1. U thomiwa ha Mbekanyamushumo dza Muvhuso
1.1. Khabinethe i ṱanganedza Mulaedza wa Lushaka wa 2017 (SoNA) nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma nga fhasi ha thero "Tshanduko ya Ikonomi nga Vhuhali”. Mulaedza u khou ḓa ri vhukati ha themo ya ofisi ya Ndaulo ya Vhuṱanu he zwa ita uri ṅwaha wa 2017 u buliwe uri ndi Ṅwaha wa Vho Oliver Reginald Tambo na uri ndi ṅwaha wa u khwaṱhisedza vhuthihi.
Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho sumbedzisa zwihulwane zwo swikelwaho kha u bveledzisa bono ḽashu ḽa Shango ḽa Lushaka lwa Dimokirasi na mishumo mihulwane i no ṱoḓea kha u ri sendedza tsini nahone nga u ṱavhanya kha u vha lushaka lwa vhuthihi, lu sa ṱaluli nga muvhala, lu sa ṱaluli nga mbeu, lwa dimokirasi nahone lu khou bvelelaho.
Muphuresidennde vho kwama na nga ha u thoma u shuma ha mbekanyamushumo ya Muvhuso na u dovha u ḓivhadza pulane dzo fhelelaho u itela u thoma u shuma nga u ṱavhanya ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP), zwine zwa khwaṱhisedza Muhanga wa Maano wa Tshifhinga tsha Vhukati (MTSF) 2014 -2019. SoNA ya 2017 yo tou zwi sumbedzisa zwi khagala uri u lwisa ho ṱanganyiswaho nga muvhuso, mabindu na vhashumi kha u thoma u shumisa Pulane dza Nḓila dza Ṱahe zwi khou thoma u aṋwa mitshelo. Khabinethe na yone i ita khuwelelo nthihi na Muphuresidennde ḽa u khwaṱhisa u lwisa hune ha vha ho sedza kha u tshimbidza tshanduko ya ikonomi nga vhuhali na u lwisa zwa u i ṱavhanyisa u shuma.
Tshigwada tsha Dziminisiṱa vha kati na u fara miṱangano na vha nyanḓadzamafhungo u amba nga ha Mbekanyamushumo ya Nyito ya Muvhuso ya 2017/18. Mugaganyagwama wa 2017/18 u dovha wa ola kuavhelwe kwa masheleni u ya kha mbekanyamushumo dzo fhambanaho dza muvhuso sa zwe zwa ambiwa nga Muphuresidennde.
1.2. Mvelelo dza Khonferentse ya u Bindudza kha zwa Migodi ya Afrika ye ya farelwa Ḓoroboni ya Kapa i sumbedza vhuṱaṱisani ha vhuḓi ha shango kha zwa migodi na maṅwe matavhi a tshimbilelanaho nayo.
Sekithara ya zwa migodi i dzula i thikho ya ikonomi ya Afrika Tshipembe ine ya ṋetshedza phesenthe dza malo kha Zwibveledzwa Guṱe (GDP) zwa shango, i thola vhathu vha swikaho 460 000, na uri i wana mbadelo ya thengiselano ya nnḓa. Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa na u vha fhethu ha vhubveledzi na u vhuedza kha vhabindudzi ha migodini, zwine zwa vha na nyangalelo ya $2.5 u ya kha ṱhirilioni tharu dza zwiko zwa mineraḽa dzi si dza fulufulu, zwine zw kha ḓi vha zwo tou dzula. Khwiniso dza Mulayo wa Mveledziso ya Zwiko zwa Mineraḽa na Pheṱiroreḽiamu nga Fulwi 2017, na u gazethiwa ha Thendelanomviswa ntswa ya zwa Migodi nga Ṱhafamuhwe 2017 zwi thusedza kha u sika vhupo vhu koneaho u langea vhune ha ṱuṱuwedza vhubindudzi, mbambadzo na mveledziso ya mabindu nga nḓila i re na vhuḓifhinduleli vhu pfadzaho.
1.3. Indaba yo ṱuṱuwedzwa nga Bindudzani Afrika ine ya vha luvhanḓe lwa vharangaphanḓa vha mabindu na vhabindudzi u itela u vhuelwa na u wana vhuṱanzi na zwikhala Afrika.
1.4. Khabinethe i ṱanganedza Thendelano ya Mbadelo vhukati ha nḓowetshumo ya vhafhaṱi na Muvhuso, ine ya dovha ya ḓivhiwa sa Mbekanyamushumo ya u Fhaṱulula nga u Funa (VRP).
Hei Thendelano i vhetshela zwipikwa zwa tshanduko zwa dzikhamphani nṱha. Hu nga vha nga kha u rengisa mikovhe ine ya fhasisa ya vha 40% kha maAfrika Tshipembe vha vharema kana nga kha vhufarisani na khamphani ṱhukhu dza u fhaṱa dza vharema, u itela u khwinisa mbuelo yavho nga 25% ya mbuelo ye khamphani ya vha i tshi wana yone, lwa tshifhinga tsha miṅwaha ya sumbe.
Hei ndi thendelano ya sekithara ya ndemesa ya tshanduko yo no swikelelwaho u swika zwino na muvhuso, na uri i nga thusa kha u vhona uri bono ḽa Muvhuso ḽa tshanduko ya ikonomi nga vhuhali ḽi khou bvelela. Hoyu ndi modeḽe une wa nga gudwa khawo kha u shandukisa dziṅwe sekithara.
Khabinethe i fhululedza vhasaineli vha thendelano na u ṱuṱuwedza dziṅwe khamphani dza u fhaṱa dzi re kha sekithara dzine zwa zwino a dzi tshipiḓa tsha hei thendelano, uri vha tevhele iyi tsumbo na vhone vha wele kha hovhu vhufarisani vhune ha khou fhaṱiwa, nga kha u ḓivhofha hu ngaho honohu u itela u dovha u engedza tshanduko kha sekithara hei.
1.5. Khabinethe i fhululedza vhafarisani vha zwa matshilisano vhoṱhe vha re kha Khoro ya Mishumo na Mveledziso ya Ikonomi ya Lushaka (Nedlac) kha thendelano ine ya tou vha ḓivhazwakale ya u ḓivhadza Muholo wa Fhasisa wa Lushaka wa R20 nga awara une wa ḓo thoma u shuma phanḓa ha Shundunthule 2018.
Thendelano ya Muholo wa Fhasisa wa Lushaka na maṅwe maga ndi u khwaṱhisedza vhudziki ha mishumo na nyambedzano yo katelaho zwine zwa vha ḽiga ḽa ndeme kha u fhaṱa lushaka lu linganaho nahone lune lwa khou bvelela sa zwe zwa vheiswa zwone kha NDP.
Muholo wa fhasisa wa lushaka u tou vha tshikalo tshine a huna mushumi ane a tea u badelwa fhasi hatsho, na uri u ḓo shandukisa matshilo a dzimiḽioni dza vhashumi vhane vha badelwa miholo ya fhasi lu vhonalaho khathihi na u thoma u tandulula khaedu ya u sa lingana ha miholo.
Muholo wo vheiwa kha tshikalo tshine tshi ḓo ita phambano i vhonalaho kha matshilo a maAfrika Tshipembe zwavho ngeno u tshi khou fhungudza masiandoitwa ane a nga vha hone kha mishumo. Mabindu ane a sa kone u swikela muholo wa fhasisa wa lushaka vha nga kha ḓi ita khumbelo ya tshifhinga nyana uri vha tendelwe u sa shuma ngawo, ngeno hu na maga ane a khou dzhiiwa kha u thusa sekithara dzine dzi nga dzi a ṱaṱisa kha ikonomi.
1.6. Tshaeamishumo i dzula i khaedu khulwane kha muvhuso, na uri mbekanyamushumo dzoṱhe na vhuphalali hoṱhe dzi khou sedza kha u shandukisa tshiimo itshi, nga maanḓa kha vhupo hovhu ha ikonomi. Khabinethe i ṱanganedza nyaluwo ya mishumo kha ikonomi kha tshifhinga tsha kotara ya 2016 he mishumo ya 235 000 ya sikiwa, u ya nga ha Tsedzuluso ya Mishumo ya Kotara. U aluwa ho engedzeswa zwihulwane nga mishumo kha sekithara ya tshumelo ya shango, ya tevhelwa nga vhuendi na vhubveledzi.
Nyaluwo kha mishumo kha kotara yo fhungudza zwiṱuku tshaeamushumo nga tshivhalo tsha 26.5%.
1.7. Khabinethe i livhuwa vhabebi vhoṱhe, vhagudisi, maḽekitshara na vhalauli kha u thoma ha vhuḓi ha ṅwaha wa u guda wa 2017. Pfunzo ndi tshiṅwe tsha zwihulwane zwa ndeme nahone tsho faraho zwoṱhe kha u swikela Bono 2030 ḽa NDP.
1.8. Khabinethe i takalela vhuḓikumedzeli ha Kiḽasi ya 2016 musi ri tshi khou pembelela nyengedzo ya u phasa u bva kha phesenthe dza 70.7 nga 2015 u ya kha dza 72.5 nga 2016. Khabinethe i tamela mashudu vhagudi vhoṱhe na u dovha u lavhelela u khwinisea hafhu ha tshivhalo tsha kuphasele kha Kiḽasi ya 2017.
Khabinethe i dovha ya khoḓa vhagudi vhane vha ḓo vha vha tshi khou dzulela milingo ya maṱiriki ya u khwinisa u bva nga ḽa 11 Luhuhi 2017 na 18 Ṱhafamuhwe 2017 kha u konḓelela havho.
1.9. Sa u lwisa ha muvhuso kha u ṱuṱuwedza lushaka u tsireledza pfanelo dza pfunzo, Muhasho wa Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele u ḓo ramba Izimbizo ya Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ya u Vhuelela Murahu Tshikoloni nga ḽa 25 Luhuhi 2017 kha mavundu oṱhe. Pfunzo ndi mutheo wa mbekanyamushumo dzoṱhe dza muvhuso na uri Miraḓo yoṱhe ya Khorondangi vha ḓo vha vha tshi khou shela mulenzhe. Mirado ya tshitshavha vha khou rambiwa u vha tshipiḓa tsha Khabinethe, Miraḓo ya Phalamennde, Vhalangamavundu na vharangaphanḓa vha mivhuso yapo musi vha tshi dalela zwikolo, zwiimiswa zwa pfunzo dza nṱha na dziṅwe senthara dza pfunzo.
1.10. Zwi tshi tshimbilelana na zwo ṅwaliwaho kha Thendelanomviswa ya Mbofholowo zwa uri “pfunzo ya nṱha na vhupfumbudzi ha thekiniki i ḓo vulelwa vhoṱhe nga kha masheleni a lambedzwaho nga muvhuso na zwikolashipi zwo ḓisendeka nga ṱhoḓea ya thuso”, Muvhuso nga kha Tshikimu tsha Lushaka tsha Thusedzo ya Masheleni kha Matshudeni tshi khou lambedza matshudeni maswa vha fhiraho 20 000 kha yunivesithi dza 23. Havha vha khou ḓadzisa matshudeni vha 107 000 vho tou vhuyelelaho u bva kha yunivesithi dza 25 na vha 737 747 vho tou vhuyelelaho u bva kha Magudedzi a Pfunzo ya Thekiniki ya Mishumo ya Zwanḓa na Vhupfumbudzi a 35.
1.11. Muvhuso washu u khou bvela phanḓa na u sedza nḓila dzo fhambanaho dza u wana thandululo dza u lambedza dza tshoṱhe khathihi na u vula zwikhala u itela vhashai na vha kiḽasi ya vhukati uri vha kone u ṱhaphudza pfunzo dzavho dza nṱha na vhupfumbudzi. Mbekanyamushumo ya u Thusedzo ya Masheleni kha Matshudeni ya Ikusasa (ISFAP) ndi mvelelo ya vhufarisani ha phuraivethe na ha nnyi na nnyi zwine zwa khou rangwa phanḓa nga Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi ine ya khou thusa “vha re vhukati”.
Thandela i khou lingedziwa kha yunivesithi dza rathi na kha gudedzi ḽithihi ḽa Pfunzo ya Thekhiniki ya Mishumo ya Zwanḓa na Vhupfumbudzi (TVET) na uri i ḓo vha i tshi khou lambedza ngudo dza matshudeni vha ṱoḓaho u swika 1 500 vhane vha khou gudela digirii zwadzo dza mveledziso, khathihi na dza ndalukanyo dza phurofeshinaḽa dza sumbe, ha kona u dovha ha vha na ndalukanyo nthihi ya zwa mishumo ya zwanḓa vhane vha ḓo lambedzwa u vhuya u swika vha tshi fhedza ngudo dzavho. Vha ḓo dovha vha wana thikhedzo ya zwa pfunzo, thikhedzo ya zwa matshilisano, u pfumbudziwa ha zwikili zwa vhutshilo,vhuṱuṱuwedzi na thikhedzo ya zwa mishonga hune ya ṱoḓea. Masheleni a fhiraho R200 miḽioni a ḓo ṱoḓea u itela uri thandela iyi ya u lingedza i bvelele, na uri a ḓo wanalesa kha sekithara ya phuraivethe.
1.12. Muṱaṱisano wa Vhuvhili wa Vhukoni ha Ḽifhasi wa Afrika Tshipembe une Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi wo vha ṋemuṱa ngei Inkosi Albert Luthuli International Convention Centre, Durban u bva nga ḽa 13 u swika nga ḽa 17 Luhuhi 2017, u khou pembelela vhukoni ha vhaswa vha vhatsila na vhorathekiniki vha shango ḽashu. U dovha wa shuma sa mbekanyamushumo ya vhuambeli ha u tsivhudza nga ha ndeme ya sekithara ya vhatsila kha ikonomi ya shango ḽashu. Vhakundi vha ḓo ya u imela Afrika Tshipembe kha Muṱaṱisano wa Dzitshakatshaka wa Vhukoni ha Ḽifhasi ngei Abu Dhabi, United Arab Emirates nga Tshimedzi 2017.
1.13. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ḓivhadza madalo a tshiṱitshini tsha Mapholisa tsha Nyanga ngei Ḓoroboni ya Kapa he zwa ṱangana na u bvisiwa ha Tsedzuluso ya Vhapondwa vha Vhugevhenga nga 2015/16 u ya nga Mbalombalo ya Afrika Tshipembe. Madalo e a tshimbila zwavhuḓi sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya Vhulavhelesi ya Siyahlola ya Ofisini ya Muphuresidennde, vho tou ḓivhonela nga avho maṱo mushumo une wa khou itwa wa u lwa na vhugevhenga vhuponi uho. Mihasho ya Vhulamukanyi, Thivhelo ya Vhugevhenga na Kiḽasiṱa ya Tsireledzo zwi kati na u sedza khaedu dzine Tshiṱitshi itshi tsha Mapholisa tsho livhana nadzo.
1.14. Tsedzuluso ya Vhapondwa vha Vhugevhenga ndi ya ndeme sa izwi i tshi sumbedzisa muvhuso kha u ḓa na mbekanyamaitele dza u lwa na vhugevhenga. Hezwi zwi tshimbilelana na zwa vhuṱhogwesa zwa muvhuso zwa uri Vhathu Vhoṱhe Afrika Tshipembe Vha na u Pfa vho Tsireledzea. Mvelelo dzi thusa kha u dovha u ri dededza kha mushumo muṅwe une wa kha ḓi fanela u itiwa, u itela uri u tshimbilelane na mafhungo maḓifha a zwe zwa swikelwa kha miṅwaha miṱanu yo fhiraho, hu na kuvhonele na tshenzhemo dza vhadzulapo.
2. Tsheo dza khabinethe
2.1. U Shuma ha Vhuṱhaṱhuvhi vhu Shumaho ha Mavhusele a Mupo kha Sekithara ya zwa Migodi, ho katelwa u fhindula ha vhalanguli na pulane yo khwiniseaho nga Muhasho wa zwa Mupo.
Mulayo wa Lushaka wa Vhulanguli ha Mupo, wa 1998 u ṱalusa madzhenele a vhulanguli ha lushaka ane a tea u ṱanganyiswa na maṅwe u ya kha sekithara dzoṱhe, ho katelwa senthara ya migodi. Ndivho khulwane hu u vhona uri masiandoitwa a zwi shumiwaho migodini zwi fhungudzee kana u langea zwavhuḓi. Vhaṱhaṱhuvhi ho sedza u tea na u shuma zwavhuḓi ha mulayo na uri u shuma hawo zwi swikele ndivho.
Khabinethe i tikedza zwa ‘Sisiṱeme Nthihi ya Mupo’ sa zwe zwa dzinginywa kha Pulane ya Khwiniso i re na maanḓa a u dzhiela nṱha maṅwe maga a elanaho sa u vhekanywa hafhu ha Milayo ya Vhulanguli ha Mupo Thwii. Khabinethe i dovha ya tikedza nyambedzano nga ha u valiwa ha migodi sa nḓila ya u tsireledza mupo na u fhungudza tshutshedzo ya zwa matshilisano na ikonomi vhuponi honoho.
2.2. Muvhigo wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa Ṱhoḓisiso na Mveledziso wa Ṱhuṱhuwedzo ya Muthelo wa 2015/16 (R&D) une u khou iswa Phalamenndeni u khou sumbedza uri mbekanyamushumo ya Ṱhuṱhuwedzo ya Muthelo ya R&D i khou alusa hani vhubindudzi ha R&D ha sekithara ya phuraivethe. Hezwi zwi a ṱoḓea u itela u alusa vhukoni ha ikonomi kha u alusa zwa u sika mishumo, khathihi na u alusa u ḓalesa ha zwavhuḓi nga u fhirisela ndivho na mveledziso ya zwikili.
U bva nga Ṱhafamuhwe 2015 u swika nga Luhuhi 2016, Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi wo ṱanganedza khumbelo dza 189 dza ṱhuthuwedzo ya muthelo wa R&D u bva kha khamphani dza 147. Hezwi zwo engedza tshivhalo tsha ṱhanganyelo ya khamphani dzine dza khou shela mulenzhe kha mbekanyamushumo ya ṱhuṱhuwedzo u bva tshe ya thoma nga Lara 2006, u swika kha 962. Nga hetshi tshifhinga, Vhufaragwama ha Lushaka ho anganyela uri masheleni ane a nga fhira R6 biḽioni a mbuelo ya muthelo o ya hu mvelelo ya ṱhuṱhuwedzo ya muthelo wa R&D. Nga tshifhinga tshenetsho tshithihi, ṱhuṱhuwedzo iyi yo ḓurelwa nga R36.1 biḽioni nga thikhedzo ya R&D.
Kha khamphani dza 962, 47% yadzo ndi ya Mabindu maṱuku u ya kha a vhukati, 12% ndi ya mabindu mahulwane (a re na mbuelo i fhiraho R41 miḽioni u ya kha R100 miḽioni); ngeno 32% iya mabindu mahulwanesa (R100 miḽioni na u fhira); na 8% ya dzi songo ambaho tshikalo tsha mbuelo dzadzo.
2.3. Khabinethe yo tendela u ḓivhadziwa ha kuitele kwa matshimbidzele a mugaganyagwama wa muvhuso kha mishumo ya Ṱhoḓisiso na Mveledziso (R&D).
Pulane ya Mveledziso ya Lushaka yo dzhiela nṱha uri R&D na vhubveledzi vhuswa zwi na mushumo muhulwane wa u khwinisa vhuṱaṱisani ha ikonomi ya Afrika Tshipembe na kha u tikedza mveledziso ya zwa matshilisano a ikonomi na mishumo.
Themamveledziso ya lushaka ya saintsi ya Afrika Tshipembe yo no vha ya kale na uri i khou ṱoḓa u vusuludzwa na u khwiniselwa kha ya tshizwinozwino u itela nḓisedzo ya tshumelo i shumaho zwavhuḓi ya tshoṱhe. Themamveledziso i ngaho yeneyo ndi khulwane nahone i a ḓura, na uri i ḓo ṱoḓa vhubindudzi vhu re na vhuṱumanyi u ya kha mihasho yoṱhe.
Vhuṱumanyi ha mugaganyagwama wo dzinginywaho vhu ḓo shuma nga tshifhinga tsha vhukati ha 2016/17 na 2019/20.
2.4. Khabinethe yo vhudziwa nga ha mvelaphanḓa yo itwaho ya thandela dza Square Kilometre Array (SKA) na MeerKAT, u thomiwa ha u ṱanganyiswa ha Vhusedzi ha Asiṱironomi ya Radio ya Afrika Tshipembe, na u vha ṋemuta wa theḽesikoupu ya Hydrogen Epoch of Re-ionisation Array (HERA) ngei fhethu ha SKA.
SKA na MeerKAT ndi dziṅwe dza Thandela dza Themamveledziso dza Maano dza Khomishini ya a Vhutshimbidzi ha Themamveledziso dza Ofisi ya Muphuresidennde. Hedzi thandela khulwane dzi khou thusa kha NDP nga kha khonadzeo yadzo ya u alusa mveledziso ya ikonomi, u honolola zwikhala zwa ikonomi na u alusa zwa u sikiwa ha mishumo.
Zwihulwane zwavhuḓi zwi khou itiwa kha ndugiselo dza SKA-1 fhano Afrika Tshipembe ho katelwa u wana mavu na nyambedzano dza thendelano dza dzitshakatshaka khathihi na zwa mafhungo a thengiselano. Kha miṅwaha yayo ya fumi, Mbekanyamushumo ya Mveledziso ya Vhathu ya SKA SA yo ṋetshedza bazari dzi fhiraho 800 dza u guda, na thikhedzo khulwanesa kha zwikolo zwa Carnarvon.
Murunzi wa radio ya makoleni wa“tshedza tsha u thoma” tsha MeerKAT we wa bveledzwa nga dzianthenae dza 16 fhedzi u sumbedza dzigaḽaxisi dza 13003 kha ḽifhasi ḽine ḽa vha kule zwine zwi vha zwi tshi khou sumba uri ndi yone theḽesikoupu ya radio ya nṱhesa kha Tshipembe Hemisifie na uri i ḓo vha yone theḽesikoupu ya vhuḓisa ya mufuda hoyu musi yo no fhela. Anthenae dzo fhelelaho dza 64 dzi ḓo pangiwa dza dovha dza vha dzi tshi khou shuma nga Ṱhafamuhwe 2018, na uri i khou fhaṱiwa nga 75% ya zwibveledzwa zwapo u itela u lugisela nḓowetshumo yapo kha u dzhenelela hu hulwane.
HERA ndi ḽiedza ḽa saintsi ḽa u kwakwanyisa u alusa mapfesesele a u ṱavhanya u vhumbiwa ha dzigaḽakisi na uri i khou lambedzeswa nga Mutheo wa Saintsi wa Lushaka wa United States vha tshi khou farisana na Yunivesithi ya Cambridge.
Thandela ya pulane ya radio nthihi ya asiṱironomi, ine ya ḓo ḓivhea nga South African Radio Astronomy Observatory i ḓo ṱanganyisa thandela na zwishuṅwa zwo fhambanaho zwa vhupo ha radio ya asiṱironomi ya Afrika Tshipembe. Hu na u vhuelwa hu vhonalaho fhasi ha Tshiimiswa tsha Lushaka tshiswa tshithihi fhasi ha Mutheo wa Ṱhodisiso ya Lushaka.
2.5. Mulayombisi wa Mbekanyamaitele ya Lushaka ya zwa Vhufhufhi ha Tshitshavha, une u alusa na u khwaṱhisedza u tevhedzwa ha zwa tsireledzo ya vhufhufhi , vhutsireledzi na zwa mupo, wo phasisiwa. U dovha wa alusa dzangalelo ḽa lushaka lwa Afrika Tshipembe na u ṱuṱuwedza zwa nyaluso ya mbambadzo na vhuendelamashango. U dovha hafhu wa alusa mveledziso yo linganaho na vhubveledzi ha nḓowetshumo ya zwa vhufhufhi, ine i a kona u ṱaṱisana na dziṅwe fhano hayani na nnḓa.
2.6. Khabinethe yo dovha ya tendela Pulane ya Mveledziso ya Vhukavhamabufho a Lushaka ye ya thomiwa nga Mulayombisi wa Mbekanyamaitele ya Lushaka ya zwa Vhufhufhi ha Tshitshavha u itela u tandulula u fhambana vhukati ha nethiweke dza zwino dza vhukavhamabufho na zwine dza tamelwa u vha zwone.
I ḓo sumbanḓila na u tikedza hoṱhe vhupulane ha nethiweke na mveledziso ya vhukavhamabufho vhuṅwe na vhuṅwe ho ṱanganyiswa kha fhethu hu hulwane na vhupo ha vhuendi, hu tshi khou ambedzaniwa na vhakwamei vhoṱhe vhahulwane.
Themamveledziso ya Vhukavhamabufho i tou vha muṱoḓo wa sisiṱeme ya vhuendi Afrika Tshipembe, na uri i a vhuedza kha mveledziso ya matshilisano na ikonomi ya shango nga u ṱuṱuwedza vhuendelamashango na mbambadzo yapo na ya nnḓa.
2.7. Mbekanyamaitele ya Mvetomveto yo Fhelelaho ya Vhuendi ha Maḓini ya 2016 yo ṱanganedzwa u itela vhupfiwa ha tshitshavha.
Hezwi zwi ṋetshedza muhanga wa lushaka wa u sumba maitele a mavhusele, nyaluwo, mveledziso na tshanduko yo ṱanganelanaho ya sekithara ya maḓini, muhumbulo muhulwane u wa u honolola khonadzeo dzi vhuedzaho dza sekithara dzoṱhe dza maḓini khathihi na u ḓadzisa u shela mulenzhe hayo kha ndivho dza mveledziso ya matshilisano na ikonomi ya shango, ngeno i tshi khou shela mulenzhe na kha mbambadzo ya mashango a nnḓa.
Hezwi zwi tshimbilelana na zwihulwane zwa Muvhuso zwi re na vhushaka na Operation Phakisa kha u alusa Ikonomi ya Maḓanzhe na zwipikwa zwihulwane zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka ya 2030 khathihi na Pulane ya Themamveledziso ya Lushaka kha u alusa nyaluwo ya ikonomi na u alusa zwa u sika mishumo.
3. Milayotibe
3.1. U ṋetshedzwa ha Mvetomveto ya Mulayotibe wa Vhupulani ha Zwikhala zwa Maḓini, ya 2016 Phalamenndeni. Mulayotibe u ṋetshedza muhanga wa mulayo wa mveledziso ya sisiṱeme ya vhupulani ha zwikhala zwa maḓini zwine zwi alusa nyaluwo ya ikonomi; na uri zwi khou tshimbidzwa nga vhupulane ha vhutshimbidzi u ya kha sekhithara dzo vhalaho.
Zwi ḓo alusa mashumele a vhuḓi a maḓanzhe nga u vhona uri sekithara dzoṱhe kha vhulanguli vhune dzi khou farisana na u pulana dzoṱhe kha fhethu ha maḓanzheni. Zwi ḓo dovha zwa ṱuṱuwedza: thandululo ya phambano (vhukati ha vhashumisi vha fhethu afho na manḓalanga a fhethu henefho); u alusa vhuṱanzi; nḓivho na vhulanguli ha fhethu ha maḓanzhe a Afrika Tshipembe.
Mulayotibe u ḓo shuma wo sedza kha mveledziso ya tshoṱhe, nṱhani ha u sedza kha tsireledzo ya maḓaka na mupo fhedzi, hu na mbonelo ya u shela mulenzhe kha ndivho guṱe dza matshilisano na ikonomi. U dovha wa vha khono ya vhurangeli ha Operation Phakisa ya u thoma(Ikonomi ya Maḓanzhe) ya u honolola khonadzeo ya ikonomi.
3.2. U ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Zwiimo zwa Zwibveledzwa zwa Vhulimi Phalamenndeni. Mulayotibe u khou khwinisa Mulayo wa Zwiimo zwa Zwibveledzwa zwa Vhulimi,1990 (Mulayo wa vhu119 wa 1990)
Mulayotibe u sedza kha u khwaṱhisa muhanga wa vhulanguli ha zwibveledzwa zwa vhulimi, mutakalo na tsireledzo dza zwiḽiwa zwa zwiṅwe zwibveledzwa zwa vhulimi. Muhanga u no nga sa uyo wa vhulanguli u alusa tsireledzo ya zwiḽiwa na u sika vhupo vhune ha konisa u alusa vhubveledzi ha tshoṱhe. Hezwi zwi ḓo alusa maitele a mbambadzo i pfadzaho na tsireledzo ya vharengi.
3.3. U anḓadziwa ha Mulayotibe wa Mvetomveto wa Sisiṱeme dza u Ṅwalisa Tsumbavhuṋe nga Eḽekiṱhironiki, 2016, u itela vhupfiwa ha tshitshavha.
Mulayotibe u ṱuṱuwedza mveledziso, u thomiwa na u londola sisiṱeme ya u ṅwalisa tsumbavhuṋe ine ya ḓo ṋetshedza, ro tou topola kha zwinzhi, u shuma hu vhonalaho ha tshumbavhuṋe nnzhisa zwo itiswa nga maga a Muvhuso a mbuedzedzo dza mavu, u ṋetshedza tshumelo dzo fhungudzaho u dzhia tshifhinga u ṋetshedza maṅwalo a tsumbavhuṋe kha vhaṋe vha mavu; u ṋetshedza tswikelo ya tshumelo dza u ṅwalisela tsumbavhuṋe, khwiniso yo engedzedzeaho ya u ṅwalisa hu songo khakheaho; u vha hone ha vhuṱanzi kha tshitshavha; na zwiṅwe zwa tsireledzo ya mafhungo a muthu.
Hezwi zwi dovha zwa tikedza khuwelelo ya NDP ine ya khou ḓo shumiswa nga mihasho na sekithara dzine dza langula mafhungo na thekhinoḽodzhi u itela u vha na vhuṱanzi ha uri Afrika Tshipembe a ḽi vhi tshipondwa tsha ‘u khethekanya lwa didzhithaḽa’.
4. Mafhungo a Zwino Vhuponi hashu
4.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vha khou livhisa ndiliso dzavho kha miṱa na dzikhonani dza vhalwadze vha muhumbulo vhe vha lovha Gauteng. Muvhuso na lushaka lwoṱhe vha na vhuḓifhinduleli ha u tsireledza na u londola avho vhashayatsireledzo. Khabinethe i fhululedza Minisiṱa wa Mutakalo Vho Dokotela Aaron Motsoaledi kha u thola Ambadzifhele wa Mutakalo u ita ṱhoḓisiso dza vhukhakhi he ha itwa nga zwiimiswa zwa mutakalo na vhashumi vha mutakalo. U ḓadzisa kha izwo, ndi maga ane a khou dzhiiwa nga Mulangavundu wa Gauteng, Vho David Makhura,vho ḓisendeka kha muvhigo wo ṱanganedzwa wa Ambadzifhele wa Mutakalo. Khabinethe i dovha ya ita khuwelelo nga Mulangavundu Vho Makhura u vhona uri maga a ndaṱiso o teaho a dzhielwe avho vhoṱhe vhane vha nga vha vha songo vha fara zwone kana vhe vha sa londe.
4.2. Khabinethe yo vhilaedziswa nga vilili ḽo vhaho hone musi Phalamennde i tshi khou Vula, zwine a zwi tou kandekanya fhedzi pfanelo dza vhaṅwe Phalamenndeni, zwi kandekanya na pfanelo dza maAfrika Tshipembe vhoṱhe. Phalamennde ndi tshiṅwe tsha zwiimiswa zwo wanaho dimokirasi, tsho thomiwaho nga Mulayotewa, uri tshi dzhiele nṱha Pfanelo dza Mulayotibe na u fhindula kha vhathu vha Afrika Tshipembe – vhane vhoṱhe vho ri kumedzela vhuḓifhinduleli ha u vha ranga phanḓa u ya kha vhutshilo ha khwine. Miraḓo ya Phalamennde sa vhaimeleli vha vhathu vha tea u vhea madzangalelo a maAfrika Tshipembe vhoṱhe phanḓa na u khwaṱhisedza vhuimo hashu kha hetshi tshiimiswa tsha ndeme.
4.3. Khabinethe yo shushwa nga Ḓumbumazwikule Dineo, hune Afrika Tshipembe ḽi khou lavhelelwa u ḓo tshenzhema mibvumbi na mvula khulu u tou thoma ṋamusi, Ḽavhuna, ḽa 16 Luhuhi 2017 u swika mafheloni a vhege – a Swondaha ya ḽa 19 Luhuhi 2017. Ḓumbumazwikule ḽi ḓo kwama Mpumalanga, zwipiḓa zwa devhula tshoṱhe ha Kwa-Zulu Natal na Limpopo. Ḽi ḓo kwamesa Mimasipala ya zwiṱiriki ya – Kruger National Park, Enhlazeni, Vhembe, Mopani na Waterberg. Zwipiḓa zwa vhubvaḓuvha ha Limpopo na zwone zwi nga kha ḓi tshenzhema mvula khulwane nga Ḽavhuṱanu, ine ya khou lavhelelwa u fhira nga 200mm kha tshifhinga tsha awara dza 24.
Senthara ya Lushaka ya Vhulanguli ha Zwiwo zwi songo Lavhelelwaho (NDMC) na Senthara ya Lushaka ya Mashumele o Ṱanganyiswaho (NATJOC) yo vhumbwaho nga mihasho ya muvhuso na zwiimiswa zwo fhambanaho vho sedza nyimele vha vula Senthara dza Mavundu dza Mashumele o Ṱanganyiswaho (PROVJOC) ngei Limpopo, Mpumalanga na KwaZulu-Natal. Madzhenele a kushumele kwa nḓila hei nga sekithara nnzhi a ḓo thusa hune thuso ya ḓo ṱoḓea u itela uri zwitshavha zwi tsireledzee na u fhungudza tshinyalelo ine ya nga vha hone.
Muvhuso u khou kwengweledza zwitshavha zwoṱhe zwine zwa khou kwamea uri vha ṱhogomele nga huhulu phanḓa ha u ḓa ha heḽi mazwikule. Zwitshavha zwi khou tsivhudziwa u sa pfukekanya dzibada, dziboroho na milambo yo ḓalaho mikumbela. Ri dovha ra tsivhudza vhabebi, vhaṱhogomeli vha vhana na vhaunḓi u vhona uri vhana vhavho vho tsireledzea nga zwifhinga zwa mibvumbi. Zwitshavha zwi tea u shuma zwoṱhe u vhona uri vhathu vho tsireledzea. Ri humbela uri vha thetshelese tsivhudzo na mafhungo nga ha Ḓumbumazwikule Dineo ane a khou anḓadziwa kha zwiṱitshi zwoṱhe zwapo zwa radio.
4.4. Khabinethe i khou ṱanganedza tshoṱhe u dzhenelela na miṱangano ya zwitshavha nga vhurumelwa ha muvhuso ho rangwaho phanḓa nga Minisiṱa wa zwa Muno, Vho Malusi Gigaba, MEC vha Tsireledzo ya Tshitshavha Gauteng Vho Nkosi-Malobane uri vha ambe nga mafhungo a kwamaho zwitshavha vhuponi havho, nga maanḓa mafhungo a nga ha vhupholisa na mavharivhari a zwiito zwa vhugevhenga nga dziṱhundu.
Khabinethe i tikedza khuwelelo nga Minisiṱa ya “madzhenele khadzo lwo fhelelaho nga shango” a hedzi thaidzo dzi pfadzaho dzo ḓiswaho nga zwitshavha, dzine dzi ḓo tandululiwa nga kha: u thomiwa ha Manḓalanga a Vhulanguli ha Mikano zwine zwa ḓo thusa vhukhwine kha u langa mikano, maṅwalo a vhathu vhane vha khou dzula Afrika Tshipembe, vhupholisa vhu shumaho na u vhona uri milayo i khou tevhelwa khathihi na Mulayotewa wa Riphabuḽiki nga vhadzulapo na vhabvaho kha maṅwe mashango.
Khabinethe i ṋea thikhedzo yo fhelelaho kha kiḽasiṱa ya vhutsireledzi, u itela u vha na vhuṱanzi ha uri haya mafhungo a tandululiwa lune a ḓo fusha tshitshavha tsha Afrika Tshipembe. Hezwi zwi ḓo ṱoḓa nyambedzano dza khwine nga ha vhupholisa vhukati ha zwitshavha na vha mulayo. Khabinethe i dovha ya tama u ita khuwelelo kha vharangaphanḓa vhoṱhe na vhaimeleli vha zwitshavha uri zwine vha amba vha zwi ambe nga vhuḓifhinduleli.
4.5. Kha tshiwo tsho fhambanaho, khabinethe i sasaladza u tshoṱelwa ha vhatikedzi, vhatambi na vhaofisiri nga tshifhinga tsha mutambo wa Absa Premiership vhukati ha Mamelodi Sundowns na Orlando Pirates ngei Loftus Versfeld zwe zwa sia vhathu vha 13 vho huvhala.
Vhuḓifari na maitele ayo a vhuhokoko a nyadzisa mutambo, zwa sedzisa shango nga nḓila i si ya vhuḓi na uri zwi ṱoḓa maga a ndaṱiso o kwaṱhaho u bva kha manḓalanga a zwa mitambo vhane vha ḓo shuma nga u ṱavhanya u vhona uri zwi songo tsha dovhiwa.
5. Milaedza ya pfelavhuṱungu na ya u fhululedza
5.1. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa, dzikhonani na tshitshavha tsha Rugby nga u ri sia fhano shangoni ha avho vhe vha vha vhe khephitheni ya Springbok Vho Joost van der Westhuizen. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ri kha vha ṋetshedzwe Mbulungo ya Tshiofisi ya Tshipentshele Vunduni hu u itela u pembelela ngwena ya muAfrika Tshipembe ya rugby.
5.2. Khabinethe i ṱanganedza u khethiwa ha Minisiṱa wa Chad wa Mafhungo a Nnḓa Vho Moussa Faki Mahamat, sa Mudzulatshidulo muswa wa khomishini ya Mbumbano ya Afrika, vhane vho imela muAfrika Tshipembe Vho Dokotela Nkosazana-Dlamini Zuma.
5.3. Khabinethe i ṱanganedza u tholiwa ha Minisiṱa Vho Jeff Radebe, sa muambasada wa Afrika Tshipembe wa Vhadzulapo vha Ḽifhasi, zwine zwa ḓo vha tshipiḓa tsha dzangano ḽa Vhadzulapo vha Ḽifhasi vha miḽioni dza malo u ya kha shango ḽoṱhe. Hezwi ndi vhuṱamanyi na vha ḓivhalea vha nṱha, vhaitambekanyamaitele, vharangaphanḓa vha mabindu, vhalwela pfanelo na vhakwamei vho ḓivhofhaho kha u livhana na khaedu khulwanesa dza ḽifhasi khathihi na u fhedza vhushai ho kalulaho. Mushumo waḽo wo baḓekanywa na zwipikwa zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka zwa u fhedza vhushai na u fhungudza u sa lingana, zwine zwa ḓo vhuedza muhanga wa mveledziso ya dzhango – Adzhenda 2063.
5.4. Minisiṱa vha Saintsi na Thekhinoḽodzhi, Vho Naledi Pandor, vhane na vhone vha kho huliswa nga Dzangano ḽa Amerika ḽa Nyaluso ya Saintsi kha zwe vha shuma kha zwa vhushaka ha dzitshaka ha saintsi ngei Boston, United States, ṋamusi.
5.5. Khabinethe i fhululedza vhawini vha Zwiphuga zwa Ubuntu zwa ṅwaha nga ṅwaha, zwe Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano wa vha ṋemuṱa kha u pembelela vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vhe vha shela mulenzhe zwi tshi vhonala kha u tsireledza tshirunzi tsha Afrika Tshipembe kha dzitshaka.Havha vha katela: Vho Winnie Madikizela-Mandela; Vho Siyabulela Xuza; Vho Pretty Yende; Vho Esther Mahlangu; Vho Gertrude Shope; na Muambasada vha China Vho Tian Xuejun. Sasol, Babies Behind Bars na Mutheo wa HIV wa Desmond Tutu, vho vha vhaṅwe vhe vha ṱhomphiwa.
5.6. Khabinethe i dovha ya fhululedza tshigwada tsha South African Sevens vhane vha dovha vha ḓivhea nga uri Blitzboks kha u wina thonamennde ya Serisi ya Ḽifhasi ya Sydney Rugby Sevens. Uhu ndi u wina ha vhuvhili u bva tshe ṅwaha wa thoma nga murahu ha musi Blitzboks vho wina HSBC Wellington Sevens nga Phando.
6. U tholwa
U tholwa hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
6.1. Vho Claire Busetti kha Bodo ya Lushaka ya Mutheo wa Ṱhoḓisiso.
6.2. Vho KW Vukela sa Mufarisa Mulanguli Guṱe: Nḓisedzo ya Tshumelo kha Muhasho wa Mishumo ya Muvhuso na Ndaulo.
6.3. Vho JL Meyer sa Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni kha Mishumo ya Khanḓiso dza Muvhuso.
Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Vhukwamani: 082 901 0766
