A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu
1. Ku aka Afrika-Dzonga leri Hlayisekeke
1.1. Ku Lwisana na Vugevenga
1.2. Khabinete yi amukerile ku khomiwa ka muehleketeleriwa wa malembe ya 40 hi vukhale loyi ku tshembiwaka leswaku hi un’wana wa varhangeri endzhaku ka ntlawa wa ku tekela vanhu ku kuma nkutsulo lowu kongomisaka eka van’wamabindzu eAfrika-Dzonga. U tlhela a ehleketeleriwa ku va munhu wa nkoka eka swidzidziharisi swa khirayisitali methe swa R300 wa timiliyoni leswi nga khomiwa sweswinyana exifundzheninkulu xa Joni xa Fourways na le Bruma. Ku khomiwa loku ku kandziyisa ku tinyiketela ka mfumo ku tirhana hi xiboho na vugevenga lebyi hlelekeke.
1.3. Khabinete yi seketela ku rhumeriwa ka swipano swo sindzisa nawu swa swiyenge swo hambana ku tirhana na xiyimo xa mpimo wa le henhla wa vugevenga lexi nga kona eKapa-Vuxa. Swipano swa swiyenge swo hambana swi katsa ku lwisana na vugevenga lebyi hlelekeke, matirhelo yo hlawuleka na vatirhi va vuhlayiseki. Khabinete yi vuyelerile eka vatirhelamfumo va nawu leswaku miganga a yi nge khomiwi hi nkutsulo hi swigevenga.
1.4. Khabinete yi tlhele yi amukela ku khomiwa ka muehleketeleriwa loyi a kumiweke a ri na 34 wa mapasi hi Vulawuri bya Vulawuri bya Mindzilakano eRibuweni ro Nghena eLebombo eMozambique. Leswi i xiphemu xa matshalatshala lama yaka emahlweni yo herisa tisindikheti ta vugevenga bya vuhlampfa lebyi nga riki enawini leti lavaka ku tekela ehansi vulawuri bya hina bya mindzilakano na milawu ya vuhlampfa.
1.5. Ku lwisana na vugevenga swi tshama swi ri vutihlamuleri lebyi avelaniwa exikarhi ka maphorisa, miganga na swiyenge hinkwaswo naswona Khabinete yi ya emahlweni yi hlohlotela vaaki ku tirhisana na tiejensi to sindzisa nawu ku lwisana na vugevenga emigangeni ya hina.
1.2. Ku lwisana na madzolonga lama simekiweke eka rimbewu na ku dlayiwa ka vavasati (GBVF)
1.2.1. Khabinete yi kombela vavanuna va rixaka ra hina ku joyina kungu ra Phuresidente Cyril Ramaphosa ku teka xiyimo xo lwisana na GBVF hi ku sayina xitshembiso xa xiviri eka www.stateofthenation.gov.za/endGBVF.
1.2.2. Hi ku sayina xitshembiso, vavanuna va tinyiketela ku va xiphemu xa ntlhantlho hi ku hlayisa mahanyelo na mavonelo lamanene, na ku teka vutihlamuleri bya swiendlo swa vona. Swi tlhela swi tinyiketela vavanuna leswaku va nga tshuki va tlakusa voko eka wansati, ku khoma vavasati tanihi lava ringanaka, ku xixima timfanelo ta vona, na ku va khoma hi xichavo. Ku lawula GBVF tanihi nhlengeletano swi ta endla leswaku ku va na miganga leyi hanyeke kahle, leyi hlayisekeke na ku rhula leyi vavasati na vana va nga humelelaka eka yona.
1.2.3. Ku ya emahlweni, Khabinete yi amukerile ku pfuriwa ka Senthara ya vu 65 eXibedlhele xa Mitchells Plain eKapa ekusunguleni ka vhiki leri ku seketela vahlaseriwa va GBVF. Ku simekiwa ka Mfumo ka Tisenthara ta Nkhathalelo ta Thuthuzela etikweni hinkwaro i nhlamulo eka xilaveko xa xihatla xa nsivelo, ku hlamula na nseketelo eka vahlaseriwa va madzolonga, ngopfungopfu vavasati na vana.
1.2.4. Khabinete yi kombisile ku vilela hi tinhlayo leti chavisaka ta ku tika ka vantshwa laha vana lava nga ehansi ka 10 ra malembe hi vukhale va nga si vaka vatswari.
1.2.5. Khabinete yi hlohlotela vaaki na vatswari ku pfuneta ku tlhantlha ntlhontlho lowu hi ku vika un’wana na un’wana loyi a endlaka timhaka ta masangu na n’wana lontsongo (n’wana loyi a nga ehansi ka malembe ya 16) tanihileswi ku nga nandzu wa vugevenga.
1.2.6. Loko tiko ri nga tirhisani ku lulamisa ntlhontlho lowu wa ku tika ka vantshwa, vavasati na vanhwanyana lavatsongo va ta ya emahlweni va pfaleriwa eka xirhendzevutani xo biha xa vusweti, ku pfumaleka ka ntshembo wa dyondzo na ikhonomi.
1.3. Khalendara ya le mahlweni ka ku humesiwa ya ku kandziyisiwa ka tinhlayo ta vugevenga ta kotara
1.3.1. Khabinete yi xiyile khalendara ya le mahlweni ka ku humesiwa ya ku kandziyisiwa ka tinhlayohlayo ta vugevenga ta kotara ta lembe ximali ra 2024/25. Tinhlayohlayo ta vugevenga ti ta humesiwa hi Nhlangula na Nyenyankulu 2024, na hi Nhlangula na Nhlangula 2025. Ku humesiwa ka tinhlayo ta vugevenga nkarhi na nkarhi i swa nkoka eka ku langutisisa mikhuva ya vugevenga na ku teka swiboho swo antswa eka ku lwisana na vugevenga.
1.4 Vulawuri bya Timhangu
1.4.1 Khabinete yi amukerile ku nghenelela ka xihatla hi Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu ku pfuna mindyangu leyi rhurheriweke emakaya ya yona leyi makaya ya yona ya nga khukhuriwa loko marhangu ya damu ya wile hi ti8 Mhawuri 2024 eka Masipala wa Swartland eKapa-Vupeladyambu.
1.4.2 Nseketelo wu ya emahlweni wu nyikiwa mindyangu leyi khumbekaka endzhaku ka ku tsandzeka ka madamu manharhu ya mapurasi, lama kumekaka eRiverlands lama vangeke ku onhaka lokukulu eka nhundzu na switirhisiwa. Sweswi mati ya hungutekile leswaku vaaki – lava khale a va rhurhisiwile – ku tlhelela emakaya ya vona. Hambiswiritano, mpimo lowu heleleke wa ku onhaka ka ha kamberiwa, naswona tisenthara timbirhi ta vaaki leti nga kona ti tshama ti pfulekile eka vaaki lava tsakelaka ku nga tlheleli ekaya hi ku hatlisa.
1.4.3 Tanihileswi nguva ya timpfula ya tiko yi tshinelaka exiphen’wini xa le n’walungwini wa tiko, Khabinete yi kombela timasipala ku tiyisisa leswaku nkhulukiso wa mati ya xidzedze ya basisiwa naswona yi nga ri na swihinga ku tiyisisa leswaku mati ya khuluka kahle loko mpfula yi na.
2. Inkhonomi
2.1 Quarterly labour statistics [Tinhlayohlayo ta vatirhi ta kotara
2.1.1 Mpimo wa ximfumo wa ku pfumaleka ka mitirho a wu ri 33,5% eka kotara ya vumbirhi ya 2024, wu tlakuke hi 0,6 wa tiphesente kusuka eka kotara yo sungula (kotara yo sungula a yi ri 32,9%). Mitirho yi hungutekile hi 92 000 ku ya eka 16,7 wa timiliyoni eka kotara ya vumbirhi ya 2024. Nhlayo ya vanhu lava nga tirhiki yi tlakuke hi 158 000 ku ya eka 8,4 wa timiliyoni eka kotara leyi fanaka.
2.1.2 Nxopaxopo wa ntirho hi tiindasitiri wu paluxa ku hunguteka ka nhlayo ya vanhu lava thoriweke endzeni ka ntlhanu wa tiindasitiri ta khume exikarhi ka Q1: 2024 na Q2: 2024. Ku hunguteka ka mitirho ngopfungopfu a ku ri eka Mabindzu (110 000), Vurimi (45 000), na Mindyangu ya phurayivhete (18 000) ya tiindasitiri.
2.1.3 Hambiswiritano, ku tlakuka lokukulu ka mitirho ku rhekhodiwile eka Vumaki (49 000) na Vukorhokeri bya Vaaki na bya Vanhu (36 000). Ku kula loku tiyeke eka vumaki i xihlohloteri xa ku tshemba eka ntirho wo aka ikhonomi ya vuhumelerisi. Mfumo wu tshama wu kongomisiwile eka xikongomelo xa wona xa le henhla xa ku aka ikhonomi leyi katsaka hinkwavo leyi tumbuluxaka mitirho.
2.2. Inflexini
2.2.1. Inflexini ya nxavo wa vatirhisi ya lembe na lembe a yi ri 4,6% hi Mawuwani 2024, kusuka eka 5,1% hi Khotavuxika 2024. Xikombiso xa nxavo wa vatirhisi xi tlakuke hi 0,4% n’hweti na n’hweti hi Mawuwani 2024.
2.2.2. Vahoxa xandla lavakulu eka mpimo wa inflexini wa lembe na lembe wa 4.6% a ku ri:
• Tindlu na mitirho (swi tlakukile hi 5.3% lembe na lembe naswona swi hoxe xandla hi 1.3 hi nhlayo ya tiphesente)
• Nhundzu na vukorhokeri byo hambana (swi tlakukile hi 7.0% lembe na lembe naswona swi hoxe xandla hi 1.0 hi nhlayo ya tiphesente),
• Swakudya na swakunwa leswi nga riki swa byala (swi tlakukile hi 4.5% lembe na lembe naswona swi hoxe xandla hi 0.8% hi nhlayo ya tiphesente), na
• Vutleketli (byi tlakukile hi 4.2% lembe na lembe naswona byi hoxe xandla hi 0.6 hi nhlayo ya tiphesente).
Hi Mawuwani 2024, mpimo wa inflexini wa lembe na lembe wa:
• Nhundzu a yi ri 4.6%, kusuka eka 5.5% hi Khotavuxika 2024, naswona
• Vukorhokeri byi tlakuke hi 4.7% kusuka eka 4.6 hi Khotavuxika 2024
2.3. Eneji
2.3.1. Ku sayiniwa ku va nawu wa Nawu wo Cinca Milawu ya Gezi hi Phuresidente Ramaphosa swi tumbuluxa nguva leyintshwa ya sekithara ya gezi leyi phikizanaka na ku tshamiseka leyi fikelelaka swilaveko swa eneji swa Afrika-Dzonga.
2.3.2. Mindzulamiso yi ndlandlamuxa vuhlayiseki bya eneji hi ku koka vatekaxiave vo tala eka vuhumelerisi bya eneji.
2.3.3. Vuhlayiseki bya eneji bya tiko byi tlhele byi tiyisisiwa hi gezi ro engetela ra 2 500 wa timegawatt leti nga ta nghenisiwa eka giridi ya rixaka eku heleni ka Ndzati 2024. Vuswikoti byo engetela lebyi nga ta huma eka Yuniti ya Medupi 4, Yuniti ya Kusile 6 na Yuniti ya Koeberg 2 yi ta veka tiko ri tiya endleleni yo fikelela xiyimo xa nkoka xa masiku ya 150 handle ko rhwala ndzhwalo. Xiendlakalo lexi xa 148 wa masiku ku nga ri na ku timiwa ka gezi hi ku siyerisana xi fikeleriwile hi ku hungutiwa ka ku tirhisiwa ka tithavhinini ta gasi leti pfulekeke, leswi endleke leswaku ku hlayisiwa R10.21 wa tibiliyoni eka ntsengo wa dizele loko ku pimanisiwa na nkarhi lowu fanaka lembe leri nga hundza.
2.3.4. Khabinete yi xiyile ku hoxiwa ka xiboho xa ku xava vuswikoti byintshwa byo tumbuluxa eneji ya nyutliya hi Holobye wa Gezi na Eneji, Dkd Kgosientsho Ramokgopa, ku pfumelela ku burisana na vaaki ku ya emahlweni. Khabinete yi tiyisisile leswaku eneji ya nyutliya yi tshama yi ri xiphemu xa nkatsakanyo wa eneji ya tiko ra hina tanihileswi yi nyikaka xihlovo xa gezi xa khaboni ya le hansi, xo tshembheka lexi nga hoxaka xandla swinene eka swikongomelo swa vuhlayiseki bya eneji na maxelo ya tiko.
2.4. Switirhisiwa swa le ribuweni
2.4.1. Khabinete yi amukerile ku simekiwa ka swikepe swo koka swa ntlhanu (5) eka swa nkombo (7) leswi nga xiphemu xa phurogireme yo pfuxeta swikepe swa Vulawuri bya Ribuwa ra Rixaka ra Transnet ku langutana na mintlhontlho ya ntshikelelo eka swikepe swa tiko hi ku fambisana na Kungu ra Vutleketli bya Nhundzu ku vuyisela vukorhokeri na ku phikizana eka swikepe swa hina ni swiporo.
2.4.2. Swikepe swo koka leswi hlomisiweke hi thekinoloji ya sweswinyana na vuswikoti byo koka tiphuphu lebyi antswisiweke swi ta pfuneta ku hunguta mikarhi yo jikisa swikepe hi ku pfuneta eka ku famba hi xihatla ka swikepe swa ndzhwalo na swikhomelandhawu hi ku tirhisa swikepe swa hina leswikulu. Swikepe swo koka swi ta tlhela swi va tindhawu xisweswo leswi antswisaka vuhlayiseki bya le ribuweni. Swikepe swo koka swi ta tlhela swi hoxa xandla eka vuhlayiseki na ku pfuneta eka ku sivela timhangu hi ku kongomisa swikepe eka tindhawu leti nga tala hi vanhu.
3. Timhaka leti fambelanaka na rihanyo
3.2.1. Marhuda ya Ntohe
3.2.2. Khabinete yi tiyisekisa MaAfrika-Dzonga leswaku ku tumbuluka ka vuvabyi bya Marhuda ya Ntohe, lebyi sweswi byi tivisiweke tanihi Xihatla xa Rihanyo ra Mani na Mani xa ku vilela hi Matiko ya Misava hi Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (WHO) na xiyimo xa xihatla xa rihanyo ra vaaki xa vuhlayiseki bya tikonkulu hi Tisenthara ta Afrika to Lawula na ku Sivela Mavabyi (Afrika CDC) yi le hansi ka vulawuri eAfrika-Dzonga.
3.2.3. Ku fikela sweswi, nhlayo hinkwayo ya timhangu leti nga na vuvabyi leti rhekhodiweke yi yime eka 24 naswona leti ti katsa mafu manharhu, 19 wa ku hola na timhangu timbirhi leti nga kona leti nga ehansi ka ku tihambanisa ni van’wana ekaya. Eka leti, khumembirhi wa timhangu ti vikiwile eGauteng, 11 eKwaZulu-Natal na yin’we eKapa-Vupeladyambu.
3.2.4. Khabinete yi kombela swirho swa vaaki ku tlanga xiphemu xa swona hi ku seketela matshalatshala ya mfumo yo sivela ku hangalaka ka Marhuda ya Ntohe hi ku tshama va xalamukile na ku tirhisa ku nghenelela loku nga riki ka mirhi ku fana na ku tlakuka ka vuhlayiseki bya munhu hi xiyexe ku sivela ku tluleriwa kun’wana.
3.2.5. Khabinete yi seketela xirhambo xa Phuresidente Ramaphosa eka xiyimo xa yena tanihi Nghwazi ya Nhlangano wa Afrika (AU) eka Nsivelo wa Ntungu, ku Tilulamisela, na Nhlamulo eka vatirhisani hinkwavo ku tirhisana swinene na Afrika CDC ku tiyisisa leswaku ku na nseketelo lowu faneleke kusuka eka vaaki va matiko ya misava, ku tiyisisa ku ringana ku fikelela magoza yo lwisana na swa vutshunguri, ku katsa na vukamberi, vutshunguri na switlhavelo.
3.3. Vuvabyi bya swindomundomu (FMD)
3.3.1. Ku humelela lokukulu ku endliwile eku lwisaneni na FMD eka timasipala ta miganga ta Kouga na Kou-Kamma eKapa-Vuxa, laha mhangu yo hetelela ya vutshunguri yi vikiweke exikarhi ka Mawuwani.
3.3.2. Ku fambafamba ka swifuwo ku nghena na ku huma eka swifundzha leswi hlaseriweke swi ya emahlweni swi vekiwa tihlo ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi eka tindhawu leti nga khumbekiki hi ku ya hi Ndhawu ya Vulawuri bya Mavabyi, naswona ku fambisiwa ka swifuwo kusuka eka ndhawu yin’wana ku ya eka yin’wana swi lava Mpfumelelo wo Fambisa kusuka eka hofisi ya dokodela wa swifuwo wa mfumo wa ndhawu yoleyo ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi lebyi.
3.3.3. Mapurasi ya tihomu ya 30 lawa yanga kamberiwa ya kumeka yava na vuvabyi lebyi ya vekiwile ehansi ka vuhlayiseki, naswona matshalatshala yo tshungula ya ya emahlweni ya lawula ku hangalaka ka mavabyi naku hunguta ku tika ka swikombiso swa vutshunguri. Ku engetela kwalano, ntlhavelo wa ku siveriwa ka le mahlweni wu endliwile eka mapurasi yan’wana ya 37 lawa ya tivekaka tanihi khombo lerikulu hikokwalaho ka kuva yari ekusuhi na tindzhawu leti tluleriweke. Hiku angarhela, kutlula 92 000 wa tihomu na kwalomu ka 600 wa tinyimpfu eka mapurasi ya 67 swi tlhaveriwile.
3.4 Nongonoko wa swakudya swa swikolo
3.4.1 Khabinete yi xiyile maqhinga lama ringanyetiweke ya ku endla phurogireme ya Rixaka ya Swakudya swa Swikolo swa manguvalawa naswona yi seketela ntirho lowu nga eku endliweni ku tiyisisa vukambisisi lebyi faneleke eka endlelo leri ringanyetiweke ku hlayisa ku tsakela ka vadyondzi va 9.7 wa timiliyoni lava nga vavuyeriwa va xikimi siku na siku.
4. Switsundzuxo swa N’hweti ya Vavasati
4.2.1. Samiti ya Rimbewu ya Vutleketli bya Swihahampfhuka ya Rixaka (NAGS)
4.2.2. Vulawuri bya Swihahampfhuka swa Vaaki swa Afrika-Dzonga (SACAA) nhlangano wa Ndzawulo ya Vutleketli wu khomile Samiti ya Rimbewu ya Vutleketli bya Swihahampfhuka ya Rixaka (NAGS) leyi humeleleke eKwaZulu-Natal hi Ravunharhu, 21 Mhawuri 2024 ku tlakusa ku nghenelela ka vavasati eka sekithara ya vutleketli bya swihahampfhuka ya misava hinkwayo, xikan’we na ku yisa emahlweni timfanelo ta vavasati eka sekithara.
4.3. Webinara ya Xifundzankulu xa Dzonga wa Afrika eka ku Havexerisa Matimba eka Ikhonomi ya Vavasati
4.3.1. Ndzawulo ya Vavasati, Vantshwa na Vanhu lava nga na Vutsoniwa yi khoma webinara ya masiku mambirhi eka ku tiyisisiwa ka ikhonomi ya vavasati eka Xifundzankulu xa Dzonga wa Afrika leyi sunguleke hi ti21 na ti22 Mhawuri 2024.
4.3.2. Webinara yi le ku lavisiseni ka timhaka ta nkoka eka ku havexerisa matimba eka ikhonomi ya vavasati hi ku kongomisa eka migingiriko ya mabindzu na ikhonomi, swivumbeko na mintwanano eka swiyimo swa rixaka na swa miganga na nkucetelo wa swona eka ku havexerisiwa matimba ka ikhonomi ya vavasati, vantshwa na vanhu lava nga na vutsoniwa.
5. Timhaka ta Matiko ya Misava
5.1 Samiti ya vu44 ya Nhlangano wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika lowu Tolovelekeke (SADC)
5.1.1 Khabinete yi amukerile mimbuyelo ya Samiti ya Ntolovelo ya SADC ya vu44 ya Tinhloko ta Mimfumo na Mfumo leyi khomeriweke eHarare, Zimbabwe hi ti17 Mhawuri 2024.
5.1.2 Samiti yi hlohlotele matiko ya swirho ku tirhisa Xikombelo xa Vumunhu xa Xifundzankulu xa SADC eka dyandza na ndhambi leswi vangiwaka hi El Niño, na ku ya emahlweni ku langutisisa makhombo ya maxelo nak u cinca ka maxelo, ku katsa na xiendlakalo xa La Niña lexi vhumbhiweke na ku tumbuluxa magoza ya xihatla ku hunguta ku khumbeka ka timhangu .
5.1.3 Samiti yi tekele enhlokweni ku sungula ku tirha ka Ntwanano lowu simekaka Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshunxeko ya Mavandla manharhu exikarhi ka Makete lowu Tolovelekeke wa Afrika Vuxa na Dzonga, Nhlangano wa Afrika Vuxa na SADC leswi nga ta nyika swivandlanene eka swirho swa SADC ku tirhisa makete lowu andlariweke ya matiko ya 26 lama nga na vaaki va kwalomu ka 700 wa timiliyoni na vuhumelerisi bya laha kaya bya US$1 wa tithiriliyoni.
5.1.4 Eka nyimpi ya Israel na Palestina, Samiti yi xiyile hi ku vilela nhlaselo lowu yaka emahlweni lowu nga heriki eka vaaki ePalestina lowu nga endla leswaku ku lahlekeriwa hi vutomi, ku onhiwa ka nhundzu na ku onhaka ka swiyimo swa vumunhu. Yi kombele ku yimisiwa ka nyimpi hi xihatla, ku ntshunxiwa ka vanhu hinkwavo lava khomiweke na ku sunguriwa ka mimbulavurisano ku tisa ntlhantlho lowu nga heriki eka mpfilumpfilu.
5.2 Khonferense ya Nhlangano wa Swiporo swa le Dzongeni wa Afrika (SARA).
5.2.1 Khabinete yi amukerile mimbulavurisano hi nkarhi wa Khonferense ya vu 13 ya SARA ku tlakusa sekithara ya swiporo endzeni ka SADC hi xikongomelo xo fambisa mabindzu lamakulu endzeni ka xifundzankulu na ku tirhisa swivandlanene swa mabindzu leswi nyikiweke hi Ndhawu ya Mabindzu ya Ntshunxeko ya Tikontinente ta Afrika.
5.2.2 Indasitiri ya swiporo ya SADC leyi humelelaka yi lava vuvekisi lebyikulu bya swiporo na ntirhisano endzeni ka xifundzankulu xa SADC ku lulamisa mintlhontlho ya yona yo tala. Indasitiri ya swiporo ya xifundzha lexi eka malembe lawa ya hundzeke yi langutane na mintlhontlho yo fana na vugevenga, vukhamba na ku onhiwa ka swilo.
5.2.3 Afrika-Dzonga ri tiyimiserile ku endla xiphemu xa rona ku tumbuluxa sekithara ya swiporo leyi tirhaka kahle, leyi hlanganisiweke na ya manguva lawa, naswona yi le ku tirhiseni ka pholisi na ku nghenelela, ku fana na Kungu ra Vutleketli bya Nhundzu, ku pfuxa, ku seketela na ku ndlandlamuxa vuswikoti na vuswikoti bya swiporo swa hina swa manguva lawa.
B. Swiboho swa Khabinete
(i) Huvo yo Tsundzuxa endzeni ka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo (DSBD)
(a) Khabinete yi pasisile ku simekiwa ka huvo yo tsundzuxa endzeni ka DSBD tanihilaha swi vekiweke hakona hi Nawu wa Rixaka wa Mabindzu Lamatsongo, 1996 (Nawu wa 102 wa 1996), tanihilaha wu lulamisiweke hakona.
(b) Ku simekiwa ka huvo ya vutsundzuxi i ku tiyisisa vuyimeri na ku tlakusa ku tsakela ka mabindzu lamatsongo tanihilaha swi langutiweke hakona eka Kungu ra Rixaka ra Nhluvukiso na ku Tlakusa Mabindzu Lamatsongo eAfrika-Dzonga.
(c) Ntirho wo sungula wa huvo ya vutsundzuxi wu ta va ku tsundzuxa Holobye eka tindhawu to anama leti khumbaka ku kula ka mabindzu lamatsongo, ku katsa na swiyimo swa rixaka leswi fambelanaka na nhluvukiso wa mabindzu lamatsongo na vulawuri.
(d) Huvo ya vutsundzuxi yi ta nyika mfumo switsundzuxo swa vutshila leswi simekiweke eka vumbhoni eka matirhelo ya swiyenge swo hambana swa ikhosisteme ya nseketelo wa mabindzu lamatsongo ku endla leswaku ku va na ku cinca ka pholisi loku tirhaka swinene, ku cinca ka milawu, na dizayini ya ku nghenelela ku seketela mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi na mabindzuntirhisano
C. Swipfuxeto eka Khabinete
(i) Mimbuyelo ya Nhlangano wa vu35 wa Mavandla ya Phurotokholo ya Montreal (MOP) eka Swilo leswi Herisaka Leyara ya Ozoni
(a) Khabinete yi amukerile nkandziyiso eka mimbuyelo ya Nhlangano wa vu 35 wa Mavandla eka MOP eka Swilo leswi herisaka Leyara ya Ozoni leyi khomeriweke eNairobi, Kenya hi Nhlangula 2023.
(b) Eka nhlengeletano yeleyo, vapfhumba va tinyiketele swinene ku lulamisa mixungeto eka leyara ya ozoni ni mixungeto eka maxelo ya misava hinkwayo. Afrika-Dzonga i xiphemu xa Phurotokholo ya Montreal naswona ku nghenelela ka tiko eka MOP ya vu35 a ku kongomisiwile eka ku tiyisisa leswaku timfanelo ta MaAfrika-Dzonga eka mbango lowu hlayisekeke tanihilaha swi tsariweke hakona eka Vumbiwa ku tsakela ka tiko ku sirheleriwa ku tekeriwa enhlokweni leswaku tin’wana ta tikhemikhali ku vulavuriwa tani hi leswi khumbhaka vuhlayiseki bya vanhu switirhisiwa etikweni ku nga, indasitiri ya swigwitsirisi, vurimi, ku tima ndzilo, ku hunguta moya kasi swin’wana swi hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi.
(ii) Mimbuyelo ya Khonferense ya Vuntlhanu ya Mavandla (COP5) eka Ntwanano wa Minamata
(a) Khabinete yi xiyile mimbuyelo ya COP5 leyi khomeriweke eGeneva, Switzerland hi Nyenyankulu 2023. Ntwanano wa Minamata i wa nkoka swinene ku tshama wu ri karhi wu sirhelela rihanyo ra vanhu na mbango eka switandzhaku swo biha swa mekhuri.
(b) Exikarhi ka swiboho leswi tekiweke eka samiti ku katsa (i) masiku lamantshwa lama hlamuseriweke yo herisa swikumiwa leswi engeteriweke hi mercury ku katsa na switolwa, (ii) Ku tiyisisa vuxaka na Vanhu va le Matikweni ya Xintu, (iii) ntwanano eka 15mg/kg ya nhlayo hinkwayo ya mekhuri tanihi mpimo wa thyaka leri thyakeke hi mekhuri kumbe swihlanganisi swa mekhuri
(c) Swiboho swin'wana swa xithekiniki swi katsa ku amukeriwa ka nkongomiso wo lawula ku humesiwa ka mekhuri emisaveni na mati na ku lawula ku humesiwa ka mekhuri exibakabakeni.
(iii) Mimbuyelo ya Khonferense ya vu28 ya Mavandla (COP28) eka Ntwanano wa Rimba ra UN eka ku Cinca ka Maxelo (UNFCCC)
(a) Khabinete yi amukerile vuxokoxoko bya mimbuyelo ya COP28 leyi nga humelela eDubai eUnited Arab Emirates (UAE) hi N’wendzamhala 2023.
(b) Swiboho swa COP28 swi kongomisiwile eka ku hunguta nhlayo ya ku humesiwa ka gasi ya greenhouse hi ku fambisana na xikongomelo xa 20C xa Ntwanano wa Paris na ku pfuna Mavandla ya matiko lama hluvukaka ku pfumelelana na switandzhaku swo biha swa ku cinca ka maxelo.
(d) Khabinete yi tlhele yi xiya swikoxo swa nkoka swa COP28 eka timhaka ta nkoka to fana na (i) ku hetisisiwa ka nongonoko wa ntirho wa malembe mambirhi wa Glasgow-Sharm el-Sheikh, (ii) ku amukeriwa ka Nongonoko wa Ntirho wa Ncinco wa Vululami wa UAE ku burisana hi ku cinca loku hambaneke ka tindlela ta vululami – xiboho lexi kandziyisaka nkoka wa timali, nhluvukiso wa thekinoloji na ku hundziseriwa na nseketelo wo aka vuswikoti ku fikelela ku cinca loku lulameke na ku ringana (iii) ku tirhisiwa ka Nkwama wa ku Lahlekeriwa na ku Onhaka.
(e) Mavandla ya xiyile hi ku vilela leswaku U$100 wa tibiliyoni a yi fikeleriwanga hi 2021, naswona handle ka loko ku nyikiwile timali leti eneleke, matiko lama hluvukaka a ma nge swi koti ku tirhisa.
(f) Afrika-Dzonga ri tshama ri tiyimiserile ku fikelela swibumabumelo swa rona ehansi ka UNFCCC na Ntwanano wa rona wa Paris.
D. Nawumbisi
(i) Nawumbisi wa ku Lavisisa na ku Ponisiwa ka Swihahampfhuka na le Lwandle (AMSAR) wa 2024
(a) Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa AMSAR ku kuma mavonelo ya vaaki. Nawumbisi lowu wu lava ku cinca Nawu wa Afrika-Dzonga wa swa le Lwandle na swa Vutleketli bya Swihahampfhuka, wa 2002 (Nawu wa 44 wa 2002), lowu nga hundzeriwa hi nkarhi.
(b) Nawumbisi lowu wu kongomisa eka ku tiyisisa vuhlayiseki bya vanhu loko ku va na timhangu to lavisisa na ku ponisa eka swihahampfhuka na le lwandle. Nawumbisi wu ya emahlweni wu lava ku ringanisa sisiteme ya rixaka ya AMSAR na swiyimo na mikhuva ya matiko ya misava. Nawumbisi wu ta tiyisisa sisiteme ya AMSAR ku tlakusa ku kula ka tiindasitiri ta vutleketli bya swihahampfhuka na le lwandle naswona wu ta hoxa xandla eka ku kula ka ikhonomi.
E. Ku thola
Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.
(a) Swirho leswi simekiweke eka huvo ya Ejensi ya Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo:
(i) Mnn Nonzuzo Makhanda (Mutshamaxitulu ).
(ii) Mnn Dorah Mosili.
(iii) Mnn Xolisa Daku.
(iv) Mnn Nontobeko Lubisi.
(v) Tat Luyanda Ntuane.
(vi) Mnn Cingashe Motale.
(vii) Tat Pat Makape.
(viii) Mnn Hilda Tsoadi.
(ix) Tat Avuyile Xabadiya.
(x) Tat Sinovuyo Mpakama.
(xi) Tat Waseem Carrim.
(xii) Tat Thembinkosi Bonakele; na
(xiii) Mnn Keabetwe Mogorosi
F. Migingiriko leyitaka
1. Xikombiso xa Nhluvukiso wa Xifundzankulu (DDM) Imbizo ya Phuresidente eEkurhuleni
1.1. Phuresidente Ramaphosa u ta endla Imbizo ya Phuresidente ya DDM eEkurhuleni Metro hi Ravuntlhanu, 23 Mhawuri 2024 eXitediyamu xa Tsakane, ku kambela nhluvuko eka ku tinyiketela ka mphakelo wa vukorhokeri.
1.2. Imbizo ya Phuresidente ya DDM yi ta ngheneriwa hi varhangeri kusuka eka swiyenge hinkwaswo swinharhu swa mfumo lava nga ta nghenelela eka mintlhontlho ya mphakelo wa vukorhokeri leyi langutaneke na miganga, na tipulani ta nhluvukiso ta masipala wa dorobankulu hi ku fambisana na nsinya wa Mfumo wun’we, Pulani yin’we, Mpimanyeto wun’we.
1.3. DDM Imbizo i pulatifomo yo nghenelela leyi hlawulekeke eka Afrika-Dzonga, naswona yi hi endla rin’wana ra matiko ma nga ri mangani lama hlanganisaka vaaki va rona eka xiyimo xo kongoma swonghasi.
1.4. Vaaki va Ekurhuleni va rhambiwa ku ta hi nhlayo ya vona leswaku va ta kota ku nghenelela eka tipulani leti nga kona ku lulamisa xiphiqo xa ku pfumaleka ka mati na magoza lawa miganga leyi tirhaka Eskom yi faneleke ku ma teka ku papalata ku hungutiwa ka ndzhwalo loku vuyeleriwaka.
2. Ku rhurhela Samiti ya Vutleketli bya Swihahampfhuka ya Afrika na Nkombiso
2.1 Khabinete yi langutisisile no pfumelela leswaku Afrika-Dzonga yi rhurhela Samiti ya Vutleketli bya Swihahampfhuka na Nkombiso eJoni ku sukela hi ti16 ku fikela hi ti17 Ndzati 2024. Samiti na nkombiso i xiendlakalo lexikulu xa mabindzu eka bindzu ra vutleketli bya swihahampfhuka.
2.2 Ku engetela kwalaho, xiendlakalo lexi xi ta paluxa Afrika-Dzonga tanihi ndhawu ya vupfhumba na ku nyika nkarhi wo xavisa switirhisiwa swin’wana swa Afrika-Dzonga eka vatekaxiave va Samiti na Nkombiso.
3. Nhlengeletano ya ku Rhurha
3.1 Khomixini ya Vupulani bya Rixaka, Nhlangano wa Matiko ya Misava wa Vuhlapfa na Nongonoko wa Nhluvukiso wa UN va vitana Khonferense ya Vuhlapfa eJoni ku sukela hi ti20 ku fikela hi ti23 ta Mhawuri 2024.
3.2 Khonferense yi le ku lavisiseni na ku burisana hi ku rhurha tanihi mufambisi wa nhluvukiso, hi ku kongomisa ngopfu eka ku tirhisa xiphemu xa diyasipora na ntirhisano wa matiko ya misava.
4. N’hweti ya Vupfhumba
4.1 Nongonoko wa N’hweti ya Vupfhumba ya 2024, lowu nga ta sungula hi ti1 ku fikela hi ti30 Ndzati 2024, wu sunguriwile eKapa N’walungu ku lemuka xilaveko xo hangalasa nkoka wa vupfhumba etikweni hinkwaro.
4.2 Tanihi leswi tiko ri rhambaka vaendzi va laha kaya na va matiko ya misava ku ya kambela tindhawu ta vupfhumba ta vukulu bya Afrika-Dzonga, mindhavuko yo hanya na mindhavuko leyi hanyaka, mfumo wu le ku tirheni hi matimba ku ya emahlweni wu ndlandlamuxa sekithara hi ku pfula vuswikoti bya vupfhumba lebyi nga tirhisiwangiki emalokixini ya hina, emigangeni na madoroba lamatsongo. Hi ku endla leswi hi ta ya emahlweni hi kurisa no hambanyisa nyiko ya vupfhumba eAfrika-Dzonga.
5. Riendzo ra Mfumo ra Riphabliki ra Vanhu ra China (PRC)
5.1 Muchaviseki, Phuresidente Ramaphosa u ta endla Riendzo ra Mfumo eka PRC kusukela hi ti2 ku fikela hi ti5 Ndzati 2024 leri nga ta ya emahlweni ri tiyisa vuxaka bya vudiplomati na mabindzu exikarhi ka matiko lawa mambirhi. Riendzo leri ri landzela Riendzo ra Mfumo ra vu4 ra Phuresidente Xi Jinping eAfrika-Dzonga hi 2023.
5.2 China i mutirhisani lonkulu wa mabindzu ya Afrika-Dzonga laha mabindzu ya matiko mambirhi ya yimeke eka US$34 wa tibiliyoni hi 2023, leyi vumbiweke hi ku xaviseriwa matiko mambe loku ringanaka US$12 wa tibiliyoni na ku xaviseriwa ematikweni mambe eka US$22 wa tibiliyoni. China ri tlhele ri va muhoxa xandla swinene eka nsusumeto wa vuvekisi wa Afrika-Dzonga naswona i xihlovo xa hina lexikulu xa vuvekisi byo kongoma bya le handle.
5.3 Mintwanano yo hlaya ya nkoka yi languteriwile ku hetisisiwa hi nkarhi wa Riendzo ra Mfumo, ku katsa na Ntwanano wa Rimba eka Ntirhisano wa Nhluvukiso, ku ringanisela ka mabindzu na ku ndlandlamuxiwa ka mfikelelo wa makete.
5.4 Rhurho wa Afrika-Dzonga wu ta tlhela wu nghenelela eka Foramu ya Ntirhisano wa China na Afrika (FOCAC) leyi nga ta va kona hi ti4 – 6 Ndzati 2024.
5.5 FOCAC i endlelo ra nhlanganiso wa matiko yo tala exikarhi ka China na matiko ya Afrika, naswona yi langutiwa tanihi pulatifomo ya ntirhisano endzeni ka Kungu ra Mabandhi na Magondzo ra China leri nga maqhinga ya nhluvukiso wa switirhisiwa swa misava hinkwayo ya China.
G. Mahungu
1. Rixaka leri hlulaka
1..1. Vatlangi na vavasati va rixaka ra hina va ya emahlweni va tinyungubyisa ku haha mujeko wa hina ehenhla eka tikhodi to hambana ta mitlangu emisaveni hinkwayo na ku ya emahlweni va hi hlanganisa tanihi tiko.
1..2. Tinhenha ta hina ta misava ta rugby, Springboks, ti hlule Australia ra vumbirhi naswona ti tshama ti nga hluriwanga eka Vumpfampfarhuti bya Rugby.
1..3. Australia yi tlhele yiva ndzhawu ya ku hlula loku hlamarisaka eka Dricus du Plessis loyi anga hlayisa xidlodlo xa yena xa UFC ntikoxikarhi hiku hlula Nigeria’s Israel Adesanya ePerth.
1..4. Proteas yi hlanganisile nxaxamelo wa ku hlula hi ku hlula West Indies eka xikambelo xa vumbirhi xa khirikhete eGuyana naswona yi hlule nxaxamelo wa swikambelo hi 1-0.
1..5. Xipano xa SA xi winile mendlele yin’we ya nsuku, tinharhu ta silivhere na timbirhi ta bronze eka Tiolimpiki ta Paris ta 2024, leswi nga andzisa kambirhi nhlayo ya timendlele ya swona kusuka eka Mitlangu ya Tiolimpiki ya le Tokyo ya 2021 leyi hundzeke. Ku humelela loku ku ta hanya nkarhi wo leha eka miehleketo ya hina ya nhlengeletano.
1..6. Tanihi rixaka hi tlangela xipano xa rhileyi xa Afrika-Dzonga xa Bayanda Walaza; Bradley Nkoana wa vumbirhi; Shaun Maswanganyi na Akani Simbine hi ku hlula mendlele ya silivhere eka mahelo ya vhiki ya 4x100m rhileyi ya vavanuna. Va veke rhekhodo leyintshwa ya Afrika ya 37.57 wa tisekoni. Ku tlula kwalaho, Jo-Ane van Dyk u hlurile eka mendlele ya silivhere hi nkarhi wa mphikizano wa vavasati wa ku tlhava hi fumu.
1..7. Ku hlula loku ku kombise matimba ya mitlangu yo hlanganisa ni ku tlula mindzilakano hinkwayo. Khabinete yi hlohlotela MaAfrika-Dzonga ku tirhisa mikarhi yo hlanganisa tanihi nkarhi wo fikelela MaAfrika-Dzonga-kulorhi ku aka rixaka leri hi lavaka ku hanya eka rona.
2. Ku hoyozela
Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:
• N’wambhuri loyi a ha ku vekiwaka harhi ya vumbhuri bya N’wambhuri wa Afrika-Dzonga wa 2024, Mnn Mia le Roux, naswona u losa ku tiyisela ka yena. Mia le Roux u yimela moya wa ntiyiso wa Afrika-Dzonga wa ku hlula ka munhu hi xiyexe eka maxangu tani hi munhu wo sungula loyi a nga na vulema (ku tsandzeka ku twa) ku vekiwa harhi ya vumbhuri bya Mnn Afrika-Dzonga. Khabinete yi n’wi navelela leswinene eka vutihlamuleri bya yena lebyintshwa tanihi muyimeri wa Afrika-Dzonga.
• Muavanyisinkulu Raymond Zondo loyi a nga ta huma entirhweni, loyi a nga ta huma penceni eku heleni ka Mhawuri 2024 endzhaku ka ntirho wo hlawuleka wa vuavanyisi lowu tekeke malembe ya 27.
• Mnn Fikile Marakalla, loyi a nga kuma ndhawu ya vumbirhi eka xiyenge xa swifaniso eka Masagwadi ya Vuhangalasi bya Mahungu ya SADC ya 2024. U sungurile ntirho wa yena eka Sisiteme ya Vuxokoxoko bya Vuhlanganisi bya swa Mfumu tanihi mudyondzisi naswona sweswi u thoriwile tanihi xiphemu xa ntlawa wa swifaniso wa Xandla xa Phuresidente.
• Tat Benjamin Moshatama wa Chanel Africa Radio, loyi a nga kuma ndhawu ya vumbirhi eka xiyenge xa xiyanimoya eka Masagwadi ya Vuhangalasi bya Mahungu ya SADC ya 2024.
• Ntlawa wo cina, Durban’s Wu Tang Cru, hi ku hlula nsuku na silivhere eka Mphikizano wa Misava wa ku Cina wa le Xitarateni wa UDO. Ntlawa lowu wu fikelerile nsuku eka xiyenge xa le xikarhi ka malembe ya le hansi ka 14 naswona wu veke harhi ya Vutshila bya Misava bya le Xikarhi.
• Tat Dada Morero, meyara lontshwa loyi a nga hlawuriwa wa Joni, naswona u n’wi naverile leswinene loko a ri karhi a endla ntirho wo rhangela Metro leyikulu ya Afrika-Dzonga.
3. Michavelelo
Khabinete yi yisa nchavelelo eka mindyangu ni vanghana va:
• Phurof Muxe Nkondo, loyi a ri xidyondzeki xa ndhuma eka pholisi ya ntshamiseko na ndzhaka. U hoxe xandla swinene eka nhluvukiso wa pholisi ya mfumo eka tindhawu kusuka eka vupfhumba, vutshamo bya vanhu na vufambisi bya mfumo ku ya eka sayense na thekinoloji, na vutshila na ndhavuko.
• Tat William Smith, musunguri wa dyondzo ya Tinhlayo na sayense na muamukeri wa National Order of the Baobab ya ndhuma. William u pfunile vadyondzi vo tala hi ku olovisa tidyondzo ta Tinhlayo, Sayense, Ntivovutomi na Xinghezi eka nongonoko wa SABC wa Learning Channel - wanuna loyi a nga nghenisa vudyondzisi bya xiviri emahlweni ka nguva ya xidijitali.
• Mnn Zanele Mbokazi-Nkambule, loyi a ri muhaxi eka Ukhozi FM na musunguri wa masagwadi ya Crown Gospel Awards.
Swivutiso: Mnn Nomonde Mnukwa – Muvulavuleri wa Mfumo wo Khomela
Riqingo: 083 653 7485
