweni cinco wa sekithara.
1.5. Khabinete yi hoyozela vatirhisani va vaaki hinkwavo lava nga eka Khansele ya Vatirhi na Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rixaka (Nedlac) eka ntwanano wa matimu eka ku tivisiwa ka Miholo ya Mpimohansi ya Rixaka ya R20 hi awara ku sungula ku nga ri endzhaku ka Mudyaxihi 2018.
Ntwanano eka Miholo ya Mpimohansi ya Rixaka na tindlela tin'wana ku tiyisa ntshamiseko wa vatirhi na vathori na mihlangano ya vatirhi i goza ra nkoka eku tumbuluxeni ka muganga wo ringana swinene, wa kahle na ku humelela hilaha swi languteriweke hakona eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP).
Miholo ya mpimohansi ya rixaka, leyi ku nga tshaku ra laha mutirhi a nga faneriki ku hola ehansi ka rona, yi ta antswisa swinene vutomi bya timiliyoni ta vatirhi lava holaka miholo ya le hansi na ku sungula ku lulamisa ntlhontlho wa ku pfumaleka ka nkandzingano.
Muholo wu vekiwile eka levhele yo sungula leyi nga ta endla ku hambana ka xiviri eka vutomi bya MaAfrika-Dzonga lebyi tolovelekeke loko ku karhi ku hungutiwa mivuyelo yo ka yi nga ri kahle eka ntirho. Tikhamphani leti nga fikeleriki miholo ya mpimohansi ya rixaka ti nga endla xikombelo xa ku ntshuxiwa nkarhinyana, loko ku karhi ku tekeriwa enhlokweni tindlela to pfuna swiyenge leswi nga tiyangiki swa ikhonomi.
1.6. Ntlhontlho wa vupfumalantirho wu tshama wu ri xirhangana xa mfumo xa le henhla naswona tiphurogireme na ku nghenelela hinkwako ku kongomisiwile eka ku hundzuluxa xiyimo, ngopfungopfu eka mbango wa ikhonomi lowu wo tika. Khabinete yi amukela ku tlakuka eka mitirho eka ikhonomi eka kotara ya vumune ya 2016 loko 235 000 ya mitirho yi tumbuluxiwile, hi ku ya hi Ndzavisiso wa Vanhu lava ringaneleke ku Tirha wa Kotara. Ntlakuko wu endliwile ngopfu hi ntirho eka sekithara ya vukorhokeri bya tiko, wu landzeriwa hi vutleketli na vumaki.
Ku kula eka mitirho eka kotara ku vangile ku ya ehansi kutsongo eka mpimo wa vupfumalantirho ku ya eka 26.5%.
1.7. Khabinete yi khensa vatswari, vadyondzisi, valeteri va dyondzo ya le henhla na valawuri hinkwavo eka ku sungula kahle ka lembedyondzo ra 2017. Dyondzo hi yin'wana ya xirhangana xa nkoka xa hina na ku va xa nkoka ku fikelela Xivono xa 2030 xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP).
1.8. Khabinete yi ndhundhuzela vutiyimiseri bya Tlilasi ya 2016 loko hi tlangela ntlakuko wa mpimo wa ku humelela ku suka eka 70.7 phesente hi 2015 ku ya eka 72.5 phesente hi 2016. Khabinete yi navelela vadyondzi hinkwavo swa kahle na ku languta emahlweni antswiso eka mpimo wa ku humelela ku suka eka Tlilasi ya 2017.
Khabinete yi tlhela yi ndhundhuzela vadyondzi lava nga ta tsala swikambelo swo tatisela swa matiriki exikarhi ka 11 Nyenyenyana 2017 na 18 Nyenyankulu 2017 eka ku tiyisela ka vona.
1.9. Tanihi xiphemu xa matshalatshala ya mfumo ku susumeta muganga ku sirhelela mfanelo ya dyondzo, Ndzawulo yo Kambisisa Matirhelo no Hlela yi ta lulamisa Izimbizo ta ku Tlhelela Exikolweni ta Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka hi ti 25 Nyenyenyani 2017 eka swifundzakulu hinkwaswo. Dyondzo i masungulo ya tiphurogireme ta mfumo hinkwato naswona Swirho swa Huvonkulu hinkwaswo swi ta va swi nghenelerile.
Swirho swa vaaki swa rhambiwa ku hlangana na swirho swa Khabinete, Swirho swa Palamende, Vaholobyenkulu na varhangeri eka mfumo wa muganga loko va endzela swikolo, mihlangano ya dyondzo ya le henhla na tisenthara ta swa dyondzo tin'wana.
1.10. Hi ku fambisana na milawu ya Tsalwa ra timfanelo ta Ntshuxeko leswaku “dyondzo ya le henhla na vuleteri bya xithekiniki swi ta pfuleriwa hinkwavo hi ku tirhisa swiengetelo swa mfumo na tiswikolaxipi leti nyikiweke hi ku ya hi vuswikoti,” Mfumo hi ku tirhisa Xikimi xa Mpfuno wa swa Timali xa Swichudeni xa Rixaka wu le ku hakeleleni ku tlula 20 000 wa swichudeni swintshwa eka tiyunivhesiti ta 23.
Leswi i ku engetela eka swichudeni leswi vuyelaka swa 107 000 ku suka eka tiyunivhesiti ta 25 na swichudeni leswi vuyelaka swa 737 747 ku suka eka tikholichi ta Xithekiniki na Vuleteri bya Ntirhodyondzo swa 35.
1.11. Mfumo wa hina wu ya emahlweni wu valanga swikombiso swo hambanahambana swa ku kuma swintshuxo swa nkarhi wo leha swa ku hakelela na ku pfulela mikateko eka vasweli na va miholo ya le xirhi ku landzelela dyondzo na vuleri endzhaku ka matiriki.
Phurogireme ya Mpfuno wa swa Timali ya Swichudeni wa Ikusasa (ISFAP) i vutirhisani bya vutumbuluxi bya mani na mani-phurayivhete lebyi rhangeriwaka hi Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri (DHET) lowu pfunaka “lava nga fikeleriki ku hakela”.
Phurojeke yi le ku ringetiweni eka tiyunivhesiti ta tsevu na kholichi yin'we ya xithekiniki na vuleteri bya ntirhodyondzo (TVET) naswona yi ta hakelela tidyondzo ta kwalomu ka swichudeni swa 1 500 leswi dyondzelaka tidigiri ta nhluvukiso wo angarhela to talanyana, xikan'we na mithwaso ya xiphurofexinali ya nkombo na nthwaso wa athizene yin'we eka nkarhi wa ku dyondza ka swona.
Swi ta tlhela swi kuma nseketelo wa swa dyondzo, nseketelo wa swa vutomi, vuleteri bya vutshila bya vutomi, nseketelo wa swa vutshunguri na vulanguteri laha swi faneleke. Ku tlula R200 wa timiliyoni yi ta laveka ku kotisa ndzingeto ku humelela naswona yi ta kumeka ngopfu ku suka eka tisekithara to ka ti nga ri ta mfumo.
1.12. Mphikizano wa Afrika-Dzonga wa Swikili swa Misava wa vumbirhi lowu nga ku rhurheriweni hi Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri eAlbert Luthuli International Convention Centre eDurban ku suka hi ti 13 ku fika ti 17 Nyenyenyana 2017, wu tlangela nyiko ya tiathizene na tithekinixeni ta vantshwa etikweni.
Wu tlhela wu tirha tanihi phurogireme yo seketela ku kombisa nkoka wa sekithara ya swa athizeni eka ikhonomi ya tiko. Vahluri va ya emahlweni ku yimela Afrika-Dzonga eka mphikizano wa matiko hinkwawo wa Vutshila bya Misava eAbu Dhabi eUnited Arab Emirates hi Nhlangula 2017.
1.13. Riendzo ro ka ri nga tivisiwangi ra Phuresidente Jacob Zuma exitichi xa Maphorisa xa Nyanga eKapa ri kotlanile na ku humesiwa ka Ndzavisiso wa Vugevenga bya Vaxanisiwa hi Tinhlayohlayo ta Afrika-Dzonga ta 2015/16.
Riendzo leri humeleleke, tanihi xiphemu xa phurogireme ya Presidential Siyahlola Monitoring, ri kumile mahungu ku suka eka vinyi va ntirho lowu nga eku endliweni ku lwa na vugevenga eka ndhawu. Tindzawulo ku suka eka Vululami, Nsivelo wa Vugevenga na Ntlawa wa Vusirheleri ti le ka phurosese ya ku langutisa eka mitlhontlho leyi Xitichi xa Maphorisa xi langutaneke na yona.
1.14. Ndzavisiso wa Vugevenga bya Vaxanisiwa i wa nkoka tanihileswi wu letelaka mfumo eku lulamiseni ka tipholisi ta ku lwa na vugevenga. Leswi swi fambisana na xirhangana xa mfumo leswaku Vanhu Hinkwavo eAfrika-Dzonga Va Hlayisekile na ku Titwa va hlayisekile.
Mivuyelo yi pfuna eku leteleni ntirho lowu faneleke ku endliwa ku ya emahlweni, ku yelanisa mahungu lamanene eka ku humelela eka malembe ya ntlhanu, hi mavonelo na mitokoto ya vaakatiko.
2. Swibohonkulu swa Khabinete
2.1. Nkambelo wa Nsimeko wa ku Pfuna ka Mafumelo ya swa Mbango eka Sekithara ya Migodi, wu katsile vafambisi va nhlamulo na kungu ro antswisa hi Ndzawulo ya Timhaka ta Mbango
Nawu wa Mafambiselo ya Mbango wa Rixaka, 1998 wu hlamusela endlelo ra mafambiselo ya swa mbango lawa ya faneleke ya hlangana eka swiyenge hinkwaswo, ku katsa na xiyenge xa migodi.
Xikongomelo i ku tiyisisa leswaku mikhumbho ya swa mbango hi migingiriko ya migodi ya hungutiwa na ku fambisiwa hi ku pfuna. Nkambelo wu hlerile nkoka na ku pfuna ka nawu na nsimeko wa wona ku fikelela xikongomelo lexi.
Khabinete yi seketela ‘Sisiteme ya Mbango Wun'we’ hilaha wu ringanyetiweke hakona eka Kungu ra Antswiso na vurhumiwa byo tekela enhlokweni tindlela ta vuswikoti to engetela to fana na ku yisa emahlweni nhlanganiso wa Milawu ya Mafambiselo ya swa Mbango.
Khabinete yi tlhela yi seketela nkanerisano eka ku pfariwa ka migodi ku tiyisisa nsirhelelo wa swa mbango na ku hunguta nxungeto wa ikhonomi ya vanhu eka miganga leyi nga kusuhi.
2.2. Xiviko xa Lembe na lembe xa Mbalango na Nhluvukiso wa Xinavetisi xa Xibalo (R&D) 2015/16 lexi xi nga ku rhumeriweni ePalamende, xi kombisa hilaha Xiviko xa Lembe na lembe xa Mbalango na Nhluvukiso wa Xinavetisi xa Xibalo (R&D) xi nga ku tlakuseni ka vuvekisi bya swiyenge swo ka swi nga ri swa mfumo R&D.
Leswi swa laveka ku kurisa vuswikoti bya ikhonomi ku tlakusa vutumbuluxi bya mitirho, xikan'we na ku kurisa mitirho ya kahle ya ku hundzisela vutivi na nhluvukiso wa vutshila.
Ku suka hi Nyenyankulu 2015 ku fika hi Nyenyenyani 2016, Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji yi kumile swikombelo swa 189 swa R&D ya xinavetisi xa xibalo ku suka eka tikhamphani. Leswi swi tlakusile ntsengo wa nhlayo wa tikhamphani leti nghenelelaka eka nongonoko wa xinavetisi ku sukela wu sungurile hi Hukuri 2006, ku ya eka 962.
Eka nkarhi lowu Vutameri bya Mali ya tiko byi ringanyeta ku hundzanyana biliyoni eka malinghena ya xibalo yi hundzile hikokwalaho ka R&D ya xinavetisi xa xibalo. Eka nkarhi lowu fanaka xinavetisi xi seketerile kwalomu ka R36.1 wa tibiliyoni hi ntirhiso wa R&D.
Eka tikhamphani ta 962, 47% i mabindzunyingi lamatsongo na ya le xikarhi, 12% i mabindzunyingi lamakulu (mali leyi ti yi tirhiseke ya R41 wa mamiliyoni ku fika eka R100 wa mamiliyoni); 32% i mabindzunyingi lamakulu swinene (R100 wa mamiliyoni na ku tlula); naswona 8% a ti paluxangi ntsengo wa mali leyi ti yi tirhiseke.
2.3. Khabinete yi pfumelerile ku sunguriwa ka phurosese ya ku hlanganisa mpimanyeto wa mfumo eka migingiriko ya Mbalango na Nhluvukiso (R&D).
Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka ro xiyaxiya leswaku R&D na vutumbuluxi swi ta ntirho wa nkoka ku wu endla eku antswiseni ka vuswikoti bya ikhonomi ya Afrika-Dzonga na hi ku seketela nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu na ntirho.
Switirhisiwa swa sayense swa rixaka swa nkoka swa Afrika-Dzonga swi hundzeriwile naswona swi lava ku antswisiwa ka thekinoloji hi xihatla na ku endliwa swa ximanguvalawa ku yisa emahlweni mphakelo wa vukorhokeri lowu pfunaka. Switirhisiwa swoleswo i swikulu na ku durha, naswona swi ta lava vuvekisi lebyi hlanganisiweke eka tindzawulo hinkwato.
Nhlanganiso wa mpimanyeto lowu ringanyetiweke wu ta sunguriwa eka nkarhi wa le xikarhi wa 2016/17 na 2019/20.
2.4. Khabinete yi hlamuseriwile hi nhluvuko lowu endliweke eka tiphurojeke ta Square Kilometre Array (SKA) na MeerKAT, ku tumbuluxiwa loku kunguhatiweke ka ku hlanganisiwa ka Vuxiyaxiya bya Ntivo-tinyeleti bya Rhediyo ya Afrika-Dzonga, na ku rhurheriwa ka Hydrogen Epoch of Re-ionisation Array (HERA) thelesikopu eka ndhawu ya SKA.
SKA na MeerKAT swi vumba yin'we ya khumenhungu wa Tiphurojeke ta Switirhisiwa swa Maqhinga swa Khomixini ya ku Hlanganisa Switirhisiwa swa Hofisi ya Phuresidente.
Tiphurojeke ta switirhisiwa leswi swikulu ti hoxa xandla eka Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka hi vuswikoti bya tona ku tlakusa nhluvukiso wa ikhonomi, swi pfula swivandlanene swa ikhonomi na ku tlakusa vutumbuluxi bya mitirho.
Nhluvuko wa kahle wa karhi ku endliwa eka malulamiselo ya SKA-1 eAfrika-Dzonga ku katsa na ku kuma misava na mikanerisano ya ntwanano wa matiko ya misava hinkwawo na phurosese ya nkumo. Eka malembe ya yona ya khume SKA SA Human Capital Development Programme yi nyikile tibasari to hundza 800, na nseketelo swinene eswikolweni swa le Carnarvon.
MeerKAT xiyimelo xa “rivoni ro sungula” ra rhediyo ya le xibakabakeni lexi humesiweke xi ri na tieriyali ta 16 ntsena xi kombisa ku tlula 13003 wa eneji ya rhediyo eka mpfhuka wa misava hinkwayo, xi kombisa leswaku i thelesikopu ya rhediyo yo antswa eka Hafu ya misava ya le Dzongeni naswona xi fanele ku va thelesikopu yo antswa ya misava hinkwayo ya muxaka wa yona yi ri yoxe, loko se yi herile.
Ku hetisiwa ko helela ka tieriyali ta 64 ku ta nghenisiwa na ku tirha hi Nyenyankulu 2018, naswona ti le ku akiweni hi swilo swa laha kaya swa 75% leswaku ku lulamisiwa vumaki bya laha kaya ku va byi ta nghenelela hi vuenti.
HERA i xiringeto xa sayense yo fambisana ku hluvukisa ku twisisa ka mahungu ya eneji yo sungula naswona yi hakeleriwa swinene hi Nhlangano wa Sayense wa Rixaka wa United States hi ku tirhisana naYunivhesiti ya Cambridge.
Miehleketo ya vuxiyaxiya bya ntivo-tinyeleti bya rhediyo yin'we, leswi nga ta tiveka tanihi Vuxiyaxiya bya Ntivo-tinyeleti bya Rhediyo ya Afrika-Dzonga yi ta hlanganisa tiphurojeke to hambana na migingiriko ya nkanghala wa ntivo-tinyeleti bya rhediyo ya Afrika-Dzonga. Ku na mikumo ya vuswikoti leyi faneleke ku endliwa hi Xitirhisiwa xa Rixaka xin'we xintshwa ehansi ka Nhlangano wa Mbalango wa Rixaka.
2.5. Mpfapfarhuto wa Tirhele eka Pholisi ya Vuhahi bya Vaakatiko Rixaka, lowu tlakusaka na ku kurisa vuhahi bya vaakatiko byo hlayiseka, byo sirheleleka na ku landzelela swa mbango, wu pfumeleriwile.
Wu tlhela wu tlakusa ntsakelo wa rixaka wa Afrika-Dzonga na ku fambisa ndlandlamuxo wa bindzu na vupfhumba. Ku yisa emahlweni wu tlakusa nhluvukiso wa vuswikoti na mbuyelo wa bindzu ra vuhahi, leri kotaka ku phikizana hakumbirhi laha kaya na le matikweni ya le handle.
2.6. Khabinete yi tlhele yi pfumelela Kungu ra Nhluvukiso wa Switichi swa Swihahampfhuka swa Rixaka leri a ri sunguriwile hi Mpfapfarhuto wa Tirhele eka Pholisi ya Vuhahi bya Vaakatiko bya Rixaka ku lulamisa mavangwa exikarhi ka netiweke ya xitichi xa swihahampfhuka ya sweswi na xa nkarhi lowu taka lexi naveriwaka hi mfumo.
Yi ta letela na ku seketela haswimbirhi makunguhatelo ya netiweke yo angarhela na nhluvukiso wa switichi swa swihahampfhuka swin'wana na swin'wana leswi hlanganisiweke eka swiyimo swa vona swa ndhawu yikulu na vutleketli, hi ku tihlanganisa na vakhumbheki va xitichi xa swihahampfhuka va nkoka.
Switirhisiwa swa xitichi xa swihahampfhuka i xiphemu xo tatisa xa sisiteme ya vutlaketli bya Afrika-Dzonga na ku hoxa xandla eka nhluvukiso wa ikhonomi ya vaaki hi ku fambisa vupfhumba na bindzu ra laha kaya na matiko hinkwawo ya misava.
2.7. Mpfapfarhuto wa Pholisi ya Vutleketli bya Lwandle lebyi Heleleke 2016, wu pfumeleriwile, ku va vaaki va nyika miehleketo.
Wu nyika rimba ra rixaka ku letela mafumelo lawa ya hlanganisiweke, ku kula, nhluvukiso na cinco wa sekithara ya lwandle, hi xikongomelo xo fikelela vuswikoti bya tisekithara ta malwandle na ku tlakusa ku nghenelela ka wona eka swikongomelo swa nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu va tiko, loko wu karhi wu hoxa xandla eka bindzu ra matiko hinkwawo ya misava.
Leswi swi fambisana na swirhangana swa mfumo mayelana na mpfhumba ra Operation Phakisa eku kurisiweni ka Ikhonomi ya Malwandle na swikongomelo swo ndlandlamuka ku suka eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ra 2030 na Kungu ra Switirhisiwa swa Rixaka ku tlakusa ku kula ka ikhonomi na ku antswisa ku tumbuluxiwa ka mitirho.
3. Milawumbisi
3.1. Ku rhumeriwa ka Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Makunguhatelo ya Ndhawu ya Lwandle, 2016 ePalamende. Nawumbisi wu nyika rimba ra swa nawu eka nhluvukiso wa sisiteme ya makunguhatelo ya ndhawu ya lwandle leyi tlakusaka ku kula ka ikhonomi; naswona wu fambisiwa hi makunguhatelo yo hlanganisa eka swiyengenyingi hinkwaswo.
Wu ta tlakusa mafumelo ya lwandle ya kahle hi ku tiyisisa ku nghenelela ka tisekithara hinkwato eka mafambiselo yo hlangana na makunguhatelo eka ndhawu ya lwandle. Wu ta tlhela wu fambisa: xintshuxo xa nkwetlembetano (exikarhi ka vatirhisi va ndhawu na matimba ya vulawuri); ntlakuso wa mahungu; vutivi na mafambiselo eka ndhawu ya lwandle eAfrika-Dzonga.
Nawumbisi wu ta tirha ku yisa eka nhluvukiso wa nkarhi wo leha, handle ka nhlayiso kumbe nsirhelelo wa swa mbango ntsena, hi xikongomelo xo hoxaka xandla eka swikongomelo swo tala swo angarhela swa vanhu na swa ikhonomi. Wu tlhela wu va nghingiriko wa nkoka wo sungula wa Operation Phakisa (Ikhonomi ya Lwandle) ku pfula ku koteka ka ikhonomi ya hina.
3.2. Ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Antswiso wa Swipimelo swa Swikumiwa swa Vurimi ePalamende. Nawumbisi wu antswisa Nawu wa Swipimelo swa Swikumiwa swa Vurimi, 1990 (Nawu wa Nomboro 119 wa 1990).
Nawumbisi wu kongoma ku tiyisisa rimba ra malawulelo ya andziso wa swa vurimi, rihanyo na vuhlayiseki bya swakudya swa swikumiwa swin'wana swa vurimi. Rimba rero ra malawulelo ri tlakusa vuhlayiseki bya swakudya na ku tumbuluxa mbango lowu kotekaka eka ku tlakusa na ku yisa emahlweni andziso. Leswi swi ta tlakusa mitolovelo ya bindzu ra kahle na nsirhelelo wa mutirhisi.
3.3. Nkandziyiso wa Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Tisisiteme ta Ntsariso wa Vun'winyi hi Xielekitironiki, 2016, ku kuma miehleketo ya vaaki.
Nawumbisi wu fambisa nhluvukiso, ku tumbuluxiwa na mahlayiselo ya sisiteme ya ntsariso wa vun'winyi hi xielekitironiki lowu nga ta nyika, eka swin'wana swilo, eka ntsariso lowu pfunaka wa vun'winyi byo tala swinene hikokwalaho ka tindlela ta mpfuxeto wa misava wa mfumo wa hina, ku antswisiwa ka mikarhi yo nyika vun'winyi lebyi tsarisiweke na matsalwa eka vatirhisi; wu nyika mfikelelo eka vukorhokeri bya ntsariso wa vun'winyi tiko hinkwaro; ku kurisa nkahoxeko eka xikambelo na ntsariso; ku kumeka ka mahungu eka vaaki; na swivumbeko swa vusirheleri ku katsa na xihundla.
Leswi swi tlhela swi seketela Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka eka xikombelo xa tindlela ku va tisimekiwa eka tindzawulo na tisekithara ta mfumo hinkwato leti fambisaka mahungu na thekinoloji hi ku pfuna ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga a ri vi muxanisiwa eka ‘vangwa exikarhi ka lava nga na mfikelelo wa tikhomphyuta na lava nga hava’.
4. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu ta Sweswi
4.1. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hundziseleni ku chavelela eka mindyangu na vanghana va vavabyi va miehleketo lava loveke eGauteng.
Mfumo, muganga hi ku angarhela, wu na vutihlamuleri ku sirhelela na ku hlayisa lava nga sirhelelekangiki. Khabinete yi ndhundhuzela Holobye wa Rihanyo, Dok. Aaron Motsoaledi ku va a thorile Mulavisisi wa swivilelo wa Rihanyo ku lavisisa mitirho hinkwayo yo ka yi nga lulamangi leyi endliweke hi mavandla ya rihanyo na vativi va rihanyo.
Ku yisa emahlweni, nghingiriko lowu tekiweke hi Holobyenkulu wa Gauteng David Makhura, lowu ya ka hi xiviko xa Mulavisisi wa swivilelo wa Rihanyo, wa amukeriwa. Khabinete yi yisa emahlweni yi kombela Holobyenkulu Makhura ku tiyisisa leswaku nghingiriko wo tshinya lowu faneleke wa tekiwa eka hinkwavo lava va nga va ka va nga tikhomangi kahle kumbe va honiseke.
4.2. Khabinete yi velerisiwa hi mayelana na matikhomelo yo kavanyeta lawa ya kombisiweke eku Pfuriweni ka Palamende leswi swi nga onhiki timfanelo ta van'wana ePalamende ntsena, kambe eka timfanelo ta MaAfrika-Dzonga hinkwawo.
Palamende hi rin'wana ra mavandla lawa ya tumbuluxeke xidemokirasi xa Afrika-Dzonga, ri tumbuluxile hi Vumbiwa, ku sirhelela Nxaxamelo wa Timfanelo na ku tihlamulela eka vanhu va Afrika-Dzonga – lava hinkwavo va hi tshembheke hi vutihlamuleri byo va rhangela ku ya eka vutomi byo antswa.
Swirho swa Palamende, tanihi vayimeri va vaaki va fanele ku rhangisa ntsakelo wa MaAfrika-Dzonga hinkwawo na ku tiyisisa ntirho wa vandla leri ra nkoka.
4.3. Khabinete yi hlamuseriwile hi Bubutsa ra Dineo, naswona Afrika-Dzonga ri ta tokota bubutsa ra matimba na timpfula ta matimba ku sukela namuntlha, Ravumune, 16 Nyenyenyana 2017 ku fikela ku hela ka vhiki - Sonto 19 Nyenyenyana 2017. Bubutsa ri ta khumba Mpumalanga, swiphemu swa le n'walungwini swinene wa KwaZulu-Natal na Limpopo.
Leswi swi ta khumba swinene – Kruger National Park, swifundza swa Timasipala swa Enhlanzeni, Vhembe, Mopani na Waterberg. Tindhawu ta le vuxeni bya Limpopo na tona ti nga ha tokota timpfula ta xiyimo xa le henhla hi Ravuntlhanu, leti kumbeteriweke eka 200 mm eka nkarhi wa tiawara ta 24.
Senthara ya Mafambiselo ya Mhangu ya Rixaka (NDMC) na Senthara ya Matirhelo yo Hlanganela ya Rixaka (NATJOC) leswi katsaka tindzawulo ta mfumo na mavandla yo hambanahambana va hlerile xiyimo na ku sungula Tisenthara ta Matirhelo yo Hlanganela ta Swifundzankulu swinharhu (PROVJOC) eLimpopo, Mpumalanga na KwaZulu-Natal.
Endlelo ra swiyengenyingi leri ri ta pfuna laha swilavekaka ku tiyisisa ku hlayiseka ka miganga na ku hunguta khumbho.
Mfumo wu le ku kombeleni ka miganga hinkwayo leyi khumbekeke ku va na vuxiyaxiya swinene eka bubutsa leri taka. Vaaki va komberiwa ku nga tsemakanyi magondzo, mabuloho na milambu leyi nga na ndhambi. Hi tlhela hi khutaza vatswari, vanyiki va vuhlayisi na vahlayisi ku tiyisisa vuhlayiseki bya vana va vona hi nkarhi wa mabubutsa.
Miganga yi fanele ku tirha swin'we ku tiyisisa vuhlayiseki bya vaaki. Mi komberiwa ku yingisela swilemukiso na mahungu ya Bubutsa ra Dineo leri nga eku haxiweni eka switichi swa swiyanimoya hinkwaswo swa tindhawu ta laha mitshamaka kona.
4.4. Khabinete yi seketela hi ku hetiseka ku nghenelela na ku tihlanganisa na muganga hi vurhumiwa bya mfumo, loku rhangeriweke hi Holobye wa Timhaka ta Xikaya, Malusi Gigaba, na MEC wa Vuhlayiseki bya Vaaki Sizakele Nkosi-Malobane ku tinghenelerisa eka timhaka leti khumbaka miganga eka ndhawu, ngopfungopfu eka timhaka ta xiphorisa na migingiriko yo ka yi nga ri enawini leyi kumbeteriwaka ya varhurhi.
Khabinete yi seketela xikombelo xa Vaholobye xa “endlelo ra mfumo hinkwawo” eka timhaka leti ta xiviri leti humesiweke hi miganga, leti nga ta lulamisiwa hi: ku tumbuluxiwa ka Vulawuri bya Mafambiselo ya Ndzilekana lebyi nga ta pfuna eku fambiseni ko antswa ka mindzilekana ya hina, matsalwa ya vanhu hinkwavo lava tshamaka eAfrika-Dzonga, xiphorisa xo pfuna na ku tiyisisa ku landzelela milawu na Vumbiwa ra Riphabuliki hi vaakatiko na vahlampfa.
Khabinete yi nyika nseketelo wo heleka eka ntlawa wa vusirheleri, ku tiyisisa leswaku timhaka leti ta lulamisiwa hi nkorwiso wa vaaki va MaAfrika-Dzonga. Leswi swi ta lava n'wangulano wo antswa eka xiphorisa exikarhi ka muganga na vulawuri. Khabinete yi yisa emahlweni yi navela ku kombela miehleketo ya vaaki va vutihlamuleri hi varhangeri na vayimeri hinkwavo, timhaka ti fanele ku fambisiwa hi ndlela ya vutihlamuleri.
4.5. Eka xihumelelo xo hambana, khabinete yi sola mihlaselo ya vayoweri, vatlangi na vaofisiri hi nkarhi wa ntlangu wa Absa Premiership exikarhi ka Mamelodi Sundowns na Orlando Pirates eLoftus Versfeld leyi siyeke vanhu va 13 va vavisekile.
Mahanyelo na migingiriko yoleyo ya vanhu vo ka va nga lawuleki yi sorisa ntlangu, ya kombisa swo biha etikweni naswona ya lava nxupulo wo tika ku suka eka vulawuri lebyi faneleke ku tirha hi xihatla ku tiyisisa leswaku migingiriko yoleyo a yi humeleli nakambe.
5. Marito yo chavelela na ku hoyozela
5.1. Khabinete yi vula ku chavelela ka yona eka ndyangu, vanghana na phurofexini ya rhagibi eku hundzeni emisaveni ka khale ka mukaputeni wa Springbok Joost van der Westhuizen. Phuresidente Jacob Zuma u tlhele a hlambanya Nkosi wo hlawuleka wa Xifundzankulu wa Ximfumo ku tsundzuka nhenha ya rhagibi.
5.2. Khabinete yi amukela ku hlawuriwa ka Holobye wa Matiko mambe wa Chad, Moussa Faki Mahamat, tanihi mutshamaxitulu lontshwa wa Khomixini ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika, ku siva Dok. Nkosazana-Dlamini Zuma wa Afrika-Dzonga.
5.3. Khabinete yi amukela ku thoriwa ka Holobye Jeff Radebe, tanihi Murhumiwa wa Afrika-Dzonga eka Vaakatiko va Matiko hinkwawo, naswona swi ta vumba xiphemu xa nhlangano wa nhungu wa timiliyoni ta Vaakatiko va Matiko hinkwawo emisaveni hinkwayo.
Leyi i netiweke ya vanhu vo tiveka ngopfu, vaendli va tipholisi, varhangeri va mabindzu, valwelantshuxeko na vakhumbheki lava tiboheke ku lwa na mitlhontlho yikulu ya misava na ku herisa vusweti lebyi tikeke.
Ntirho wa yona wu fambisana na swikongomelo swa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka swo herisa vusweti na ku hunguta nkandzingano, na ku vuyerisa rimba ra nhluvukiso wa tikonkulu - Ajenda 2063.
5.4. Holobye wa Sayense na Thekinoloji, Naledi Pandor, na yena u le ku xiximiweni hi American Association for the Advancement of Science eka ntirho wa yena eka ku va ntsumi ya sayense eBoston, United States, namuntlha.
5.5. Khabinete yi hoyozela vahluri va Masagwadi ya Ubuntu ya lembe na lembe, lawa ya rhurheriweke hi Ndzawulo ya Vuxaka bya Matiko na Ntirhisano ku tlangela vaaki va Afrika-Dzonga lava tirhaka ntirho wo sivela eku kumbeteleni xiyimelo xa phosetivhi xa Afrika-Dzonga ematikweni ya hinkwawo. Leswi swi katsile: Winnie Madikizela-Mandela; Siyabulela Xuza; Pretty Yende; Esther Mahlangu; Gertrude Shope; na Murhumiwa wa China Tian Xuejun. Sasol, Babies Behind Bars na Nhlangano wa Desmond Tutu HIV na vona va khensiwa.
5.6. Khabinete yi tlhela yi hoyozela ntlawa wa rhagibi ya vatlangi va nkombo lowu tlhelaka wu tiveka tanihi Blitzboks hikuva wu hlurile eka mpikizano wo humesana wa Sydney Rugby Sevens World Series. Loku i ku hlula ka vona ka vumbirhi ku sukela eku sunguleni ka lembe endzhaku ka loko Blitzboks yi hlurile eka HSBC Wellington Sevens hi Sunguti.
6. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku ta endliwa endzhaku ka ku tiyisisiwa ka tidyondzo na mbhasiso loku faneleke.
6.1. Man. Claire Busetti eka Bodo ya Nhlangano wa Mbalango wa Rixaka.
6.2. Tat. KW Vukela tanihi Xandla xa Mufambisi-Jenerali: Mphakelo wa Vukorhokeri eka Ndzawulo ya Vutirhelamfumo na Vulawuri.
6.3. Man. JL Meyer tanihi Mulawurinkulu wa swa Timali eka Mitirho ya Vukandziyisi bya Mfumo.
Swivutiso:
Donald Liphoko
Tihlanganise na: 082 901 0766
