A. Xiyimo xa Khabinete ekaTimhakakulu
1. Leswintshwa hi Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19)
1.1. Khabinete yi amukela ku ehla eka nhlayo ya timhangu ta COVID-19 leti tiyisisiweke emavhikini mangarimangani lama nga hundza na mpimo wa nhlakarhelo lowu antsweke lowu wu engeteleke kufika eka 87%. Nhlayo ya vanhu lava lavaka ku amukeriwa eswibedhlele swa hina na ku laviwa ka swikambelo swa COVID-19 na swona swi ehlile.
1.2. Khabinete yi khensa maAfrika-Dzonga hinkwavo eka ku tlanga xiphemu xa vona eka ku landzelela swipimelo ku hunguta nhlayo ya timhango letintshwa. Hi hoyozela vutiyimiseri na vutitsoni bya vatirhi va swa rihanyo hinkwavo lava veke eka vusirheleri bya hina vuthu ra le mahlweni ehenhla ka xitsongwatsongwana lexi.
1.3. A hi akeni ehenhla ka nkhinkhi wa mahungu lamo tiyisa nhlana na ku ya emahlweni hi tirhisana hi ndlela yo fanana ku endla swilo leswinene, swo tanihi ku siya mpfhukanyana exikarhi ka vanhu, ku ambala xipfalaxikandza loko hi ri evanhwini, na ku hlamba swandla hi xisibi na mati kumbe ku tirhisa xibasisaswandla lexi nga na xihoko.
1.4. Khabinete yi hlohlotela vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga ku dawuniloda Xitirhisiwa xa COVID Alert SA xa mahala kusuka eka Apple App Store kumbe Google Play. Ndzawulo ya Rihanyo yi tivise app leyi tanihi xitirho xin'wana xo lemukisa maAfrika-Dzonga loko va vile eka xiyimo laha ku nga na munhu loyi a nga na COVID-19. App leyi yi tiyisa nyimpi ya rixaka ra ka hina ku lwisana na ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.
1.5. Khabinete yi tlhele yi engetela xiyimo xa rixaka xa mhangu kuya eka 15 Nhlangula 2020 hi ku landza Xiyenge xa 27(5)(c) xa Nawu wa Malawulelo ya Timhangu, 2002 (57 wa 2002). Leswi swi ta ya emahlweni swi humelerisa swinawana leswi tshamaka swa ha fambelana na ku lawula ku hangalaka ka mitluletavuvabyi ya COVID-19.
2. Madzolonga yo ya hi rimbewu (GBV)
2.1. Maxangu ya GBV ya ya emahlweni ya xanisa rixaka ra ka hina hi ku himeteriwa ka tihanyi to pfumala mongo na ku ku dlayiwa ka vavasati. Vaxanisiwa lava ha ku vaka kona va vugevenga lebya tihanyi va katsa mutlangi wa le ka thelevhixini Thandeka Mdeliswa (34) loyi a baleseriweke ekaya ka vona eEvander, Mpumalanga na wansati wa 28 wa malembe hi vukhale loyi a dlayiweke hi nuna wakwe loko a ri karhi a mangala nandzu wa madzolonga ya le mindyangwini eka Xitichi xa Maphorisa xa Madeira e Kapa-Vuhumadyambu. Khabinete yi kombela vululami ku va byi humelerisiwa eka vugevenga lebyi na le ka byin'wana lebyi byi mangariweke.
2.2. Khabinete ya ha ku pasisa milawu yinharhu ku tiyisa nyimpi ya ku lwisana na GBV. Yona i Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Madzolonga ya le Mindyangwini; Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Vugevenga na Timhaka leti Fambelanaka wa 2020; na Nawumbisi wo Hundzuluxa Nawu wa Vugevenga (Milandzu ya swa Masangu na Timhaka leti Fambelanaka ) wa 2020. Milawu leyi yi ta hoxa xandla eka ku tiyisisa leswaku ku va na nsirhelelo lowu tirhaka kahle na ku nga tlangisi swipfuno eka vaxanisiwa va madzolonga ya le mindyangwini na GBV.
3. Xinavetiso xa Clicks
3.1. Khabinete yi lemukile hi ku vilela lokukulu xinavetiso xo karhata kutlula mpimo lexi kandziyisiweke eka webusayiti ya Clicks, lexi tlhontlheke hi ndlela leyi nga na swivangelo nhlundzuko wa vaaki lowu hangalakeke na tiko. Khabinete yi tekela enhlokweni xinavetiso lexi tanihi lexi xi khunguvanyisaka swinene na ku va lexi hlawulaka ku ya hi nghohe.
3.2. Misisi ya Vantima yi vile nhlokomhaka ya ku endliwa yi va ya tipolitiki ta matimba na ku va xihlovo xa xihlawuhlawu lexi nga riki lexinene eka matimu ya hina lama ha ku vaka kona. Matimu ya rixaka ra ka hina ma tele hi milawu na mitolovelo ya rixaka leswi swi ringanisiwaka na ‘vuntima’ na swihlawulekisi swa le mirini leswi ku fambelanisiwaka na swona – tanihi xikombiso, nhlonge yo dzwihala, misisi yo soholoka na ku va yo songasongana – na mfungho wa ku va munhu wa xiyimo xa le hansi.
3.3. Hikokwalaho hi amukela magoza yo lulamisa lama tekiweke hi Clicks. Leswi katsa vutiboheleri bya vona bya ku tirhisana na mfumo ku kondletela swimakiwa swa laha tikweni emavhengeleni ya vona hinkwawo na ku tirhisana na vaphakeri va vona hinkwavo ku kondletela mikhuvanene leyi nga eka vumbiwa tanihilaha yi hlamuseriweke hakona eka Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996. Va ta tlhela va endla nongonoko wa vuleteri bya ku hambana na ku katsa vanhu hinkwavo wa vafambisi na vatirhi va vona hinkwavo.
3.4. Khabinete yi kombela tiejensi hinkwato to navetisa ta Clicks na mavhengele man'wana leswaku na tona ti amukela minongonoko yo khomeka leyi yi kondletelaka na ku sirhelela timfanelo ta ximunhu, na ku tlakusa vulemukisi hi mayelena na swiphiqo leswa manyala swa xihlawuhlawu xo ya hi nghohe, nkandzingano na xihlawuhlawu.
3.5. Tisekitara hinkwato ta rixaka ra ka hina ti boheka ku seketela swinakulobye exikarhi ka tindzawulo ta mfumo na mihlangano ya Kavanyisa ka Kaye eka ku simeka mapfhumba ya dyondzo yo lwisana na xihlawuhlawu xo ya hi nghohe na yo lwisana na xihlawuhlawu.
3.6. Hi ku ringana, mfumo wu tsundzuxa maAfrika-Dzonga hinkwavo leswaku mfanelo ya ku vulavula ku kanetana na nkavululami wihi kumbe wihi ku ri hava nchavo wa ndzihiseto yi hlamuseriwile eka Vumbiwa. Hambiswiritano, mfanelo ya ku kombisa ku vilela yi ta na vutihlamuleri lebyi fambisanaka swin'we bya ku endla tano hi ku rhula naswona ku ri hava ku onha timfanelo ta van'wana. Mfumo wu sola swiendlo swa ku onheteriwa ka nhundzu emavhengeleni ya Clicks. Swiendlo leswi nga riki enawini swo tano swi chicha xiyimo xa moya wa timfanelo ta ximunhu leti ti vumbeke tiko leri kusukela loko ku vile na xidemokirasi.
3.7. Afrika-Dzonga yi le ku tirheleni ku kurisa ikhonomi naswona yi nge swi koti ku xungeta ku lahlekeriwa hi mitirho hikwalaho ka ku pfaleteriwa ka mabindzu. Ku nga landzeleriwi ka nawu na ku onheteriwa ka nhundzu leyi nga riki ya mfumo na ya mfumo a swi fanelangi ku tsetseleriwa tanihileswi swi nga riki xihlawuriwa xa vutihlamuleri na ku va xa nhluvuko xa ku ololoxa ntlimbo.
4. khonomi
4.1. Ku khanyana lokukulu ka Swikumiwa swa Tiko Hinkwaswo swa Kotara ya 2 ku rhekoda tilevhele ta 16,4% leti endliweke ta lembe na lembe kufika eka 51,2% hikwalaho ka COVID-19, swi tlakusa nxungeto wa ku fikelela mvhumbo wa Mpimanyeto wo Engetela wa -7.2% ta ku kula hi 2020.
4.2. Leswi swi tiyisa ku lulama ka xiboho xa mfumo xa ku tirhisa hi ku hatlisa kungu ra nhlakarhelo wa ikhonomi, ku ri karhi ku tirhisaniwa na vatirhisani va hina lava nga eka xinakulobye hinkwavo ku veka ikhonomi eka ndlela ya ku kula yo antswa.
4.3. Kungu leri, leri ri nga ta rhangeriwa hi swimakiwakulu, ri ta tlhela ri katsa nsimeko wa mipfuxeto ya swivumbeko leyi dingiwaka swonghasi.
5. Rifu ra Nathaniel Julius
5.1. Khabinete yi hundzise nchavelelo wa yona eka vandyangu wa Nathaniel Julius, xifanyetana xa 16 wa malembe hi vukhale lexi xi ehleketeleriwaka ku va va xi baleseriwile xi lova hi maphorisa eEldorado Park.
5.2. Ku khomiwa ka maphorisa manharhu hi Ndzawulotsongo yo Lavisisa ya Maphorisa lama Tiyimelaka (IPID) eka swihehlo swa ku dlaya na ku tumbeta vuthala swi tiyisa nawu wa masungulo wa leswaku ku hava munhu loyi a nga ehenhla ka nawu.
5.3. Khabinete yi kombela vaakandhawu va Eldorado Park ku pfuneta IPID na ku ya emahlweni va tikhoma hi ndlela leyi fambisanaka na sisiteme ya vululami bya swa vugevenga ku tiyisisa leswaku vululami bya humelela.
6. Xiviko xa Oditara-Jenerala (AG) hi swixaviwa swa COVID-19
6.1. Xiviko xa AG lexa ha ku humesiwaka xi tlhele xi kombisa mihambuko na mixaviselano leyi nga riki enawini eka mpako wa mphalalo wa COVID-19 lowu sunguriweke hi mfumo ku olovisa ntshikelelo wa swa ikhonomi na ku sivela ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.
6.2. Swikumiwa swi ta hundziseriwa eka Senthara ya Nhlanganelo ya tiejensinyingi leyi yi rhwexiweke xintirhwana xa ku lavisisa vumbabva na vukungundzwana lebyi fambelanaka na COVID-19. Swikumiwa leswi swi katsa ku tlakusiwa kutlula mpimo ka mixavo, vatirhelamfumo va endla swikombelo swa mphalalo leswi a va nga fanelangi ku swi kuma, vumbabva lebyi nga tshukaka byi va kona na ku ceceleta milawu na swinawana swa malawulelo ya nkhuluko wa tinhundzu na vukorhokeri.
6.3. Khabinete yi tshikelela vutiyimiseri bya yona ku ya emahlweni yi hlongorisa kufika emakumu hinkwavo lava kumekaka va tirhisile timali hi ndlela yo homboloka swi nga ri na mhaka leswaku hi vona vamani. Ku hambana loku paluxiweke hi vaaki hi vuxokoxoko lebyi kandziyisiweke eka webusayiti ya Vutamelankwama bya Rixaka (www.treasury.gov.za) ku ta landzelerisiwa na tindzawulo leti faneleke.
B. Swiboho swa Khabinete
1. Miphalalo ya ku Cinca ka Tlilayimete ya Rixaka
1.1. Khabinete yi pasise ku tumbuluxiwa ka Khomixini yo Kondletela ku Cinca ka Tlilayimete ya le Hofisini ya Phuresidente. Leswi swi fambisana na Ntwanano wa Rimba ra Samiti ya Mitirho wa le Hofisini ya Phuresidente lowu sayiniweke hi nkarhi wa Samiti ya Mitirho ya le Hofisini ya Phuresidente hi 2018. Khomixini yi ta kondletela ku cinca lokunene ka tiko ra ka hina eka tlilayimente ya moyakhubu wa le hansi na ikhonomi na rixaka leswi kondzelelaka hi kwalomuya ka va 2050.
1.2. Xivumbeko lexi xi ta yimeriwa hi mfumo, vatirhisani lava nga eka xinakulobye, vaaki lava nga na ku tsakela kun'we, vativinkulu kusuka eka swidyondzeki na mihlangano ya ndzavisiso. Afrika-Dzonga i musayini eka Ntwanano wa Rimba ra Vun'we bya Tinxaka eka ku Cinca ka Tlilayimete (UNFCCC).
1.3. Khabinete yi tlhele yi pasisa ku rhumeriwa ka Qhinga ra Nhluvukiso wa Swithyakisamoya swa le Hansi (LED) ra tiko eka Hofisi ya Vamatsalani ya UNFCCC. Qhinga lera LED ri ta antswisa pholisi ya ku cinca ka tlilayimete na nhluvukiso ya rixaka hi mukhuva lowu tirhisanaka, lowu khomaneke na ku va wa xiqhinga swinene. Ri nyika magoza yo hunguta lama kongomisaka eka mune wa tisekitarakulu ta ikhonomi, ku nga Eneji; Vumaki; Vurimi, Swihlahla na Ntirhiso wa Misava; na Thyaka.
2. Qhinga ra Malawulelo ya Thyaka ra Rixaka (NWMS) ra 2020
2.1. Khabinete yi pasise NWMS ya 2020 ku siva NWMS ya 2011. Qhinga lera malawulelo ya thyaka ri humelerisa swipimelo swa Nawu wa swa Thyaka: Malawulelo ya Mbangu ya Rixaka, 2008 (Nawu wa 59 wa 2008). Wu lawula minongonoko ya nsirhelelo wa mbangu. Wu lawula ikhonomi leyi katsaka vanhu hinkwavo, leyi yisekaka emahlweni na ku va leyi hlayisaka mbangu, ku ri na tiphuphu ta nkongomo tinharhu – ku hungutiwa ka thyaka, vukorhokeri lebyi tirhaka kahle na ku va lebyi yisekaka emahlweni, na vulemuki bya thyaka na vulandzelelanawu.
3. Tikholichi ta swa vurimi
3.1. Khabinete yi pasise ku tumbuluxiwa ka tikholichi ta swa vurimi tanihi vuswikoti bya Tikholichi ta Dyondzo ya le Henhla hi ku landza Nawu wa Dyondzo ya le Henhla, 1997 (101 wa 1997), tanihilaha wu hundzuluxiweke hakona.
3.2. Tikholichi ta swa vurimi – leti eka nkarhi wa sweswi ti nga ehansi ka Ndzawulo ya Vurimi, Antswiso wa Misava na Nhluvukiso wa Matikoxikaya– ti nyika minongonoko leyi fambelanisiweke na mithwaso ya dyondzo ya le henhla leyi yi katsaka swikili swa minongonoko ya vuleteri na mitirho ya mavoko. Ku rhurhisiwa ka tikholichi leti kuya eka Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri swi ta ti fambelanisa na Nawu wa Dyondzo ya le Henhla wa 1997 lowu lawuleriweke naswona ti ta antswisa mafumelo na malawulelo.
4. Xiviko xa 2017/18 hi Nongonoko wa Hunguto wa Xibalo xa Ndzavisiso na Nhluvukiso (R&D)
4.1. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Xiviko xa 2017/18 ePalamende hi Nongonoko wa Hunguto wa Xibalo xa R&D. Ndzavisiso lowu wu landzelerisa matirhiselo ya hunguto lowu hi tikhamphani ku kondletela ndzavisiso na nhluvukiso leswi nga endzeni ka tisekitara ta tona. Nongonoko lowu wa hunguto wa xibalo wu tivisiwile rosungula hi Hukuri 2006. Hi ku ya hi xiviko lexi, kusuka hi Hukuri 2006 kufika hi Nyenyanyana 2018,
ehenhla ka 1 091 wa tikhamphani leti ti endleke swikombelo swa nseketelo, 902 ti nyikiwile hunguto lowu wa xibalo. Xiviko xa vutalo xi ta fikeleriwa xikan'wekan'we loko xi andlariwa ePalamende.
5. Papilampfapfarhutwa ra Swibumabumelo swa Mfumo hi Rimba ra Pholisi ya Vukorhokeri bya Vundzeni bya swo Twiwa na
swo Voniwa
5.1. Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Papilampfapfarhutwa ra Swibumabumelo swa Mfumo hi Rimba ra Pholisi ya Vukorhokeri bya Vundzeni bya swo Twiwa na swo Voniwa: Xivono Xintshwa xa Afrika-Dzonga xa 2020, leswaku vaaki va kanerisana na ku nyika mavonelo.
5.2. Papila lera Swibumabumelo swa Mfumo, exikarhi ka swin'wana, ri ringanyeta pholisi yintshwa na ku cinca ko lawula na swibumabumelo leswi swi endleriweke ku veka eka xiyimo xintshwa tisekitara ta swihangalasamahungu swo twiwa na swo voniwa eka ku kula ka nkarhi lowu taka na ku kondletela vuvekisi.
6. Ncinco eka Riandlalo ra Ndzaka
6.1. Khabinete yi nyikiwile vuxokoxoko hi ndzima leyi khatsiweke hi xipano xa xintirhwana xo kanerisana leri rhangeriweke hi Ndzawulo ya Mitlangu, Vutshila na Mfuwo hi ncinco eka riandlalo ra ndzhaka. Xipano lexi a xi fanele ku kambisisa hi riandlalo ra ndzhaka ra nkarhi wa sweswi, na hilaha Khabinete yi angulaka hakona eka mikhuvanene ya nkarhi lowu nga hundza na ku va ya nkoka swonghasi ya Vumbiwa ra hina.
6.2. Xipano lexi xi endla swibumabumelo swa switsundzuxo swo yimisiwa leswi swi faneleke ku amukela mikhuvanene ya masungulo ya Afrika-Dzonga leyintshwa. Xi ringanyeta ku rhurhisiwa ka swin'wana swa switsundzuxo swo yimisiwa swa nkarhi lowu nga hundza ku yisiwa eka mitanga ya mikongomelo leyi yi nga ta kumeka etikweni hinkwaro. Oditi ya vutalo ya switsundzuxo swo yimisiwa na mifungho hinkwayo yi ta endliwa naswona mbuyelo wa kona wu ta letela ku kumiwa ka mitanga yo akiwa ka rixaka ya mfumo leyi ringanyetiwaka.
6.3. Khabinete yi amukela endlelo leri, leri ri nga ta hoxa xandla eka ku akiwa ka rixaka na ku tiyisisa leswaku tindhawu ta vaaki ti kombisa mikhuvanene leyi nga eka vumbiwa ya mfumo wa xidemokirasi wa le ndzhaku ka mfumo wa xikoloni na wa le ndzhaku ka mfumo wa xihlawuhlawu. Mitanga ya ku akiwa ka rixaka ya mfumo yi ta rhurhisa vuxokoxoko bya nkarhi lowu nga hundza hinkwabyo lebyi byi kombisaka vukoloni na switumbuluxiwa swa mfumo wa xihlawuhlawu eka tinxaka ta nkarhi lowu taka
C. Swihungwana
1. Vuhoyozeri
Khabinete yi hundzisa vuhoyozeri bya yona na ku navelela leswinene eka:
1.1. khale ka Mulawuri-Jenerala (DG) eka Hofisi ya Phuresidente tlhelo Matsalana wa Khabinete, Dkd Cassius Lubisi, tanihiloko a ri karhi a huma eka Vutirhelamfumo ku huma phenceni endzhaku ka ku tirha tanihi mutirhelamfumo wa xikombiso lexinene eka Hofisi ya Phuresidente na le KwaZulu-Natal. Dkd Lubisi u siyela vanhu va Afrika-Dzonga ndzhaka ya vukorhokeri bya matikhomelonene, bya xiphurofexinali na ku va bya xitiyanhlana.
1.2. khale ka DG ya Ndzawulo ya Rihanyo, Dkd Precious Matsoso, eka ku thoriwa ka yena tanihi xirho xa phanele eka Phanele leyi Tiyimelaka ya Nhlangano wa Matiko ya Misava ya Vulungheki na Angulo wa Mitungukulu.
2. Michavelelo
Khabinete yi rhumela michavelelo eka:
2.1. vandyangu na vanghana va mutlhokovetseri loyi a ndhundhuzeriwaka swinene tlhelo mugingiriki wa swa tipolitiki Ttn Achmat Dangor loyi a tirhiseke swikili swa yena swa vutsari ku paluxa nkavululami wa mfumo wa xihlawuhlawu na ku nyika rito eka lava pfumalaka rito.
2.2. vandyangu, vanghana na vatirhikulobye va Mnn Nyameka Goniwe, Xipikara xa Masipala wa Inxuba Yethemba eKapa-Vupeladyambu na noni ya mugingiriki wa Vulwelantshunxeko, Tatana Matthew Goniwe.
2.3. vandyangu na vanghana va Muhandzuri-Jenerala wa Vuthu ra Vusirheleri ra Rixaka ra Afrika-Dzonga, Luthenente-Jenerala Vejay Ramlakan, loyi a hume phenceni, loyi a nga tlhela hoxa xandla eka ntshunxeko wa maAfrika-Dzonga hinkwavo.
2.4. vandyangu na vanghana va Ttn Petrus Meyer, loyi tiveka hi ku rhandzeka tanihi Oom Piet, wa Kapa-Vupeladyambu, na Muyimelatiko Hosi Mohlamme Piet Mathebe na Ttn David Mbulaheni Malada wa Limpopo. MaAfrika-Dzonga lavo xiximeka va nyikete vutomi bya vona eka nyimpi yo lwela ntshunxeko na xidemokirasi eAfrika-Dzonga.
2.5. vandyangu na vanghana va mugingirikeli wa timfanelo ta ximunhu loyi a tiveka swonghasi Gqwethankulu George Bizos, loyi a hundzeke emisaveni a ri na malembe ya 92 hi vukhale. A ri nhenha ya nyimpi yo lwisana na mfumo wa xihlawuhlawu eAfrika-Dzonga. Adv Bizos u tirhe tanihi mutsundzuxi wa swa nawu wa Nelson Mandela ku ringana malembe lamo tala naswona a ri un'wana wa phanele ya magqwetha lama yimeleke vasirheleriwa eka Mutengo wa Rivonia.
A ri gqwetha ra timfanelo ta ximunhu leri a ri tlangeriwa naswona a tlhela a va xirho xa vasunguri va Senthara ya Swipfuno swa Nawu, nhlangano wa timfanelo ta ximunhu.
D. Ku thoriwa
Ku thoriwa hinkwako ku fanele ku yisiwa eka vutiyisisi bya mithwaso na mbhaso lowu faneleke.
1. Luthenente-Jenerala Tebello Constance Mosikili tanihi Xandla xa Nhloko ya Rixaka ya Ndzawulotsongo ya Vulavisisi bya Vugevenga bya Xirhangana.
2. Ttn Trevor Rammitiwa tanihi Muofisirinkulu wa Vurhangerinkulu wa Vandla ra Swihangalasamahungu swa Xielekitironiki ra Rixaka ra Afrika-Dzonga.
Swivutiso: Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139
Siku: Ravumune, 10 Ndzhati 2020
Xi humesiwile hi: Vufambisi bya Mfumo bya Vuhlanganisi na Mahungu (GCIS)
www.gcis.gov.za; www.gov.za
