A. Mafhungo a zwino kha Shango
Mbuedzedzo ya Ikonomi na Nyaluwo
1. Ṱhoḓisiso dza zwa Vhashumi dza Kotara (QLFS)
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza mvelelo dza QLFS dza kotara ya vhuraru kha ṅwaha wa 2023 dze dza bviswa nga vha tshiimiswa tsha Mbalombalo tsha Afrika Tshipembe dzine dza sumbedza uri tshivhalo tsha mishumo tsho engedzea lune tsha vho fhirisa na tshivhalo tsha mishumo ye ya vha hone phanḓa ha musi hu tshi wa tshiwo tsha dwadze ḽa COVID-19.
1.2. Khabinethe yo takadzwa nga fhungo ḽa uri mavunḓu oṱhe, nga nnḓa ha vunḓu ḽithihi fhedzi o shela mulenzhe kha u engedzea ha tshivhalo tsha vhathu vha re na mishumo nga vhathu vha swikaho 399 000 u swika kha tshivhaloguṱe tsha vhathu vha swikaho 16,7 miḽioni vha shumaho kha kotara ya vhuraru (3), musi vha tshi vhambedzwa na vhathu vha tshivhalo tshi swikaho 16,3 miḽioni kha kotara ya vhuvhili (2) ya ṅwaha wa 2023. Zwa u shela mulenzhe ho khwaṱhaho kha miṅwe mishumo ya u ḓadzisa kha vunḓu ḽa KwaZulu-Natal (nga tshivhalo tshi swikaho 152 000), Limpopo (nga tshivhalo tshi swikaho 70 000), North West (nga tshivhalo tshi swikaho 61 000) na kha vunḓu ḽa Mpumalanga, zwo sumbedza u swikelwa nga zwiṱuku fhedzi nga nḓila yo khwaṱhaho ha tshipikwa tsha Pulane ya Mvusuludzo ya Ikonomi na Mbuedzedzo tsha u vusulusa nga nḓila ya khwine, yo khwaṱhaho nahone i katelaho vhoṱhe.
1.3. Khabinethe i khou fhululedza zwa u shela mulenzhe hune ha khou bvela phanḓa nahone tshifhinga tshoṱhe ha sekhithata na nḓowetshumo dzi tevhelaho:
1.3.1.1. Mishumo kha sekhithara yo dzudzanyeaho yo engedzea nga tshivhalo tshi swikaho 287 000 ngeno tshivhalo tsha mishumo kha sekhithara i songo dzudzanyeaho tsho engedzea u swika kha 29 000.
1.3.1.2. Sekhithara ya zwa Masheleni (hezwi zwi katela na tshumelo dza zwa mabindu) ho vha na nyengedzedzo ya mishumo i swikaho 237 000.
1.3.1.3. Tshumelo dza zwitshavha na matshilisano ho vha na u engedzea ha mishumo i swikaho 119 000 ngeno kha sekhithara ya zwa vhulimi ho vha na nyengedzedzo ya mishumo i swikaho 61 000.
1.4. Khabinethe yo dovha hafhu ya dzhiela nzhele masiandaitwa ane a si vhe avhuḓi ane a khou bvela phanḓa na u vha hone nga mulandu wa thaidzo dza zwa muḓagasi na vhaendedzi kha zwa vhumagi, migodi, vhaendedzi na tshumelotshumiswa. Khabinethe i khou dovha hafhu ya vha na fulufhelo ḽa uri hu si kale hu ḓo vha na mvelaphanḓa i vhonalaho kha u fhelisa maitele a u khaulwa ha muḓagasi nga u sielisana khathihi na thaidzo dzine dza vha hone kha nḓowetshumo ya zwa vhuhwalathundu khathihi na vhuendedzi.
1.5. Khabinethe i khou dovha hafhu ya takhadzwa nga fhungo ḽa uri naho khaedu dzi tshi kha ḓi vha hone, zwa u shayea ha mishumo kha vhaswa zwi vhonala zwi tshi khou fhungudzea nga zwiṱuku (hune ha vha na u tsela fhasi nga 1.9% kha kotara yo fhelaho), khathihi na u engedzea nga 237 000 kha tshivhalo tsha vhaswa vha re na mishumo, hune ha vha u engedzea u swika kha tshivhalo tsha vhaswa vha re na mishumo vha swikaho miḽioni dza rathi (6).
2. Vhubindudzi
2.1 Musi ri tshi kha ḓi vha kha konokwo kuhumbulele kuthihi kwa u vhuedzedza na u alusa ikonomi, Khabinethe yo ṱanganedza vhuṅwe vhubindudzi ha u ḓadzisa ha masheleni a swikaho R5-biḽioni he ha itwa nga vha Khamphani ya Mimoḓoro ya Ford kha moḓoro wavho muswa une wa vhidzwa Ford Ranger we vha u khwinifhadza uri u shume nga u tou tshadzhiwa nga muḓagasi une wa khou lavhelelwa u ḓo vhambadzelwa mashangoni a nnḓa ngei kha dzhango ḽa Europe, New Zealand na Australia. Khamphani iyi ndi ine zwazwino ya vha na vhashumi vha swikaho 5 200 fhano kha ḽa Afrika Tshipembe.
2.2 Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza vhuṅwe vhubindudzi nga vha khamphani ya Procter & Gamble (P&G) kha ḽimaga ḽavho ḽiswa ḽa maimo a nṱha hune khaḽo ha bveledzwa zwibveledzwa zwa ndondolo zwa Pampers Premium Care fhaḽa kha ḽa Ekurhuleni, vunḓuni ḽa Gauteng. Uvhu vhubindudzi ha vha ha P&G ndi hune u swika zwino ha vho vha na vhubindudzi ha masheleni a swikaho R900 miḽioni musi vhu tshi ṱanganganywa hoṱhe u tou bva nga ṅwaha wa 2018 nahone zwazwino vha thola vhashumi vha fhiraho 4000 kha mishumo yo tou livhaho na miṅwe ya nga thungo kha mishumo yavho ya vhubveledzisi nga u angaredza.
2.3 Zwa u rwelwa ṱari ha thandela idzi dzoṱhe vhuvhili hadzo, ya Khamphani ya Mimoḓoro ya ha Ford na ya P&G, zwi tou vha vhuṱanzi ha u shela mulenzhe zwihulwane ha fulo ḽa zwa vhubindudzi ḽa Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga kha Muṱangano wa zwa Vhubindudzi ha Afrika Tshipembe, nahone zwi dovha hafhu zwa vha u dovha u khwaṱhisedzwa hafhu ha shango ḽa Afrika Tshipembe sa fhethu havhuḓi ha u ita zwa vhubindudzi.
3 Ṋama tswuku ya ḽa Afrika Tshipembe i vho thoma u swika na fhaḽa kha shango ḽa Saudi Arabia
3.1 Khabinethe yo ṱanganedzwa zwa u sainiwa ha thendelano ya nga ha ṋama tswuku na shango ḽa Saudi Arabia nga tshifhinga tsha Muṱangano wa zwa Vhubindudzi vhukati ha Shango ḽa Saudi Arabia na Mashango a Afrika. Thendelano idzi dzi vhumba ḽiga ḽihulwane ḽa u ita uri zwibveledzwa zwa ṋama tswuku ya ḽa Afrika Tshipembe zwi kone u swikela mimaraga ya ndeme khathihi na u dovha hafhu dza khwaṱhisa zwa u shela mulenzhe ha sekhithara ya zwa vhulimi siani ḽa nyaluwo ya ikonomi khathihi na u sika mishumo.
3.2 Khabinethe yo fhululedza Minisṱa Vho Thoko Didiza na Vho Ebrahim Patel kha mushumo we vha u ita vha tshi itela u vulwa ha maraga uyu hu tshi itelwa zwibveledzwa zwa ṋama tswuku zwa shango ḽa Afrika Tshipembe.
4 U tou amba mazwifhi zwi khagala nga ha ṱhoḓea dza Agri-Black Economic Empowerment (BEE) kha thundu dza zwa vhulimi dzi vhambadzelwaho mashangoni a nnḓa
4.1 Khabinethe yo sasaladza tshoṱhe mazwifhi ane a tou vha khagala nga ha ṱhoḓea dza Agri-BEE hu tshi itelwa zwibveledzwa zwa vhulimi zwi rengiselwaho mashangoni a nnḓa nga zwiṅwe zwa zwiimiswa zwa nyanḓadzamafhungo zwi tshi itela uri hu vhe na khuḓano dza zwa murafho nahone yo dovha hafhu ya eletshedza vhoramafhungo uri mbofholowo ine vha vha nayo i tea u tshimbidzwa nga nḓila yo teaho nahone ya vhuḓifhinduleli.
4.2 Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱahisa maipfi a u fhululedza nḓowetshumo ya zwa vhulimi, nga maanḓa vha Dzangano ḽa Mabindu a zwa Veini na Vhulimi ḽa Afrika Tshipembe, ḽine kanzhi ḽa ḓivhiwa sa Agbiz, kha u hana havho ndingedzo dza u mbindimedza shango khathihi na sekhithara kha khakhathi dza zwa murafho nge vha bvisela khagala ngoho malugana na mazwifhi ayo zwenezwo musi a tshi tou thoma u anḓadzwa. Vhukando he vha vhu dzhia nga ha fhungo iḽi, ho sumbedza uri nangoho vho ṱanganedza tshoṱhe muya une wa khou kunguwedzwa nga vha thimu ya Springboks wa uri ri nga ima ra Khwaṱha musi ri Roṱhe.
5 Vhuendelamashango
5.1 Khabinethe yo dzhiela nṱha vhushaka ha tshumisano he ha fhaṱwa vhukati ha vha Muhasho wa Vhuendelamashango na vha tshiimiswa tsha Google sa vhushaka vhune ha ḓo bveledza tshanduko dzine dza ḓo thusa kha u kunguwedza shango ḽa Afrika Tshipembe sa fhethu ha zwa vhuendelamashango ha maimo a nṱha.
5.2 Uvhu vhushaka ha tshumisano ndi vhune kha zwiṅwe zwinzhi zwo fhambanaho, ho livhiswaho kha u ṱuṱuwedza zwa u shumiswa ha zwishumiswa zwa didzhithala u itela u khwaṱhisa maitele a zwa vhuendelamashango khathihi na u ita uri sekhithara iyi i kone u lalama lwa tshifhinga tshilapfu, hu tshi katelwa na vhuḓikumedzeli ha uri vha Google Maps vha ḓo shumisa thekhinoḽodzhi u itela u fhungudza vhupo vhune ha dzhiiwa sa hone tshivhilelani tsha vhugevhenga.
Nndwa ya u Lwa na Vhugevhenga khathihi na Zwiito zwa Vhuaḓa
6 Nndwa ya u Lwa na Vhugevhenga yo Ṱanganelaho
6.1 Khabinethe yo ṱanganedza zwa u rumelwa ha miraḓo ya Mmbi ya Vhupileli ha Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANDF), i linganaho 3 300 u tou bva nga ḽa 28 Tshimedzi 2023 u vhuya u swika nga ḽa 28 Lambamai 2024, u itela u tikedza vha Tshumelo ya zwa Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS) khathihi na maṅwe mazhendedzi a zwa mulayo hu tshi itelwa u lwa na zwiito zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni fhano ngomu kha shango ḽashu.
6.2 Uhu u rumelwa ha miraḓo iyi ya mmbi ndi hune ha khou khwaṱhisedza vhuḓiimiseli ha muvhuso ha u fhelisa zwiito zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni khathihi na u bveledza nyimele yo teaho ya nyaluwo i katelaho hu tshi katelwa na u shandukisa ikonomi.
6.3 Dziminisṱa vha Mihasho ya Tshigwada tsha zwa Vhulamukanyi, Thivhelo ya Vhugevhenga na Vhutsireledzi vho sumbedzisa nga ha mvelaphanḓa ye ya swikelwa kha mushumo une wa vha kati zwazwino wa u lwa na vhugevhenga ngeno Minisṱa wa Mapholisa vhege yo fhelaho vho ṋetshedza muvhigo muswa wa nga ha mbalombalo dza nga ha vhugevhenga dza kotara.
7 Nyambedzano dza Lushaka dza Khoro Ngeletshedzi ya nga ha Nndwa ya u Lwa na Vhugevhenga ya Lushaka (NACAC)
7.1 Khabinethe yo ṱanganedza mushumo we wa tshimbila zwavhuḓi wa u farwa ha Nyambedzano dza Lushaka, we khawo ha ambiwa nga ha mvelaphanḓa ya u thoma u shumiswa ha Maano a u Lwa na Zwiito zwa Vhugevhenga a Lushaka khathihi na themendelo dza Khomisheni ya Vhulamukanyi ya nga ha Ṱhoḓisiso ya Mavharivhari a Zwiito zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndaulo ya Muvhuso.
7.2 Mvelaphanḓa i katela zwipiḓa zwa malo (8) kha zwa fumirathi (16) zwa themendelo dza tshandukiso ya milayo u itela u lavhelesa kha themendelo dzo bulwaho dza Khomisheni ya zwa u Dzhenelela ha Vhathu vha Nnḓa kha Ndaulo ya Muvhuso zwine zwazwino zwa vha ngei Phaḽamenndeni. Heyi Milayotibe ndi ine ya katela mishumo i fanaho na u renga thundu na tshumelo nga muvhuso, tshandukiso ya zwa vhulanguli, vhuḓifari ha vhashumeli vha muvhuso, tshandukiso ya tshumelo dza zwa vhusevhi, u dzumbetshedza masheleni e a wanwa zwi siho mulayoni khathihi na tshandukiso ya zwa dzikhetho.
7.3 Yunithi ya u Thuba Ndaka yo ṋewa maanḓa a u valela ndaka dza ndeme ya masheleni a swikaho R14 biḽioni dzi elanaho na milandu ya u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha ndaulo ya muvhuso nahone yo no dzhiulula murahu masheleni e a wanala nga nḓila i songo teaho a swikaho R5.4 biḽioni. Nga nnḓa ha zwenezwo, vha Khethekanyo ya zwa Vhuṱoḓisisi vho isa milandu ya 34 i elanaho na zwiito zwa u dzhenelela ha vhathu vha nnḓa kha \ndaulo ya muvhuso khothe, hune khayo ha vha na vhahumbulelwa vha swikaho 205.
8 Nndwa ya u Lwa na Zwiito zwa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu na mabulayo a vhafumakadzi
8.1 Khabinethe yo sasaladza tshoṱhe zwa u ṱhavhiwa nga lufhanga ha mutshudeni wa musidzana wa fhaḽa Cape Peninsula University of Technology, nga munna wawe.
8.2 Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhadzulapo ya uri vha shumisane na muvhuso u itela u fhelisa zwiito zwa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu ngeno nga thungo mazhendedzi a u kombetshedza zwa u tevhedzwa milayo a tshi khou bvela phanḓa na u fara vhaiti vha zwiito zwenezwo zwa tshiṱuhu.
9 U lovha ha vhana nga mulandu wa u shaya pfushi
9.1 Khabinethe yo dzhiela nṱha nga nḓila ya u kwamea vhukuma mivhigo ya u lovha ha vhana nga mulandu wa u shaya pfushi sa zwe zwa vhigwa nga vha Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe.
9.2 Khabinethe i khou tama u tsivhudza miraḓo ya tshitshavha nga ha mbekanyamushumo dza thikhedzo ya muvhuso dzi fanaho na Magavhelo a Thikhedzo ya u Unḓa Vhana ane o livhiswa kha u thusa miṱa uri i kone u swikela ṱhoḓea dza vhana dza fhasisa. Hezwi zwi tou vha u ḓadzisa kha Mbekanyamushumo ya Thuso ya zwa Matshilisano ine ngayo muvhuso wa ṋetshedza zwiḽiwa zwa pfushi kha vha miṱa yo shayaho hu tshi shumiswa Mbekanyamushumo ya Zwiḽiwa zwa Tshikolo ya Lushaka khathihi na senthara dza Zwiḽiwa zwa Tshitshavha hu tshi katelwa na kha senthara dza mveledziso.
10 U ḓiṅwalisa ha Vhakhethi
10.1 Khabinethe yo dovha hafhu ya ita khuwelelo yayo kha vhakhethi vhoṱhe vho teaho ya uri vha ḓiṅwalise u itela uri vha ḓo kona u khetha kha tshiṱitshi tsha u khethela tshi re henefho tsini na ha havho, hu tshi katelwa na u vusulusa zwidodombedzwa zwavho nga tshifhinga tsha Mafhelo a Vhege a Vhuḓiṅwalisi ha Vhakhethi a u bva nga ḽa 18 u swika 19 Lara 2023.
10.2 U itela u thusa vhakhethi vhane vha khou ṱoḓa u ya u dzhia basa dzavho dze vha ita khumbelo yadzo kana vhane vha khou ṱoḓa u ita khumbelo ya ṱhanziela dza Vhuṋe dza Tshifhinganyana, Muhasho wa Mafhungo a zwa Muno, wo dzudzanya zwifhinga zwawo zwa mushumo uri zwi elane na izwo zwa Khomishini ya zwa Khetho yo Ḓiimisaho nga Yoṱhe (IEC) nga tshifhinga tsha mafheleoni a vhege a u ḓiṅwalisa ha vhakhethi.
10.3 Khabinethe yo eletshedza Vhadzulapo uri vha nga shumisa hafhu na tshomedzo dza u ḓiṅwalisa ha vhakhethi nga inthanethe kha (https://registertovote.elections.org.za/Welcome) ine yo ḓi vha i tshi khou shuma u bva nga ṅwedzi wa Luhuhi 2023, uri vha ḓiṅwalise kana vha vusuluse zwidodombedzwa zwavho.
Mveledziso ya themamveledziso
11 Fulufulu
11.1 Minisṱa Ofisini ya Phresidennde vho hweswaho vhuḓifhinduleli ha zwa muḓagasi vho ṋetshedza muvhigo wo fhelelaho kha tshitshavha nga ha tshiimo na mvelaphanḓa yo no swikelwaho hu tshi itelwa nḓisedzo ya muḓagasi.
12 Nḓisedzo ya maḓi
12.1 Khabinethe yo takadzwa nga mivhigo ine ya amba uri thaidzo dze dza vhanga uri hu vhe na tshilengo kha zwa u thoma u shumiwa ha thandela ya Damu ḽa Mzimvubu zwazwino dzo tandululwa nahone zwa u thoma u fhaṱwa ha fhethu afho zwo vha hone mathomoni a ṅwedzi wa Lara, ngeno zwa vhukwamani na vharangaphanḓa vha zwa sialala kha sia ḽa zwa matshilisano zwone zwi kati u swika zwino.
12.2 Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa nga ha uri zwa u engedzwa ha luvhondo lwa Damu ḽa Clanwilliam hu tshi itelwa u engedza vhuhulu haḽo ha u kona u fara maḓi manzhi u swika kha cubic meters dza 344 miḽioni hu tshi itelwa u vhuedza vhathu vha Masipala wa Tshiṱiriki tsha West Coast, Masipala Wapo wa Cederberg na Masipala Wapo Matzikama zwazwino zwi kati.
12.3 Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa nga ha uri mushumo wa u fhaṱwa ha Damu ḽa Tzaneen wo dovha hafhu wa thoma u bva nga ṅwedzi wa Fulwi 2023, hune mushumo wonoyo wa khou lavhelelwa uri u ḓo khunyeledzwa nga ṅwedzi wa Lambamai 2025.
12.4 Khabinethe yo dovha hafhu ya ḓivhadzwa nga ha uri tshigwada tsho ṱanganelaho tsha mimasipala miraru mihulwane (Ekurhuleni, Joburg na Tshwane) khathihi na vha ha Rand Water tshi khou bvela phanḓa na u fara miṱangano ya ḓuvha na ḓuvha u itela u tandulula thaidzo dzi vhangaho khaedu dza maḓi. Tshivhangi tshihulwane tsha khaedu dza maḓi kha vunḓu ḽa Gauteng ndi ndozwo ya maḓi ine ya vhangwa nga themamveledziso dza ha masipala dzine dzo no vha dza kale khathihi na vhukonḓi vhune ha vha hone kha zwa vhulavhelesi ha phaiphi dza maḓi dzi bvuḓaho khathihi na u shayea ha mushumo wo khwaṱhaho wa u dzi lugisa.
13 Luṱa lwa Vhuvhili lwa SA Connect
13.1 Khabinethe yo ṱanganedza na u dzhiela nṱha muvhigo wa zwenezwino wa nga ha u thoma u shumiwa ha Thandela ya Luṱa lwa 2 lwa SA Connect. SA Connect ndi mbekanyamushumo ya muvhuso ya maimo a nṱha ine yo itelwa u fhungudza ṱhahelelo ya didzhithala nga u ṱumanya miṱa na zwiimiswa zwa muvhuso khathihi na u ṋetshedza tswikelo ya Wi-Fi kha zwitshavha u mona na shango ḽoṱhe.
13.2 Nga ha mvelaphanḓa yo no swikelwaho kha Luṱa lwa 2 lwa thandela, Khabinethe yo takadzwa nga fhungo ḽa uri miṱa i swikaho 1 000 yo kona u ṱumanywa na inthanethe nahone hu khou dzudzanywa uri hu ḓo vha na fhethu ha vhuṱumanyi ha Wi-Fi ha tshitshavha hu swikaho 1 000 hune ha ḓo dzudzanywa nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku 2023.
13.3 Nga nnḓa ha zwenezwo, thandela iyi yo no ṋetshedza themamveledziso dza vhuṱumanyi ha inthanethe dzine dza ḓo ita uri miṱa i kone u swikela inthanethe nga mbadelo dzi re fhasi. Nga mutengo wa R249 nga ṅwedzi, muṱa une wo ḓiṅwalisela tshumelo iyi, u ḓo kona u wana inthanethe i songo pimiwaho, hune data dza vha kha mutengo wa fhasi wa R5 kha gig nthihi nga ḓuvha.
13.4 Hu khou anganyelwa uri thandela iyi i ḓo dovha hafhu ya engedza zwa u shela mulenzhe kha ikonomi nga ṋetshedza zwikhala zwa mishumo ya vho gudelaho zwiṱuku zwi swikaho 4 505 khathihi na zwiṅwe zwi swikaho 169 zwa mishumo ya vho gudelaho nahone i ḓo tikedza hafhu na khamphani ṱhukhu na dza vhukati dzi swikaho 75.
13.5 U ḓadzisa kha izwo, hu ḓo dovha hafhu ha ṋetshedzwa na spectrum tshine tsha vha kha ṱhoḓea khulwane vhukuma kha zwikolo zwi fhiraho 18 000, ḽaiburari dza 943, tshomedzo dza zwa mutakalo dzi swikaho 5 731 khathihi na kha maanḓalanga a zwa sialala a swikaho 8 241 kha tshifhinga tsha miṅwedzi i tevhelaho hu tshi shumiswa maitele a u vha na vhuḓifhinduleli kha tshitshavha ha khamphani dza zwa vhudavhidzani.
13.6 Hu khou dovha ha lavhelelwa hafhu uri thandela iyi i ḓo ita uri hu vhe na vhuṱumanyi ha inthanethe kha miṱa i fhiraho miḽioni ṱhanu khathihi na fhethu ha vhuṱumanyi ha Wi-Fi ha tshitshavha hu swikaho 32 000 u mona na shango ḽoṱhe kha tshifhinga tsha miṅwedzi ya 36 i ḓaho.
14 Mupfuluwo wa Vhudavhidzani ha Didzhithala
14.1 Khabinethe yo dzhiela nzhele mvelaphanḓa ine shango ḽa khou ita siani ḽa mupfuluwo wa u bva kha vhudavhidzani ha anaḽogo u ya kha ha didzhithala. U tou bva nga ṅwedzi wa Fulwana 2023, zwirathisi zwoṱhe zwa anaḽogo zwi swikaho 123 zwine zwa vha nga nṱha ha 694Megawahetse, zwo swika he zwa dzimiwa na kha maṅwe mavunḓu maṋa e a vha o salela; ane a vha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha, KwaZulu-Natal, Kapa Vhukovhela na ḽa Gauteng. Hezwi zwi ḓo ita uri hu kone u vha na spectrum tshine tsha ṱoḓea u itela inthanethe thendeleki hu tshi katelwa na dziṅwe ṱhoḓea dza thekhinoḽodzhi dzi elanaho na zwa mafhungo khathihi na vhudavhidzani.
14.2 Khabinethe yo ḓivhadzwa zwauri Minisṱa vha Muhasho wa Vhudavhidzani na Thekhinoḽodzhi ya Didzhithaḽa vho ta ṅwedzi wa Nyendavhusiku 2024 sa yone datumu ya u fhedzisela kha zwa u dzimiwa ha tshumelo dzoṱhe dza khasho ya anaḽogo nahone mushumo u khou bvela phanḓa u itela u swikela ḓuvha iḽo ḽa u fhedzisela ḽe ḽa tiwa.
15 Mbekanyamushumo ya u Kulumaga ha Masipala na u Tsireledza Mupo
15.1 Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhadzulapo vha ḽa Afrika Tshipembe uri vha ḓidzhenise kha mbekanyamushumo ya u kulumaga shango ḽashu nahone ḽi dzule ḽi si na mashika nga u shela mulenzhe kha mafulo a u kulumaga masipala na u tsireledza mupo ane a khou fariwa u mona na shango ḽoṱhe. Mbekanyamushumo iyi ine u swika zwino yo no sika zwikhala zwa mishumo zwi fhiraho 37 000 yo livhiswa kha u kunakisa vhupo vhu swikaho 7 251 vhune ha vha hone tshivhilelani tsha zwa u laṱelwa ha mashika hu siho mulayoni kha zwitshavha zwashu u mona na shango.
15.2 Hezwi zwi katela u kulumagwa ha zwiṱaraṱa ha ḓuvha na ḓuvha, u kunakisa vhupo ha u laṱela hone mashika hune ha si vhe mulayoni, u kulumagwa vhupo ha lwanzheni hu tshi katelwa na u vusuluswa ha dziphakha.
Vhukoni ha mashumele a Muvhuso
16 Mawanwa a Muvhalelano o Khwinifhadzeaho a Lushaka na a Mavunḓu (ṅwaha wa muvhalelano wa 2022/23)
16.1 Muṱolambalelano wa Afrika Tshipembe (AGSA) o ḓivhadza Khabinethe nga ha mvelelo dza muvhalelano wa lushaka na wa mavunḓu wa ṅwaha wa muvhalelano wa 2022/23.
16.2 AGSA o bvisela khagala maitele a takadzaho ane a sumbedza u khwinifhadzea ha mashumele hune ha khou bvela phanḓa zwine hezwi zwa sumbedza u khwinifhadzea nga u angaredza kha sia ḽa zwa vhuḓifhinduleli, u ita zwithu khagala, ndangulo yo teaho nahone yo khwaṱhaho.
16.3 Mihasho khathihi na zwiṅwe zwiimiswa zwe zwa wana mivhigo yo kunaho hu si na zwiṅwe zwe zwa si tshimbile zwavhuḓi, zwo engedzea u bva kha zwa 94 nga tshifhinga tsha ṅwaha wa muvhalelano wa 2018/2019 u ya kha zwa 147 nga ṅwaha wa muvhalelano wa 2022/2023, zwine zwa sumbedzwa u khwinifhadzea nga ṅwaha nga ṅwaha.
16.4 Mihasho khathihi na zwiṅwe zwiimiswa zwe zwa wana mivhigo yo kunaho, ndi 162, nahone hezwi zwi sumbedza 39% ya zwiimiswa zwo vhalelwaho.
16.5 Zwiimiswa na mihasho zwe zwa wana mawanwa a songo Kunaho zwo tsela fhasi u bva kha 25 nga tshifhinga tsha mivhigo ya muvhalelano ya ṅwaha wa 2018/2019 u swika kha ya 5 nga tshifhinga tsha mivhigo ya muvhalelano ya ṅwaha wa 2022/2023 nahone hezwi zwi sumbedza 1% ya zwiimiswa zwo vhalelwaho.
16.6 Naho hu na uri Muṱolambalelano o vhiga uri ho vha na ndozwo ya masheleni o anganyelwaho kha R14 biḽioni, maga e a vhetshelwa u tandulula thaidzo dzine dza vha hone a khou thusa u ḓisa tshanduko.
16.7 Naho hu tshi kha ḓi vha na khaedu, mvelelo dza muvhalelano wa ṅwaha wa 2022/23 dza muvhuso wa lushaka na wa mavunḓu dzo fhelisa phungo ya uri tshumelo dza Muvhuso dzi khou wa, ngeno tsenguluso dzo ḓiimisaho nga dzoṱhe dze dza itwa nga zwiimiswa zwi fanaho na AGSA dzi tshi sumbedza mbonalo ya khwinifhadzo yo khwaṱhaho vhukuma nahone ine ya khou bvela phanḓa.
17 Vhushaka ha Dzitshaka – Madalo a Muvhuso kha ḽa Qatar
17.1 Vhege yo fhelaho, Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho khunyeledza Madalo avho a Muvhuso fhaḽa kha shango ḽa Qatar nga murahu ha thambo ya Muṱhomphei Vho Sheikh Tamim bin Hamad Al Thani, Amir wa Shango ḽa Qatar. Madalo aya o ombedzela vhushaka ha zwa vhudipulomati ho fhedzaho miṅwaha ya furaru.
17.2 Phresidennde vho vha vho fheletshedzwa nga vhurumelwa ha maimo a nṱha ha vhoramabindu vhe vha vha na nyambedzano na vha tshitshavha tsha vhoramabindu vha shango ḽa Qatar ho lavheleswa kha sekhithara dzo fhambanaho muhumbulo muhulwane u wa u khwinifhadza vhushaka ha zwa mbambadzo.
17.3 Phresidennde Vho Ramaphosa na avha Amir vho tendelana kha ḽa uri vha ḓo vhumba zwigwada zwa u shuma zwine zwa ḓo sedzesa kha zwa u engedza vhubindudzi ha shango ḽa Qatar fhano kha ḽa Afrika Tshipembe nga nḓila ine ha ḓo elana na vhuhulwane ha vhushaka ha zwa vhudipulomati vhune ha vha hone vhukati ha mashango aya.
18 Mafhungo a zwa polotiki ya dzitshaka
18.1 Khabinethe yo ombedzela khuwelelo ye ya itwa nga vharangaphanḓa vha mashango a Afrika ya u fhelisa nndwa ine ya khou bvela phanḓa fhaḽa kha ḽa Gaza, nga tshifhinga tsha Muṱangano wa vhukati ha mashango a Afrika na shango ḽa Saudi Arabia fhaḽa ḓoroboni ya Riyadh we wa vha u tshi khou tshimbidzwa nga Mukololo Vho Mohammed Bin Salman. Muṱangano uyu wo sasaladza zwa u tshoṱelwa ha vhadzulapo khathihi na u pfukwa ha mulayo wa dzitshaka nga Muvhuso wa shango ḽa Israel.
18.2 Khabinethe i khou bvela phanḓa na u vhilahedzwa nga dzikhakhathi dzi itwaho nga Muvhuso wa shango ḽa Israel u tshi itela vhathu vha shango ḽa Paḽestina, hu tshi katelwa na u ṱhaselwa nga khole ha Tshikolo tsha Dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka (UN) tshi re fhaḽa kha ḽa Gaza khathihi na u vhulahwa ha vhana vha maḓana na maḓana vhe vha shavhela tshikoloni tshenetsho vha tshi ṱoḓa vhudzumbamo, khathihi na ṱhaselo dzine dza khou bvela phanḓa kha vhashumi vha zwibadela, vhalwadze khathihi na themamveledziso dza zwibadela.
18.3 Ndi nga mulandu wa khakhathi dzenedzi dzine dza khou bvela phanḓa hu si na u thivhelwa dzine dza khou itwa nga vha Muvhuso wa shango ḽa Israel vhane vha khou tikedzwa na u tsireledzwa nga mashango mahulwane, he nga ḽa 17 Lara 2023, shango ḽa Afrika Tshipembe, Comoros, Djibouti, Bolivia na ḽa Bangladesh, vhuṱanu hao a vhiga mulandu wa zwine zwa khou bvelela fhaḽa shangoni ḽa Paḽestina na ḽa Israel kha Khothe ya zwa Vhugevhenga ya Dzitshaka (ICC).
18.4 Naho hu na uri vha Maanḓalanga a shango ḽa Paḽestina vho ita khumbelo ya uri ICC i ṱoḓisise vhugevhenga nga fhasi ha ndango ya khothe nga ṅwaha wa 2018, shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi tenda kha ḽa uri khakhathi dzine dza khou bvelela zwino, nga maanḓa fhaḽa kha ḽa Gaza, i tea u vusulusa nga thikhedzo yo fhelelaho ya mashango a kwameaho. Muambasada washu a re fhaḽa the Hague o swikisa mulandu uyo nga ene muṋe, une khawo ha khou humbelwa uri ICC i ṱoḓisise mulandu wa vhugevhenga ha zwa nndwa, vhugevhenga ha u lwa na pfanelo dza vhuthu khathihi na mabulayo a lushaka muhumbulo u wa u hwesa vhuḓifhinduleli kha avho vhane vha kwamea nga zwiito zwenezwi. Nga mulandu wa uri vhunzhi ha zwitshavha zwa ḽifhasi zwi khou kona u vhona uhu u itwa ha milandu iyi zwenezwo musi i tshi khou bvelela, hu tshi katelwa na zwitatamennde zwi sumbedzaho mihumbulo ya u vhulaha lushaka lwoṱhe nga vhunzhi vha vharangaphanḓa vha shango ḽa Israel, ri lavhelela uri hu ḓo bviswa ndaela ya u farwa ha avha vharangaphanḓa, hu tshi katelwa na Minisṱa Muhulwane Vho Netanyahu.
18.5 ICC yo zwi kona u ita ṱhoḓisiso kha nyimele ya fhaḽa Paḽestina u tou bva nga ṅwaha wa 2021 musi fhungo ḽa nzudzanyo ya mikaṋo ḽi tshi dzudzanywa nga nḓila yavhuḓi. Fhedziha, ro zwi vhona uri Ofisi ya Mutshutshisi yo bvela phanḓa na kokodza milenzhe naho tshiimo tshi tshi vhonala tsho vhifha tshoṱhe. Khakhathi dzine dza khou bvelela zwazwino dzo vha dzi tshi ḓo vha dzi songo bvelela arali ṱhoḓisiso idzi dzo vha hone zwenezwo musi vha maanḓalanga a shango ḽa Paḽestina vha tshi tou bva u vhiga mulandu uyu.
18.6 Zwazwino ri khou lavhelela uri u swika zwino, maṅwe mashango ane a vha miraḓo, na one o no thoma u bvisa vhupfiwa hao kha zwa u fhelisa zwiito zwa shango ḽa Israel zwine ḽa khou zwi ita hu si na ndaṱiso ine ḽa khou ṱangana nayo nahone vhunzhi ha vhuṱanzi vhune ha vha hone vhu ḓo tikedza u bviswa ha ḽiṅwalo ḽa u farwa phanḓa ha musi hu tshi vha na Khonifarentsi ya Mashango vhukati ha ṅwedzi wa Nyendavhusiku ngei ḓoroboni ya New York. U kundelwa u ita ngauralo zwi ḓo vha u sumbedza u sa vha na dzangalelo ḽa u ḓiimisela ha ICC nahone zwi ḓo vha tsumbo khulwane ya u kundelwa tshoṱhe ha sisṱeme ya ḽifhasi ya mavhusele a khwine khathihi na ṱhoḓea ya u thoma sisṱeme ntswa.
18.7 Ho vha na vhana vhanzhi vhe vha vhulahwa kha ṅwedzi wo fhelaho vha tshi vhambedzwa na avho vhe vha vhulahwa nga ṅwaha kha khakhathi dzoṱhe musi dzo ṱanganywa kha miṅwaha miraru yo fhelaho. Miraḓo minzhi ya vhashumi vha UN vho vhulahwa fhaḽa Gaza u bva tshe ha tumbulwa dzangano ḽa Vhuthihi ha Dzitshaka. Tshivhalo tsha vhoramafhungo vhe vha vhulahwa tshi khou ḓi dzulela u engedzea. Havha ndi vhathu vhe vha vhulahwa nga mulandu wa zwiito zwa Muvhuso wa shango ḽa Israel, hu si u ḓipilela, fhedzi, musi zwi tshi ṱalutshedzwa nga zwitatamennde zwa vharangaphanḓa vhaḽo zwa u lingedza u phumula vhunzhi ha tshipiḓa tsha vhupo ha Gaza hune ha dzula vhathu vha shango ḽa Paḽestina vha tshi itela uri vha hu dzhie vha dzule khaho.
18.8 Ḽifhasi ḽi nga si sokou ima ḽa lavhelesa, tshitshavha tsha ḽifhasi tshi tea u vuwa tsha ima nga milenzhe, tsha lwa na haya mabulayo a u vhulaha lushaka zwino.
B. Tsheo dza Khabinethe – hu tshi katelwa na idzo dza Muṱangano wa Khabinethe wo Khetheaho, 9 Lara 2023
1. Vhuṱambo ha u pembelela Miṅwaha ya 20 ya African Peer Review Mechanism (APRM)
1.1. Khabinethe yo dzhiela nṱha khathihi na u tikedza khumbelo ya shango ḽa Afrika Tshipembe ya u fara vhuṱambo ha u pembelela Miṅwaha ya 20 ya APRM u bva nga ḽa 23 u swika ḽa 30 Lara 2023. Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi tikedza muhumbulo wa APRM wa u ṱuṱuwedza maitele a mavhusele a demokirasi a Mbumbano ya Afrika (AU) khathihi na mveledziso yo katelaho kha dzhango.
1.2. Uvhu vhuṱambo ha u pembelela Miṅwaha ya 20 vhu ḓo dovha hafhu ha katela khathihi na u shela mulenzhe ha vharangaphanḓa vha mashango vha zwino na vha kale hu tshi katelwa na vha Khomisheni ya AU.
2. U shumiswa ha masheleni a bvaho kha Akhaundu ya Mbuedzedzo ya Ndaka dza zwa Vhugevhenga (CARA)
2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u shumiswa ha masheleni ane a bva kha CARA hu tshi itelwa u lwa na zwiito zwa u bwa migodi zwi siho mulayoni khathihi na vhuṅwe vhugevhenga.
2.2. Ho avhelwa masheleni a swikaho R2 172 359 kha nndwa ya u lwa na zwiito zwa migodi i siho mulayoni, zwine zwa khou bvela phanḓa na u vha mishushedzo kha ikonomi ya Afrika Tshipembe. Masheleni aya o avhelwa kha vha SAPS, SANDF, Muhasho wa zwa Muno navha Zhendedzi ḽa Ndangulo ya Mikaṋo. Vha ha SAPS vha ḓo shumisa masheleni aya kha u renga zwiendedzi, dziheḽikhophutha, DziNyala nahone vha ḓo rumela vhaofisiri vha mapholisa vha swikaho 4 000 vhukati ha tshifhinga tsha miṅwedzi ya 18.
2.3. Zwa migodi i siho mulayoni khathihi na vhuṅwe vhugevhenga ho tou dzudzanywaho zwi ḓurela shango ḽa Afrika Tshipembe masheleni a dzibiḽioni dza dzirannda ṅwaha muṅwe na muṅwe nahone zwi kwama vhuimo hashu sa fhethu havhuḓi ha u ita zwa vhubindudzi.
3. Pulane ya U thoma u Shumiswa ha Tshanduko ya zwa Fulufulu i Pfadzaho (JET-IP)
3.1. Khabinethe yo ṱanganedza JET-IP, ine ya ḓo vha yone ine ya sumbedza nḓila ya u shandukela kha ikonomi ya muhasaladzo wa khaboni wa fhasisa ya shango ḽa Afrika Tshipembe nga u engedzwa ha zwiko zwa fulufulu ḽi vusuluseaho.
3.2. JET-IP yo dzudzanya maga o vhalaho ane shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa a ṱoḓa khathihi na vhubindudzi vhune ha ṱoḓea fhano shangoni u itela uri ḽi kone u shandukela kha ikonomi ya muhasaldzo wa khaboni ya fhasi khathihi na u kona u konḓelela kilima u ya nga maitele a U shela Mulenzhe o Tiwaho a Lushaka e a ṋetshedzwa kha dzangano ḽa UN. Khabinethe i humbula uri JET-IP yo sumbedza uri vhuḓiimiseli ha shango ḽa Afrika Tshipembe ha tshanduko i pfadzaho zwi tshi elana na ṱhoḓea dza fululful dza shango.
3.3. JET-IP i ḓo rangwa phanḓa nga tshanduko dzo fhambanaho dza kha sekhithara ya fulufulu, hu tshi katelwa na Mpumalanga Just Transition, New Energy Vehicles na Green Hydrogen. Pulane iyi i dovha hafhu ya sedzesa kha vhuḓiimiseli ha ḽa Afrika Tshipembe nga fhasi ha Thendelano dza Paris khathihi na Thendelano dza Muhanga wa UN dza nga ha Tshanduko ya Kilima khathihi na vhuḓiimiseli ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP). JET-IP i ḓo ita uri shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi kone u swikela vhuḓiimiseli haḽo ha u fhungudza muhasaladzo wa khaboni nga zwiṱuku ngeno nga tshenetsho tshifhinga tshithihi ḽi tshi khou ita uri hu vhe na nyaluwo i katelaho, nḓisedzo ya fulufulu na mishumo.
4. Mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Sabusidi ya Vhuendi ha Nnyi na Nnyi ya Lushaka
4.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u anḓadzwa ha mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Sabusidi ya Vhuendi ha Nnyi na Nnyi ya Lushaka kha gurannḓa ya muvhuso hu tshi itelwa vhupfiwa ha vhadzulapo. Mbekanyamaitele iyi i dzinginya uri masheleni ane a avhelwa vhuendi ha nnyi na nnyi kha ḽa Afrika Tshipembe a tea u bva kha zwa tou sabusidaiza luṅwe lushaka lwa zwa vhuendi a vho vha lushaka lwa sabusidi ine ya ṋetshedzwa ho sedzwa lwonolwo lushaka lwa vhuendi vhune muthu a khou vhu shumisa.
4.2. Muvhuso u dzhiela nṱha zwauri sekhithara ya zwa vhuendi ndi yone ine ya vha thikho ya mveledziso ya shango, hune vhunzhi ha miṱa ya vha yo tou ḓitika tshoṱhe nga vhuendi ha nnyi na nnyi musi i tshi tea u enda.
5. Muvhigo wa nga ha mvelaphanḓa ya mashumele a Muhanga wa Pulane dza Tshifhinga tsha Vhukati ha Ṅwaha wa nga murahu ha Miṅwaha Mivhili (MTSF) wa vhukati ha miṅwaha ya 2019-2024
5.1. Khabinethe yo ṱanganedza khathihi na u dzhiela nṱha mivhigo ya nga ha mvelaphanḓa ya tshifhinga tsha miṅwaha mivhili ya MTSF ya tshifhinga tsha u bva nga ḽa 1 Lambamai 2023 u swika ḽa 30 Khubvumedzi 2023. Mivhigo iyi i vhumba tshipiḓa tsha zwipikwa zwa muvhuso zwo ṱanganywaho zwe zwa livhiswa kha u swikela zwipikwa zwa NDP.
5.2. Mivhigo iyi yo sedzesa nga maanḓa kha zwipikwa zwa sumbe zwa muvhuso zwe zwa ṱaluswa nga ndangulo ya muvhuso ya vhurathi zwine zwa vha:
- Tshipikwa tsha u Thoma: U bveledza shango ḽi re na vhukoni, ḽa maitele avhuḓi nahone ḽi re na mvelaphanḓa;
- Tshipikwa tsha Vhuvhili: Zwikili zwa Pfunzo na mutakalo;
- Tshipikwa tsha Vhuraru: U ṱanganya muholo wa zwa matshilisano nga u ṋetshedza tshumelo dza fhasisa dzi fulufhedzeaho nahone dza maimo a nṱha;
- Tshipikwa tsha Vhuṋa: Ṱhanganyo ya vhupo, vhudzulo ha vhathu na muvhuso wapo;
- Tshipikwa tsha Vhuṱanu: U bveledza vhuthihi;
- Tshipikwa tsha Vhurathi: Tshandukiso ya ikonomi na u sika mishumo;
- Tshipikwa tsha vhusumbe: Afrika ḽa khwine na ḽifhasi ḽa khwine.
5.3. Minisṱa Ofisini ya Phresidennde vhane vha vha na vhuḓifhinduleli ha zwa Vhupulani, Vhulavhelesi na Vhusengulusi vha ḓo vha vhone vhane vha ḓo ranga phanḓa miṱangano yo fhelelaho na vha zwigwada zwo teaho ya nga ha Mbekanyamaitele ya Mashumele.
C. Milayotibe
1. Mulayotibe wa Khamphani ya Pheṱhiroli ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANPC)
1.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha Mulayotibe wa SANPC hu tshi itelwa vhupfiwa ha vhadzulapo. Mulayotibe uyu ndi une wa tendelana na tsheo ya Khabinethe ya u ṱanganya PetroSA, Khamphani ya Mveledziso ya Gese ya Afrika Tshipembe (iGas) khathihi na Tshikwama Tshihulwane tsha zwa Fulufulu.
1.2. Mulayotibe u ṋetshedza mbetshelwa ya u thomiwa ha khamphani ya muvhuso ine ya ḓo vhona uri vhadzulapo vha shango ḽa Afrika Tshipembe vha khou shela mulenzhe nga nḓila yo fhelelaho kha zwa mveledziso ya ole na gese. I ḓo dovha hafhu ya ṋea pfulufhedziso yo khwaṱhaho kha zwa nḓisedzo ya fulufulu u itela u tikedza mveledziso ya ikonomi na nyaluwo.
1.3. SANPC i ḓo vha yone ine ya vhona uri hu khou vha na vhupulani ho khwaṱhaho, tshumisano na vhulangi kha zwiko zwa pheṱhiroli zwa shango, nahone hezwi zwi ḓo shela mulenzhe kha zwa mveledziso na u sikwa ha mishumo.
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha musi ho ranga u khwaṱhisedzwa ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.
1. U dovha u tholwa hafhu ha Dokotela Vho Molefi Motuku sa Muofisiri Muhulwane (CEO) wa Khoro ya Thekhinoḽodzhi ya zwa Minerala (MINTEK) (vha khou tou dovha u tholwa hafhu);
2. U tholwa ha Vho Siyabulela Koyo sa CEO wa Amatola Water;
3. U dovha u tholwa hafhu ha Mufumakadzi Vho Poppy Khoza sa Mulanguli Mulangi wa Maanḓalanga a zwa Vhufhufhi ha Vhadzulapo a shango ḽa Afrika Tshipembe (u vusuluswa hafhu ha khonṱhiraka ya u tholwa);
4. Miraḓo ya Bodo ya Zhendedzi ḽa Ndangulo ya Phongolo – Umzimkhulu Catchment.
(a) Dokotela Vho Thava Kelly (Mudzulatshidulo);
(b) Vho Sibusiso Makhanya (Muthusamudzulatshidulo);
(c) Mufumakadzi Vho Hlengiwe Ndlovu;
(d) Vho Bhekumuzi Gumbi;
(e) Dokotela Vho Lembi William Mngoma;
(f) Mufumakadzi Vho Snenhlanhla Mngadi;
(g) Phrof Vho Purshottama Reddy;
(h) Vho Mdandla Myeni; na
(i) Mufumakadzi Vho Nokuthula Khanyile
5. Miraḓo ya Bodo ya Zhendedzi ḽa Ndangulo ya Vaal Orange - Catchment.
(a) Vho Desmond Solomon Fransman (Mudzulatshidulo);
(b) Mufumakadzi Vho Tsakane Zwane (Muthusamudzulatshidulo);
(c) Vho Hubert Thompson;
(d) Mufumakadzi Vho Nontuthuzelo Njeza;
(e) Vho Nakana Lazarous Masoka;
(f) Mufumakadzi Vho Ponatshego Lizzy Mothibi
(g) Mufumakadzi Vho Doris Liana Theresia Dondur;
(h) Mufumakadzi Vho Dichikane Rachel Mashego; na
(i) Vho Louis Van Oudtshoorn.
E. VHUṰAMBO VHUNE HA KHOU ḒA
1. Maḓuvha a 16 a Nndwa ya u Hanedzana na Zwiito zwa Dzikhakhathi zwi itelwaho Vhana na Vhafumakadzi (25 Lara u swika ḽa 10 Nyendavhusiku)
1.1. Uno ṅwaha ndi ṅwaha wa u pembelela Miṅwaha ya 25 u tou bva tshe shango ḽa Afrika Tshipembe ḽa thoma fulo ḽa Maḓuvha a 16 a Nndwa ya u Hanedzana na Zwiito zwa Dzikhakhathi zwi itelwaho Vhana na Vhafumakadzi. Mushumo wa u rwela ṱari u ḓo farelwa fhaḽa vunḓuni ḽa Mpumalanga, Tshitediamu tsha Nsikazi, ḓoroboni ya Mbombela nga fhasi ha thero ine ya ri: “U engedza nyito dza u fhelisa khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu na mabulayo a vhafumakadzi: a hu na tsaleli”. Thero ṱhukhu: “Tswikelo yo tsireledzeaho ya maḓi o kunaho nga vhafumakadzi: pfanelo ya vhuthu ya fhasisa, i fhelisa zwikhukhulisi zwine vhafumakadzi vha ṱangana nazwo musi vha tshi tea u swikela tshumelo dza maḓi na tshampungane.
1.2. Shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa Comoros vhuvhili hao a ḓo fara Khonifarentsi ya Vhuraru (3rd) ya AU Men’s Conference on Positive Masculinity in Leadership to End Violence against Women and Girls nga ḽa 27 na ḽa 28 Lara 2023 ngei ḓoroboni ya Pretoria nga fhasi ha thero ine ya ri: “U khwaṱhisa Vhuḓiimiseli ho Livhiwa kha Thendelano dza Mbumbano ya Afrika dza u Fhelisa Khakhathi dzi Itelwaho Vhana na Vhafumakadzi.”
F. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe yo rumela maipfi ayo a u fhululedza na u tamela mashudu kha:
- Phrof Vho Dire Tladi, vhe vha vha vha tshi shuma fhaḽa Yunivesithi ya Pretoria, kha u khethiwa havho nga vha dzangano ḽa UN sa muhaṱuli wa Khothe ya zwa Vhulamukanyi ya Dzitshaka. Phrof Vho Tladi ndi radzipfunzo a ṱhonifheaho vhukuma, mudipulomati ane a vha na vhukoni vhukuma nahone ndi vhone mudzulapo wa ḽa Afrika Tshipembe wa u tou thoma u khethwa u shuma kha Khothe iyi kha ḓivhazwakale yayo ya miṅwaha ya 78, muhaṱuli wa vhuvhili u bva kha dzingu ḽa Tshipembe ha Afrika nahone vha dovha vha vha muhaṱuli wa vhuvhili muṱukusa nga miṅwaha we a vhuya a khethwa u shuma kha khothe iyi.
- Vha ha AGSA kha u tholwa havho sa vhaṱolambalelano vha nga nnḓa vha Dzangano ḽa Pfunzo, Saintsi na Mvelele ḽa UN. Hezwi zwi tou vha khwaṱhisedzo ya uri zwiimiswa zwa Afrika Tshipembe zwi kha maimo a nṱha vhukuma. Mathomoni, AGSA yo vha i yone muṱolambalelano wa nnḓa wa dzangano ḽa UN, lwa tshifhinga tshi linganaho miṅwaha ya 10 yo fhelaho.
- Thimu ya Mamelodi Sundowns kha u fhefheḓisa hayo fuḽaha ya shango khathihi na u ita ḓivhazwakale nga u wina Ḽiga ya Mathomo ya Bola ya Milenzhe ya Afrika. Heḽi gundo ndi iṅwe ya tsumbo ya maanḓa ane mitambo ya vha nao kha u vhumba vhuthihi, zwine zwa bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza zwa u fhaṱa lushaka khathihi na u vhumba vhuthihi.
- Thimu ya Bola ya Milenzhe ya Vhafumakadzi ya Mamelodi Sundowns Ladies nge vha vha vhone Dzingweṋa dza Makhaulatshele a Ḽiga ya Bola ya Milenzhe ya Vhafumakadzi ya CAF nga u kunda thimu ya Sporting Club Casablanca.
- Thimu ya The Proteas nge vha sumbedza u konḓelela khathihi na muya wa u lwa kha mutambo wavho we vha khawo vha fhenyiwa nga thimu ya shango ḽa Australia kha mutambo wavho wa Tshiphuga tsha Khirikhethe ya Ḽifhasi wa thangelamakhaulatshele khathihi na u fhululedza thimu ya shango ḽa Australia kha u wina havho Tshiphuga tsha Ḽifhasi tsha Mitambo ya ICC ya 2023.
- Ḽizhakanḓila, muṅwali na mutambi wa matambwa, Dokotela Vho John Kani, vhe vha avhelwa pfufho ya khuliso ya Officer of the Most Excellent Order of the British Empire (OBE) sa nḓila ya u dzhiela nṱha u shela havho mulenzhe kha mushumo wa matambwa. Iyi OBE ndi muṅene wa vhuthu wa shango ḽa Britain une wa dzhiela nzhele muthu we a shela mulenzhe muhulane kha mushumo une a ita.
- Minisṱa Vha Pfunzo dza Nṱha, Saintsi na Vhutumbuli, Dokotela Vho Blade Nzimande, vhe vha avhelwa vhuphurofesa ha khuliso nga Yunivesithi ya Beijing Jiaotong, i re fhaḽa kha shango ḽa China. Hezwi ndi nga murahu ha u dzhiela nṱha zwa u shela havho mulenzhe kha zwa pfunzo nahone ndi tshiga tsha u khwaṱhisa vhushaka vhukati ha shango ḽa Afrika Tshipembe na ḽa China.
- Dokotela Vho Kogie Naidoo, vhe vha avhelwa Pfufho ya Rasaintsi wa Mufumakadzi wa Nṱha nga vha Tshumisano ya Ndingo dza zwa Mishonga ya vhukati ha dzhango ḽa Yuropa na Mashango a Bvelaho Phanḓa, ine ya vha mbekanyamushumo ya ṱhodisiso ya mashango a Mbumbano ya Yuropa.
- InvestSA, tshiimiswa tsha Afrika Tshipembe tshine tsha vha davhi ḽa Muhasho wa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Phikhisano (the dtic) ḽe ḽa wina Pfufho ya Ṱhuṱhuwedzo ya zwa Vhubindudzi ya UN kha Foramu ya zwa Vhubindudzi ha Ḽifhasi ya vhu8, nge tsha kunguwedza na u tshimbidza thandela khulwane vhukuma ya zwa fulufulu ine ya katela na zwa vhubindudzi ha nnḓa hu tshi itelwa u fhaṱa thandela khulwanesa ya fulufulu ḽi vusuluseaho fhano shangoni ine ya khou lavhelelwa u ṋetshedza fulufulu ḽo kunaho kha miṱa i swikaho 200 000.
- Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽi kha vhuimo ha u thoma kha Indekisi ya Vhupikisani ha Ḽifhasi ha GBS nga mulandu wa u tikedza haḽo senthara dza zwa vhudavhidzani kha khethekanyo ya ‘Global Customer Lifecycle Management’ ḽa dovha hafhu ḽa vha kha vhuimo ha vhuvhili kha khethekanyo ya Global Customer Service and Support Services.
2. Maipfi a Ndiliso
Khabinethe yo ṱahisa maipfi ayo a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dza:
- Ḽizhakanḓila ḽa muzika, Vho Marc Rantseli, vhe vha vha vhe muraḓo wa tshigwada tsha zwa muzika tsha vhavhili tshe tsha vha tshi tshi ḓivhiwa sa Marc Alex , tshe vha vha vho tshi vhumba na murathu/mukomana wavho Vho Alex Rantseli.
- Ḽizhakanḓila ḽa kale vhe vha vha vhe ramafhungo wa zwa mitambo khathihi na u vha mudzudzanyi wa mafhungo, Vho Sello Rabothata. Vho vha vha tshi ḓivhelwa u vha muthu a funaho bola ya milenzhe vhukuma nahone vho vha tshipiḓa tsha avho vhe vha ḓa na dzina, Bafana-Bafana ḽine ḽa vha dzina ḽa Thimu ya Bola ya Milenzhe ya Lushaka ya Afrika Tshipembe.
- Muhashi wa radio we a vha a tshi takalelwa vhukuma, Vho Irvin Sihlophe, vhe vha vha vha tshi hasha na u bveledza mbekanyamushumo dza zwa mitambo kha radio ya SABC, Ukhozi FM.
- Mudzulapo wa shango ḽa Palestine we a vha e ene Muhulwane wa Ofisi ya Gift of the Givers ngei kha vhupo ha Gaza, Vho Ahmed Abbasi, vhe vha vhulahwa kha nndwa ine ya khou bvela phanḓa vhukati ha shango ḽa Israel na vha tshigwada tsha Hamas.
Mbudziso: Mufumakadzi Vho Nomonde Mnukwa – Muambeli wa Khabinethe vho tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 653 7485
