Phuresidente Jacob Zuma u nyikile Mbulavulo wa le Xikarhi ka Lembe hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA), ku tivisa vuhangalasi bya mahungu hi leswi nga humelela eUnion Buildings ePitori hi Ravumbirhi, 11 Mhawuri 2015. Mahungu hi ku komisa a ya kongomisiwe eka ntirho lowu mfumo wu wu endleke eka ku teka goza eka lembe ro sungula ra Rimba ra Makungu ra Nkarhi wa le Xikarhi (MTSF) 2014-2019, tanihilaha swi longoloxiweke hakona eka SoNA hi Nyenyenyani 2015.
MTSF, leyi nga Phurogireme ya Xiendlo ya mfumo, yi simekiwe eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP), ku nga kungupulani ya tiko ya vuxokoxoko bya ikhonomi ya vanhu yo langutana na ntlhontlho wa swilo swinharhu ku nga vusweti, ku pfumaleka ka mitirho na nkala-ndzingano ku nga se hela 2030.
Mahungu lama antswisiweke ya Kungu ra Timhaka ta Nkaye
Eka SoNA ya yena hi Nyenyenyani 2015, Phuresidente Zuma u endlile xitiviso hi Kungu ra Timhaka ta Nkaye ro antswisa nkulo wa ikhonomi no tumbuluxa mintirho leyi lavekaka hi mahlo-ngati. Kungu ra Timhaka ta Nkaye ri tirha tanihi angulo kumbe nhlamulo eka ntlhotlho wa nkulo lowu hlanganaka na swiphiqo wa ikhonomi ya Afirka-Dzonga.
Ku engetela eka nkulo lowu kungeriweke wa 2% hi 2015, Kungu ra Timhaka ta Nkaye ri nga swi kota ku hatlisisa nkulo wa ikhonomi hi 0,8% eka nkarhi wutsongo na 1% eka nkarhi wa le xikarhi ku ya eka wo leha.
Swiphemu leswi tirhisanaka swa kungu leri hi leswi landzelaka:
1. Ku ololoxa ntlhotlho wa eneji.
2. Ku nyika timhaka ta vurimi na swiendliwa swa le mapurasini matimba.
3. Ku yisa vumaki bya swicelwa emahlweni kumbe ku tlakusa nxavo wa rifuwo ra swicelwa.
4. Ku humelerisa hi ku hetiseka ka Kungu ra Goza ra Pholisi ya Vumaki leswaku yi va ni kucetelo wa xiyimo xa le henhla.
5. Ku hlohlotela vuvekisi bya xiyenge lexi nga ri ki xa mfumo.
6. Ku ehlisa moya wa ntlimbo wa le mintirhweni.
7. Ku pfula vuswikoti bya Mabindzu Lamantsongo, ma le Xikarhi na Lamakulu (tiSMME), tikhooparethivhi, na mabindzu ya le malokhixini na le matikoxikaya.
8. Ku hundzuluxa matirhelo ya mfumo ni ku ndlandlamuxa matirhelo ya tikhamphani ta mfumo, switirhisiwa swa Thekhinoloji ya Vuhlanganisi bya Mahungu (ICT) kumbe ku hangalasiwa ka swikoweto, mbhasiso na switirhisiwa swa vutleketli.
9. Xikongomelo xa Operation Phakisa i ku tlakusa ikhonomi ya le lwandle na swiyenge swin’wana.
VUMAKI
Vuvekisi na ku tumbuluxiwa ka mintirho
Nseketelo wa Mfumo wu pfunile mabindzu ya swa mimovha ku endla ku tlula 566 000 wa mimovha hi 2014 ku suka eka 356 800 wa mimovha hi 2000.
Nseketelo lowu wu antswisile minxavisela-vambe wa mimovha ku suka eka 11 000 wa mimovha hi 1995 ku ya eka ku tlula 270 000 wa mimovha hi 2014. Hikwalaho ka sweswo, 300 000 wa mintirho yi tumbuluxiwile eka mabindzu ya swa mimovha.
Vuvekisi bya nkoka byi tlhele byi endliwa eka mabindzu ya nkoka ya vumaki yo tanihi mabindzu ya swa mimovha, swa endlelo ra vurimi na swa xitironiki.
Leswi swi katsa R5 biliyoni ya ka Mercedes Benz, R3 biliyoni ya ka Ford, R4 biliyoni ya ka Unilever eka mune wa tifeme eka malembe lama nga hundza na R228 miliyoni yo huma eka Samsung.
Hi 2014, minxavisela-vambe ya mimovha yi endle R115 biliyoni, leyi nga 12,7% wa ntsengo wa minxavisela-vambe etikweni.
Ku nghenelela ka mfumo loku kongomisiweke eka ku yimisa ku ehla ka mabindzu ya swiambalo, ya swo luka, ya madzovo-tlhuvutswa na ya swo ambala emilengeni/tintanghu ku endle leswaku ku hlayisiwa mintirho ya 68 000 eka swa mabindzu lama.
Eku heleni ka Nyenyankulu 2015, ntsengo wa R3,7 biliyoni a wu pfumeleriwile ku seketela mabindzu yo ka yi nga ri ya mfumo ku sukela loko ku sunguriwile Phurogireme ya Swiambalo na Malapi hi 2010.
Ku sukela 2009, mfumo – hi ku tirhisa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki (dti) – wu seketerile mintirho ya swa endlelo ra vurimi hi ntsengo wa R1,2 biliyoni hi swikimu swo hambana.
Nhluvukiso wa vumaki
Ku endlela ku tlakusa nhluvukiso wa vumaki etikweni. Mfumo wu sungurile, exikarhi ka swinghenelelo swin’wana, Phurogireme ya Vamaki va Vantima, leyi kunguhateriweke ku hundzuluxa mabindzu ya vumaki no pfulela vuswikoti bya van’wamabindzu lavatsongo va vantima.
Mali yo sungula ya R1 biliyoni yi hlayisiwile eka dti leswaku yi ta tirhisiwa eka lembe-ximali ra 2015/16 na R23 biliyoni eka Nhlangano wa Nhluvukiso wa Vumaki ku endlela malembe-ximali manharhu lama taka.
SWITIRHISIWA
Mfumo na minhlangano ya vanhu va vekisile ku tlula R1 thiriliyoni eka switirhisiwa exikarhi ka 2009 na 2014.
Vuvekisi byi le ka eneji, mapatu, swiporo, minhlaluko, vutleketli bya vanhu, mati yo tala na mbhasiso, swibedhlela, switirhisiwa swa dyondzo ya masungulo na ya le henhla na tiphurojeke to tisungulela to tanihi titheleskopu ta Square Kilometre Array na Meerkat.
Ku sunguriwa vuhlanganisi byo anama
Hi Mhawuri 2015, kwalomu ka 41 351 km wa tikhebulu ta ngoti ya fayiba oputiki ti sungule ku tirhisiwa leswaku ti ta nyika vuswikoti bya vuhlanganisi byo anama ku endlela ikhonomi.
Rhuurho wa Vuhaxi bya Xidigiti
Hi Nyenyankulu 2015, Khabinete yi pfumele mindzhundzhuluko eka Pholisi ya Rhuurho wa Vuhaxi bya Xidigiti, leyi pfuleleke phurojeke leswaku yi sungula ku tirhisiwa. Khabinete yi tlhele yi pfumelela mfumo ku yi nyiketa mabokisi ya mahala ya tiset-top eka ntlhanu wa mamiliyoni ya mindyangu leyi nga vusweti kambe yi ri na TV.
Hambileswi tiko ri tsandzekeke ku fikelela siku leri a ri ringanyetiwile ra 17 Khotavuxika 2015 ro tima leri a ri vekiwile hi Nhlangano wa Matiko wa Vuhlanganisi bya tinqhingho, ntirho wo tala wu sunguriwile lowu a yiseke eka ku timiwa lowu a wu ringanyetiwile.
Hofisi ya holobye wa vuhlanganisi yi hetile no sayina mintirho leyi khumbaka tiko leri na matiko lama ri akelaneke na wona - Botswana, Namibia, Mozambique, Lesotho na Swaziland – ku endlela ku hunguta ku nghenelelana ka xipekitiramu xa magandlati ya swiyanimoya leswaku ku nga tluli mindzelekano ya matiko.
ENEJI
Nhluvuko wukulu swinene wu endliwile eka ku herisa mintlhotlho ya eneji eAfrika-Dzonga ku sukela loko ku sunguriwile Kungu ra Timhaka ta Ntlhanu ra Eneji hi N’wendzamhala 2014.
Mintolovetiso ya matirhelo no hlayisa eka Eskom yi ya emahlweni no antswa ku tiyisa leswaku switichi swa gezi swi hlayisiwa hi mfanelo no phakela gezi ku ya hi vuswikoti bya swona.
Eskom yi sayinile mintwanano ya Nxavo wa Gezi wa Nkarhi wa le Xikarhi leyi tisaka mphakelo lowu engeteleke wa gezi leri nga ta pfuna loko ku vana nkayivelo hikokwalaho ko va ku ri karhi ku lulamisiwa swin’wana no fikelela laveko hi minkarhi leyi gezi ri tirhisiwaka ngopfu. 800 wa timegawati (MW)ti ta engeteriwa eka gezi hi ku tumbuluxisana.
Tiphurogireme ta vuswikoti bya eneji ti vi le na mbuyelo eku hlayiseni ka 450 MW na ku hungutiwa ka nthyakiso.
Tiphurojeke to hambana ta Phurogireme to Tumbuluxa Gezi leri Pfuxetekaka le yi yimaka Yoxe ti phakela 1800 MW eka gezi sweswi.
Eka malembe mambirhi na hafu lama take, 92 wa tiphurogireme ta eneji leyi pfuxetiwaka ti ta tisa ntsengo wa 6327MW eka gezi.
Mbalango wa tindlela tin’wana to hambana to tumbuluxa gezi wu le ndleleni, ku katsa na tiphurojeke to tlula mindzelekano ya tiko xifundza Nhluvukiso wa Vaaki va le Dzongeni wa Afrika (SADC) leyi katsa mati, gasi na malahla.
Ku endlela leswaku mphakelo wa gezi wa nkarhi wa le xikarhi ku fikela ka wo leha, phurogireme ya nyutliya leyi akiwaka yi le xiyimo xa mahlweni xa kunguhatiwa naswona nkumo wu fanale ku hetisiwa kwala ka lembe-ximali ra 2015/2016.
Kungunkulu ro Tirhisa Gezi leri pfuxetiweke, leri nga ta susumeta nhluvukiso na vuvekisi eka vumaki bya gasi, ri ta hangalasiwa.
Mfumo wu ta ya emahlweni no hlongorisa ntirho lowu wo kongomana na mpfanganiso wa eneji tshembekeke no tiyisa vuhlayiseki bya eneji eka nkarhi wa sweswi ni lowu taka.
IKHONOMI
Ikhonomi ya Afrika-Dzonga, tanihi tiikhonomi to tala ta misava, yi ya emahlweni no lwela ku tlhela matimba ya rivilo ra nkulo leri a yi ri na rona ku nga ri va na nkayakayo wa ximali.
Afrika-Dzonga ri tinyikete eka mpimo wa nkulo wa 5% loko ku fika 2019, kambe 1.5% ya mpimo wa nkulo wa ikhonomi lowu kumiweke hi 2014 wu le kule ku suka eka xikongomelo xa NDP.
Hambiswiritano, ehenhleni ka ku nonoka ka nkulo emisaveni hinkwayo, nkulo wa ikhonomi wu languteriwe ku tlakuka hi ku tshembeka yi ya fika kumbexana eka 3% eka malembe manharhu lama taka, hikwalaho ka switshimbiso swa gezi – leswi nga xihingakanyi xikulu – swi languteriwa ku vohla.
Nseketelo wa vuvekisi
Hi ti 7 Mhawuri, nhlengeletano ya Ntlawa wo Tirha swa Mabindzu swa Phuresidente yi kanerile exikarhi ka timhaka tin’wana, xilaveko xo antswisa vulawuri bya vuswikoti na nkarhi wo heta ntirho lowu nyikiweke ku endlela ku sekeketela vuvekisi. Hikokwalaho, ku hangalasiwa ka phurogireme ya Tizoni ta Ikhonimi to Hlawuleka ku ya emahlweni.
Ku sunguriwa ka senthara ya vufambisi bya vuvekisi kumbe ndzhawu laha u nga kumaka hinkwaswo-leswi-u-swi-lavaka yi le ku sunguriweni leswaku yi ta seketela vuvekisi bya laha tikweni na bya matiko man’wana. Ndhawu yo ringeta hayona yi simekiwile eka dti.
Senthara yi ta antswisa xiyimo xa vuvekisi no tlakusa ku vevuka ko fambisa bindzu hi ku boxa swihingakanyo, ku susa swihika swa vulawuri, ku hunguta vutsandzeki bya milawu ya vulawuri, ku simeka swipimo swa maendlelo, ku antswisa mikarhi yo heta ntirho lowu nyikiweke, ku tirhisana no hatlisisa tinhlamulo ta swivutiso hinkwaswo swa vuvekisi.
Milawu ya Visa leyintshwa
Ku ya hi swivilelo swa mayelana na milawu ya Visa leyintshwa, mfumo wu tumbuluxile Komiti leyi katsaka tihofisi ta Vaholobye (IMC) leyi nga ta langutana na Milawu ya Vuhlapfa.
IMC yi ta langutana na tihakelo hinkwato to ka ku nga kongomiwangi eka tona leti vangiwaka hi milawu leyintshwa ya vuhlapfa eka swiyenge swo hambana, ku katsa vupfhumba na vuvekisi.
Mutshami wa xitulu wa IMC ku ta va Xandla xa Phuresidente Ramaphosa naswona xi ta vumbiwa hi Vaholobye va Vupfhumba, Xikaya, Mabindzu na Vumaki, Nhluvukiso wa Vanhu na Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo.
NHLUVUKISO WA MABINDZU LAMANTSONGO
Swikongomiso swa minghenelelo swi ta humesela vuswikoti bya tiSMME, mabindzu ya nhlanganelo na mabindzu ya le malokixini na matikoxikaya ya ya emahlweni. Swi katsa ku tirha ku fikelelela ku simeka 30% ya pholisi leyi nga vekeriwa etlhelo ya tiSMME na mabindzu ya nhlanganelo.
Mabindzu lamantsongo i mabindzu lamakulu
TiSMME ti ta seketeriwa hi ku engetelela mfikelelo eka timakete na timali. Tindlela to fikelela eka tiSMME ti ta hungutiwa, ku katsa ku langutisisiwa ka nawu lowu nga kona wa mabindzu lamantsongo.
Ku hakeriwa ka vaphakeri
Xiyenge xo hlawuleka xi tumbuluxiwile eka Ndzawulo ya Nkunguhato, Nkambisiso no Hlela ku lavisisa timhaka to tsandzeka ku hakela vaphakeri, hambiloko maphepha yo kombisa timali leti faneleke ku hakeriwa ta ximfumo ti rhumeriwile ku nga si hela 30 wa masiku.
VUXAKA BYA VATIRHI
Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta rhangela minhlangano ya mabindzu na vatirhi ku endla leswaku ku va na vuxaka lebyi nga byinene eka vatirhi.
Mpfumelelano eka nhlamuselo leyi nga kona ya Tihakelo leti nga Ringanela ta Tiko ti fikeleriwile hi Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Tiko na Huvo ya Vatirhi.
Tindlela tin’wana to hunguta minkwetlembetano emintirhweni ti katsa ntwanano wo endla Milawu ya Matikhomelo ya ku tereka, ku tsandzeka ku fikelela ntwanano na ku lamula loku bohaka hi Khomixini ya ku Rivalelana, Nghenelelo na ku Lamula.
VURIMI
Ku humelela lokukulu ku fikeleriwile eku hluvukiseni ka ti Phaka ta Vurimi, laha 43 eka 44 ti nga kumiwa.Yin’we ya tiphaka leti ti ta simekiwa eN’walungu-Vupeladyambu.
Mfumo wu ya emahlweni na ku simeka migingirikonkulu yin’wana ya Kungu ra Pholisi ya Migingiriko ya Vurimi ku seketela ku kula na ku thoriwa eka vurimi na le ka tiphurosese ta vurimi.
Makungu ya katsa ku engeteleriwa ka nseketelo wa varimi lavantsongo na ku lavisisia tindlela tin’wana ta ku engetela tinhlayo ta vatumbuluxi va swa vurimi.
Mati na Nkululo
Mfumo wu kumille leswaku mati i xitirhisiwa xa nkoka eka nhluvuko wa ikhonomi na ku ya emahlweni na ku simeka makungu ya ntlhanu ya mati na nkululo.
Makungu lawa ya katsa:
- Nhlayiso na ku antswisa switirhisiwa swa mati na nkululo
- Ku aka madamu na nhluvukiso wa mati ya le hansi ka misava
- Ku antswisa ku tenga ka mati
- Nhluvukiso wa thekinoloji yo antswa ya nhlayiso wa mafambiselo ya vuxokoxoko bya mati na nkululo.
- Ku tiyisisa leswaku ku na ku ya emahlweni na nhlanganelo wa nawu wa mafumelo ya yo fana ni ku nyika pfumelelo wo tirhisa mati.
Ku langutisisiwa kahle ka Nawu wa Vukorhokeri bya Mati, 1997 (Nawu wa 108 wa 1997) na Nawu wa Mati ya Tiko, 1998 (Nawu wa 36 wa 1998) wu ta langutisisiwa.
Mfumo wu le ku ngheneleleni ku yimisa ku pfuta ka mati leswi dyelaka tiko R7 biliyoni hi lembe.
Mapfhumba ya mfumo, lawa ya fambisiwaka hi ndzawulo ya Mati na Nkululo, ku letela 15 000 wa vatirhi hi mavoko na lava tirhaka swa tiphayiphi ku lunghisa tiphayiphi leti pfutaka ematikweni ya vona, swi ta simekiwa ximfumo ePort Elizabeth, eKapa-Vuxa, hi ti 28 ta Mhawuri. Ku tekiwa ko sungula ka 3 000 ku ta endliwa hi lembe ximali ra 2015/16.
Dyondzo ya Masungulo
Mbuyelo wa Swikambelwana swa Rixaka swa Lembe na Lembe wa 2014 wu kombise leswaku swikongomiso swa Gireyidi 3 eka ku hlaya na tinhlayo swi tlurile mpimo, ku katsa na Gireyidi 6 eka Ririmi ra Manana.
Hambiswiritano, matirhelo ya Gireyidi 6 na 9 eka Tinhlayo na Ririmi ro Sungula ro Engetela swa ha ri ehansi.
Ku simekiwa ka Kungu Ra Tinhlayo, Sayense na Thekinoloji swi ta tiyisisiwa eswikolweni hinkwaswo. Mfumo wu ta tlhela wu tiyisisa ku antswisiwa ka mphakelo wa vadyondzisi, ku letela na nhluvukiso.
Ku antswisiwa ka mimbhumambhumelo ya vatirhi va ka Gireyidi R na swona swi ya emahlweni tanihi vuvekisi bya nkarhi wo leha bya dyondzo ya risuna.
RIHANYO
Phurogireme ya Matiko ya Misava ya AIDS yi hoyozele Afrika-Dzonga eka ku angula loku nga humelela eka HIV na AIDS.
Leswi nga fikeleriwa swi katsa ku engeteleriwa ka mfikelelo wa vutshunguri bya antirethirovhayirali (ARV) eka vanhu lava hanyaka na HIV na AIDS. Ku fikela sweswi 3,1 miliyoni wa vanhu va kuma vutshunguri bya ARV, ku tlula hi 2014/2015 laha ku nga fikeleriwa timiliyoni tinharhu.
Ku kamberiwa ka vuvabyi bya rifuva byi engeteleriwile ku fikelela 15,2 miliyoni wa vanhu, ku tlula timiliyoni ta ntsevu leti nga fikeleriwa.
Ku lwisana na HIV na AIDS ku ya emahlweni leswi katsaka ku lwisana na ku chava loku fambisanaka na vuvabyi leswaku lava hanyaka na xitsongwatsongwani va hanya vutomi lebyi vuyerisaka.
Pholisi ya Vantshwa va Tiko (NYP)
Khabinete yi amukerile NYP hi Mudyaxihi 2015. Ntlawa wa Mintirho wa Vantshwa wa Hofisi ya Phuresidente (PYWG) wu tumbuluxiwile, lowu katsaka minhlangano ya vantshwa na mfumo lowu rhangeriwaka hi Xandla xo Holobye eka Matirhelo ya Mfumo na Vuhakeri eka Hofisi ya Phuresidente, Tatana Buti Manamela. PYWG yi ta pfuna ku hlanganisa ku simekiwa ka NYP.
Tiphurogireme leti nga ku simekiweni ti katsa:
- Vuleleteri na ku tsundzuxa vantshwa lava nga ni mabindzu na mabindzu ya nhlanganelo;
- Ku vumba hi vuntshwa na ku langutisisa Xikimi xa Mpfuno hi Timali xa Machudeni ya Rixaka;
- Ku tlakuka ka tinhlayo ta vadyondzi etiyunivhesiti na tikholichi leti dyondzisaka mintirho.
- Ku simekiwa ka tiphurogireme ta mintirho ya vantshwa to fana na ku vekeriwa ka tigizara to virisa mati hi dyambu na ku hoxiwa ka tiset top box; na
- Ku simekiwa ka tiphurogireme ta ku thoriwa ka vaaki na ku simeka tindlela ta ku vumba muakatiko wa xiviri.
MIGODI
Migodi i xiphemu xa nkoka eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga. Mfumo wu na ku vilela leswaku khombo ra ku lahlekeriwa hi mintirho emigodini na le ka sekithara ya tinsimbhi swi ta khumba hi ndlela yo vava mindyangu yo tala, vaaki na ikhonomi.
Ku lulamisa ku lahlekeriwa hi mintirho eka sekithara ya migodi, Holobye wa Swicelwa, Gqwetq Ngoako Ramatlhodi, u vitanile nhlengeletano ya mabindzu na vatirhi lava khumbhekaka eka sekithara ya migodi hi ti 5 Mhawuri 2015.
Nhlengeletano yi kumile tindlela to karhi to sivela ku lahleriwa hi mintirho na ku kuma tindlela tin’wana to ololoxa ku lahlekeriwa hi mintirho. Xipano xi timbuluxiwile na ku nyikiwa swileriso swa ku tumbuluxa swiringanyeto hi xitalo.
Hi ti 7 ta Mhawuri, Ntlawa wa Mintirho ya Mabindzu eka Hofisi ya Phuresidente wu lerisile mfumo na Nhlangano wa Migodi ku kuma swintshuxo ehandle ka tikhoto, eka mhaka ya “hi nyikile matimba kan’we, hi nyika matimba nkarhi hinkwawo” mhaka leyi humaka eka chata ya migodi.
Nawumbisi Ndzhundzhuluko wa Nhluvukiso wa Switirhisiwa swa Swicelwa na Mafurha wu tlhelerisiwile ePalamende ku ololoxiwa, exikarhi ka swin’wana, ku tihlanganisa na Huvo ya Rixaka ya Swifundzhankulu, leswi nga voniwa swi nga ringanelanga.
Ndzawulo ya Swicelwa yi ya emahlweni na ku rhumela swileriso eka tikhamphani leti nga landzeleriki nawu. Ku yimisiwa swa xinkadyani eka Optimum Coal ku herisiwile na leswaku khamphani yi lerisiwile ku lulamisa timhaka leti fambelenaka na ku nga landzeleli nawu.
Pfhumba ra ‘Operation Phakisa’
Mfumo wu simekile ndlela ya ku hatlisisa maendlelo, Operation Phakisa, eka tisekithara ta rihanyo na le ka ikhonomi ya le lwandle hi 2015.
Pfhumba ra Mugogi Phakisa, ri kongomisiwle eka ku vuyeriwa hi swicelwa, ri ta simekiwa ku nga si hela 2015.
Nseketelo wa mfumo wa muganga
Mfumu wu le ku seketeleni ka timasipala eka tindzhawu to hambana ku simeka phurogireme ya Ku Tlhelela eku Endleni ka swa Nkoka, leyi nga simekiwa hi Ndzhati 2014 ku pfuxelela mfumo wa muganga.
Mabindzu ya mfumo na sekithara ya mabindzu lawa ya nga ri ki ya mfumo va hlohloteriwile ku hakela swikweleti ku endlela leswaku timasipala ti tirha kahle.
Ku fika sweswi, swikweleti swa timasipala swi lava ku fika eka R100 biliyoni, leyi lavaka ku fika hi kambirhi ku sukela hi 2009.
VUHLAYISEKI NA NSIRHELELO
Swiyenge swo hambana swa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga – leswi katsaka vunhlori bya vukhamba, xipano xo angula, maphorisa ya vaaki, Hawks, xikan’we na Mabindzu lawa ya Lwisanaka na Vukhamba, switolo swa ku xavisa tifoni ta le nyongeni, Senthara ya Vuhlayiseki bya Vuxokoxoko ya Afrika-Dzonga na tikhamphani ta vusirheleri leti ti tiyimelaka – va humelerile eka ku tirhana na vukhamba bya le mavhengeleni ya le timolweni.
Maphorisa va kumile leswaku mavhengele ya le timolweni yo tala a ya hlaseriwa hi ku lava ku phangha mavhengele ya tifoni ta le nyongeni. Tifoni ta le nyongeni na switirhisiwa swin’wana swa xitironiki leswi nga yiviwa swi humesiwile eAfrika-Dzonga. Vaehleketeleriwa vo hlaya, ku katsa na tindhuna ta kona va khomiwile.
Ku dlayiwa ka maphorisa
Endzhaku ka ku dlayiwa ka maphorisa ya 55 hi Sunguti lembe leri, Holobye wa Maphorisa Nathi Nhleko u komberile leswaku ku langutisisiwa nakambe makungu ya vuhlayiseki bya maphorisa ku endla leswaku maphorisa ya angula hi ku hetiseka loko va hlaseriwa.
Ku hlaseriwa ka maphorisa i ku hlaseriwa ka vulawuri bya Mfumo na rixaka.
Vaaki va Afrika-Dzonga va hlohloteriwa ku nghenelela eku heriseni ka minhlanselo hi ku vika vanhu lava dlayaka maphorisa loko va ri karhi va tshama eka tindzhawu ta vona. Vanhu va fanele va ya emahlweni ku nyika vuxokoxoko eka maphorisa hi hinkwavo lava nghenelelaka eka migingiriko ya vukhamba ku kota ku aka tindzhawu leti hlayisekeke.
Hi ti 6 ta Ndzhati, nhlengeletano ya lembe ya ku lemuka maphorisa lawa ya nga hundza emisaveni wu ta khomeriwa eUnion Building ePitori.
Khombo ra Marikana
Ku simekiwa ka xiviko xa khombo ra le Marikana, eN’walungu-Vupeladyambu, leswi nga fikelela laha ku nga dlawa ku tlula 44 wa vanhu, ku le ku langutisiweni naswona i xirhangana.
Nhlamulo ya Khomixinara wa Maphorisa ya Rixaka, Jenerali Riah Phiyega, eka leswi nga ringanyetiwa hi Khomixini ya Farlam eka vuswikoti bya yena bya ku rhangela hofisi, ku le ku langutiweni.
Mimbhurisano yi ya emahlweni na Vaholobye lava swikatsa swa vona swi nga Khumbheka hi Xiviko xa Marikana, ku fana na Maphorisa, Mintirho, Swicelwa, na Vululami na Vukorhokeri bya Vululamisi
Angulo wu ta nyikiwa rixaka hi ku famba ka nkarhi eka ku humelela loku nga endliwa hi ku tirhiswa ka swiringanyeto. Minghenelelo hinkwayo yi kongomisiwe eku tiyisiseni leswaku khombo ro fana na leri a ri humeleli nakambe eAfrika-Dzonga.
Minhlaselo eka vahlapfa
Endzhaku ka minhlaselo ya vahlapfa hi Dzivamisoko lembe leri, IMC eka Marhurhele yi lava ku endla hinkwaswo leswi kotekaka ku sivela ku humelela nakambe ka minhlaselo leyi.
Tindlela leti nga ku endliweni ti katsa ku cinciwa ka vulawuri na nawu, ku antswisa matirhelo ya maphorisa eka Operation Fiela – Ku Koxa Nakambe, na ku yisa emahlweni ku tshama hi ku rhula na vun’we eka vaaki na vanhu va matiko ya n’wana.
IMC eka Marhurhele yi ta tihlanganisa na minhlangano leyi yimelaka vahlapfa na vaaki va Afrika ku yisa emahlweni mimbhurisano na Phuresidente Zuma leyi va nga va na yona hi Dzivamisoko 2015.
AFRIKA YO ANTSWA
Ku kula loku hatlisaka eka Tikonkulu ra Afrika ku nyika xivandla xo anama eka swikumiwa na vukorhokeri eka timakete. Ku kula eka xifundzha xa sub-Sahara ku languteriwa ku kula hi 4,5% hi 2015.
Hi ku ya hi mhaka leyi, SADC yi kongomane swinene na ku hetisisa pholisi ya vumaki ya xifundzha.
Afrika-Dzonga ri ta ya emahlweni ku tirha eka Nhlangano wa Afrika na SADC ku nghenelela eka ku tumbuluxiwa ka ku xaviselana ka mahala eka tikonkulu ku ndlandlamuxa makungu ya vumaki laha Afrika.
