A. Mafhungo a zwa Mupo
1. Maswa-maswa a Dwadze ḽa tshitzhili tsha Corona (COVID-19)
1.1. Khabinethe i ṱanganedza u tsa ha tshivhalo tsha kheisi ntswa dzo khwaṱhisedzwaho dza COVID-19 vhegeni dzi si gathi dzo fhiraho na phimo yo khwinifhalaho ya vho fholaho ine yo engedzea nga 87%. Tshivhalo tsha vhathu vhane vha tea u valelwa kha zwibadela zwashu na ṱhoḓea ya ndingo dza COVID-19 natsho tsho tsa.
1.2. Khabinethe i livhuwa maAfrika Tshipembe vhoṱhe kha u shela mulenzhe kha u tevhedza nyiledzo dza u linganya mudzenga. Ri khoḓa vhuḓikumedzeli na tshiṱhavhelo zwo itwaho nga vhaḓivhi vha zwa mutakalo vhe vha ima phanḓa kha u ri tsireledza kha tshitzhili.
1.3. Kha ri fhaṱe kha nungo dza mafhungo aya a ṱuṱuwedzaho na u isa phanḓa na u shumisana kha u isa phanḓa na u ita zwo teaho, u fana na u ita nḓowenḓowe ya u sa ima tsini-tsini na muṅwe muthu, u ambara masiki musi vha fhethu ha nnyi na nnyi, na u ṱamba zwanḓa nga tshisibe kana u shumisa tshithatha-tshitzhili (sanitiser) tshi na aḽikhoholo kha zwanḓa.
1.4. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe uri vha dauniḽode App ya mahala ya COVID Alert SA ubva kha Apple App Store kana kha Google Play. Muhasho wa Mutakalo wo ḓivhadza app sa tshiṅwe tshishumiswa tsha u ḓivhisa maAfrika Tshipembe arali vho ḓi wana vhe fhethu hu na muthu a na COVID-19. App iyi i khwaṱhisedza nndwa yashu sa lushaka ya u lwa na u phaḓalala ha tshitzhili.
1.5. Khabinethe yo dovha ya tendela u engedzwa ha maḓuvha a tshiimo tsha lushaka tsha khombo u swika ḽa 15 Tshimedzi 2020 u ya nga Khethekanyo 27(5) (c) ya Mulayo wa Ndangulo ya Tshinyalelo, 2002 (57 wa 2002). Izwi ndi u itela u isa phanḓa na u shumisa ndaulo dzine dza dzula dzi tshi tshimbilelana na u langa u phaḓalala ha u kavhiwa nga COVID-19.
2. Khakhathi dzo Livhanaho na Mbeu (GBV)
2.1. Samba ḽa GBV ḽi khou ya phanḓa na u ṱhasela shango ḽashu nga kha khakhathi dza u rwa na u vhulawa ha vhafumakadzi dzi sa ḓadzi mudzio. Zwipondwa zwa zwenezwino zwa vhupfuka mulayo uvhu vhuvhi hu katelwa mutambi wa mufumakadzi Vho Thandeka Mdeliswa (34) vhe vha thuntshiwa musi vha hayani ha havho Evander, ngei Mpumalanga na mufumakadzi wa miṅwaha ya 28 we a vhulawa nga munna wawe musi a tshi khou vhiga mulandu wa khakhathi ya muṱani ngei Tshiṱitshini tsha Mapholisa tsha Madeira kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha. Khabinethe i ita khuwelelo kha uri hu vhe na vhulamukanyi kha vhupfuka mulayo na miṅwe milandu yo vhigwaho.
2.2. Khabinethe yo tendela milayo miraru zwenezwino kha u khwaṱhisedza u lwa na GBV. Ndi Mulayotibe wa Khwinisedzo ya Khakhathi dza Miṱani; Mulayotibe wa 2020 wa Khwinisedzo ya Zwa Vhugevhenga na Zwielanaho nazwo; na Mulayotibe wa Khwinisedzo ya 2020 wa Mulayo wa Vhugevhenga (Mulandu ya zwa Vhudzekani na Zwielanaho Nazwo). Milayo iyi i shela mulenzhe kha u vhona uri tsireledzo ya Zwipondwa yo bveledzwa na uri yo lingana kha khakhathi dza Zwipondwa na GBV.
3. Khunguwedzo ya Clicks
3.1. Khabinethe yo dzhiela nzhele na u vhilaedzwa huhulwane nga khunguwedzo yo phaḓaladzwaho i khukhulisaho zwihulwane kha webusaithi ya Clicks, zwo dzikusaho na u kwatisa lu pfadzaho tshitshavha nga vhuphara. Khabinethe yo dzhia khunguwedzo iyo sa i vhaisaho na u vha i khethululaho nga muvhala.
3.2. Mavhudzi a vharema ndi fhungo la tshipolotiki vhukuma na u vha tshiko tsha u khethululwa zwi songo tea kha ḓivhazwakale yashu ya zwenezwino. Ḓivhazwakale ya lushaka lwashu yo khakhaṱhela milayo na zwine tshitshavha tsha tenda khazwo zwi fanyanwaho na ‘vhurema’ na zwiṅwe zwi ngaho izwo kha muvhili – sa tsumbo, lukanda lutswu, mavhudzi o piringanaho na o songanaho – na betsho ya u sedzelwa fhasi.
3.3. Zwo ralo ri ṱanganedza maga a ndulamiso a tshihaḓu o dzhiiwaho nga Clicks. Hezwi zwi katela vhuḓikumedzeli havho ha u shuma na muvhuso kha u khwinisa zwibveledzwa zwapo kha mavhengele avho oṱhe na u ṱangana na vhaṋetshedzi vha vhengele ḽavho kha u khwinisa ndeme dza mulayotewa sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996. Vha ḓo dovha vha ita uri hu vhe na mbekanyamushumo ya vhupfumbudzi ya vhufhambani na vhukateli kha vhalanguli na tshiṱafu tshavho tshoṱhe.
3.4. Khabinethe i ita khuwelelo kha mazhendedzi a khunguwedzo a Clicks na maṅwe mavhengele uri vha shumise mbekanyamushumo dzi fareaho dzi khwinisaho na u tsireledza pfanelo dza vhathu, na u engedza vhuḓivhi ha mafhungo a zwa khethululo nga muvhala, vhushayandingano na u khethulula.
3.5. Sekithara dzoṱhe dza tshitshavha dzi tea u tikedza vhufarani vhukati ha mihasho ya muvhuso na zwiimiswa zwa Chapter Nine kha u shumisa mafulo a u funza vhathu u lwa na khethululo ya muvhala na vhukhethululi.
3.6. Nga kha vhulingani, muvhuso u humbudza maAfrika Tshipembe vhoṱhe uri pfanelo ya u amba ngaha vhushaya vhulamukanyi u sa shavhi u lifhedzwa zwi hone kha Ndayotewa. Fhedziha, pfanelo ya u gwalaba i ḓa na vhuḓifhinduleli ha u zwi ita nga mulalo u sa thithisi pfanelo dza vhaṅwe vhathu. Muvhuso u hanedzana na zwiito zwa u tshinyadza kha mavhengele a Clicks. Zwiito izwo zwi siho mulayoni zwi sedzela fhasi muya wa pfanelo dza muthu wo vhumbaho shango iḽi ubva tshe demokirasi ya vha hone.
3.7. Afrika Tshipembe ḽi khou shuma ḽo sedza kha u alusa ikonomi na uri ḽi nga si kone u imela ndozwo ya mishumo zwo ḓiswaho nga u valwa ha mabindu. U sa vha hone ha mulayo na u tshinyadza ndaka dza phuraivethe na dza muvhuso zwi songo ṱuṱuwedzwa vhunga hu si nḓila yone ya u sumbedza vhuḓifhinduleli na vhubveledzisi kha u tandulula khuḓano.
4. Ikonomi
4.1. U hwetekana ho kalulaho ha Zwibveledzwa Guṱe zwashu zwa Kotare ya vhuvhili u ya kha levele dza 16, 4% dza ṅwaha u ya kha 51,2% nga ṅwambo wa COVID-19, zwi engedza khombo ya u swikelela mavumbele a Mugaganyagwama Nyingwa wa nyaluwo ya -7.2% nga 2020.
4.2. Hezwi zwi khwaṱhisedza vhungoho ha tsheo ya muvhuso ya u dzhena nga u ṱavhanya kha pulane ya mbuedzedzo ya ikonomi, u tshi khou shumisana na vhashumisani vha matshilisano vhashu vhoṱhe uri ikonomi i vhe kha nḓila ya nyaluwo ya khwiṋe.
4.3. Pulane, ine ya ḓo vha yo rangwa phanḓa nga themamveledziso, i ḓo katela u thomiwa ha tshanduko dza zwiimiswa zwa ndeme vhukuma.
5. Lufu lwa Nathaniel Julius
5.1. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa wa ha Nathaniel Julius, mutukana wa miṅwaha ya 16 we a thuntshiwa a vhulawa nga mapholisa ngei Eldorado Park.
5.2. U farwa ha mapholisa mararu nga vha Tshiimiswa tsho Ḓiimisaho tsha Vhusedzulusi ha Mapholisa (IPID) kha mulandu wa u vhulaha na u pfuka vhulamukanyi zwi khwaṱhisedza mulayo wa mutheo wa uri ahuna muthu are nṱha ha mulayo.
5.3. Khabinethe i ita khuwelelo kha tshitshavha tsha Eldorado Park uri tshi thuse IPID na u isa phanḓa na u shuma vha tshi khou tevhedzela sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga u itela u vhona uri hu vhe na vhulamukanyi.
6. Muvhigo wa Oditha - Dzheneraḽa (AG) kha phurokhuamenthe dza COVID-19
6.1. Muvhigo wa zwenezwino wa AG wo sumbedzisa mavhalaangwe a u pfukiswa ha masheleni hu songo tshimbidzwaho zwone hu siho mulayoni ho itwaho kha phakhedzhi ya thikhedzo ya COVID-19 yo thomiwaho nga muvhuso u leludza mutsiko wa ikonomi na u thivhela u phaḓalala ha tshitzhili.
6.2. Mawanwa a ḓo iswa kha multi-agency Fusion Centre ine yo hweswa mushumo wa u sedzulusa tshanḓanguvhoni na vhufhura hu tshimbilelanaho na COVID-19. Mawanwa a katela u kalula ha mitengo, vhashumi vha muvhusoni vho itaho khumbelo ya thikhedzo ye vha vha songo tea u wana, tshanḓanguvhoni na u thudzelwa thungo ha milayo na ndangulo dza supply chain management.
6.3. Khabinethe i khwaṱhisedza vhuḓiimiseli hayo uri vhu ise phanḓa na u sala murahu avho vho wanalaho uri ndi vhone vho tambisaho masheleni ayo hu songo sedzwa uri ndi vho nnyi. Vhushaya thevhekano uvho hune ha khou ṱaniwa nga muvhuso nga kha mafhungo o anḓadzwaho kha webusaithi ya Gwama ḽa Lushaka (www.treasury.gov.za) vhu ḓo salwa murahu nga mihasho yo teaho.
B. Tsheo dza Khabinethe
1. Vhudzheneleli ha Tshanduko ya Kilima ya Lushaka
1.1. Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Khomishini ya Ofisi ya Muphuresidennde ya u Pfananya Tshanduko ya Kilima. Hezwi ndi maelana na Thendelano nga Ofisi ya Muphuresidennde ya Muhanga wa Samithi ya Mishumo yo sainiwaho kha Samithi ya Mishumo nga Ofisi ya Phuresidennde nga 2018. Khomishini i ḓo pfananya u shanduka havhuḓi ha shango ḽashu u ya kha kilima ya khaboni ya fhasi na ikonomi na tshitshavha zwi dziḓaho nga 2050.
1.2. Tshiimiswa tshi ḓo imelelwa nga muvhuso, vhashumisani vha zwa matshilisano, tshitshavha zwatsho khathihi na vhaḓivhi vha zwa pfunzo na zwiimiswa zwa tsedzuluso. Afrika Tshipembe ndi musaini wa thendelano kha Tshanduko ya Muhanga wa Mbumbano ya Dzitshaka kha Tshanduko ya Kilima (UNFCCC).
1.3. Khabinethe yo dovha ya tendela u ṋetshedzwa ha Maano a Mveledziso ya Muhasaladzo ire Fhasi (LED) a shango kha Muṅwaleli wa UNFCCC. Maano aya a LED a ḓo bveledzisa tshanduko ya kilima ya lushaka na mbekanyamaitele ya mveledziso nga nḓila yo dzudzanaho, i na ndunzhendunzhe nahone ya maano. I ṋetshedza maga a ndeludzo o sedzaho kha sekithara nṋa dza ndeme dza ikonomi, dzine dza vha Fulufulu; Nḓowetshumo; Vhulimi, Maḓaka na Tshumiso ya Mavu; na Malaṱwa.
2. Maano a Lushaka a Ndango ya Malaṱwa (NWMS) a 2020
2.1. Khabinethe yo tendela uri 2020 NWMS i bvise 2011 NWMS vhudzuloni. Maano a ndango ya malaṱwa a ita uri themo dza Ndango ya Mupo wa Lushaka dzi thome u shuma: Mulayo wa Malaṱwa, wa 2008 (Mulayo 59 wa 2008). U tshimbidza mbekanyamushumo dza tsireledzo ya mupo. U tshimbidza nyaluwo ya ikonomi i katelaho, i bveledzeaho nahone i na mupo wavhuḓi, yo sedza kha phuphu tharu – phungudzo ya malaṱwa, tshumelo dzi bveledzaho na dzi bveledzeaho, na vhuḓivhi na thevhedzelo ya zwa malaṱwa.
3. Magudedzi a zwa Vhulimi
3.1. Khabinethe yo tendela u thomiwa ha magudedzi a zwa vhulimi sa vhukoni ha Magudedzi a Pfunzo ya Nṱha u ya nga Mulayo wa Pfunzo ya Nṱha, wa 1997 (101 wa 1997), sa zwe wa khwiniswa ngaho.
3.2. Magudedzi a zwa vhulimi – ane zwazwino a fhasi ha Muhasho wa Vhulimi, Tshanduko ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani– a ṋetshedza mbekanyamushumo dzi tshimbilelanaho na ndalukanyo dza pfunzo ya nṱha dzi katelaho vhupfumbudzi ha zwikili na mbekanyamushumo dza vokheshinaḽa. U pfuluwa ha magudedzi a ya u ya kha Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi zwi ḓo ita uri a tshimbilelane na Mulayo wa Pfunzo ya Nṱha wa 1997 wo randelwaho na uri zwi ḓo khwinisa vhulanguli na ndango yao.
4. Muvhigo wa 2017/18 kha Mbekanyamushumo ya Tsedzuluso na Mveledziso ya Tshiṱuṱuwedzi tsha Muthelo (R&D)
4.1. Khabinethe yo tendela u i swa Phalamenndeni ha Muvhigo wa 2017/18 kha Mbekanyamushumo ya Tshiṱuṱuwedzi tsha Muthelo kha R&D. Tsedzuluso i sedza kha u shumiswa ha tshiṱuṱuwedzi nga dzikhamphani u itela u khwinisa tsedzuluso na mveledziso kha sekithara dzadzo, Mbekanyamushumo iyi ya tshiṱuṱuwedzi tsha muthelo yo bveledzwa lwa u tou thoma nga Lara 2006. U ya nga muvhigo, ubva nga Lara 2006 u swika nga Luhuhi 2018, kha khamphani dza 1 091 dze dza ita khumbelo ya thikhedzo, dza 902 dzo ṋewa tshiṱuṱuwedzi itshi tsha muthelo. Muvhigo wo fhelelaho u ḓo wanala musi wo no ṋetshedzwa Phalamenndeni
5. Mvetamveto ya Nḓivhadzamulayotibe kha Muhanga wa Mbekanyamaitele ya Tshumelo dza Mafhungo a u Thetshelesa na a u Vhona
5.1. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha Mvetamveto ya Nḓivhadzamulayotibe kha Muhanga wa Mbekanyamaitele ya Tshumelo dza Mafhungo a u Thetshelesa na a u Vhona: Bono Ḽiswa ḽa Afrika Tshipembe ḽa 2020, u itela mbudziso na vhupfiwa ha tshitshavha.
5.2. Nḓivhadzamulayotibe, vhukati ha zwiṅwe, i kumedza tshanduko ya mbekanyamaitele ntswa na vhulanguli na themendelo dzo itelwaho u vhuedzedza sekithara ya nyanḓadzamafhungo ya u thetshelesa na u vhona vhudzuloni u itela nyaluwo ya matshelo na u khwinisa vhubindudzi.
6. Tshandukiso ya Mbono ya Vhufa
6.1. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mvelaphanḓa yo itwaho nga tshigwada tsha vhuvhudzisi tsho rangwa phanḓa nga Muhasho wa Mitambo, Vhutsila na Mvelele kha tshandukiso ya mbono ya vhufa. Tshigwada tsha tsho sedza kha mbono ya vhufa ya zwino, na uri Khabinethe i fhindula hani ndeme dza ḓivhazwakale dza Ndayotewa yashu.
6.2. Tshigwada tshi ita themendelo dza zwiṱetshu/monyumenthe dzine dza tea u tikedza ndeme dzashu dza vhubvo ha Afrika Tshipembe ḽiswa ḽa demokirasi. Tshi kumedza u sudzuluswa ha zwiṅwe zwa zwiṱetshu zwa ḓivhazwakale dziphakhani dzine dza ḓo vha hone u mona na shango. Odithi yo fhelelaho ya zwiṱetshu zwoṱhe, zwiga na dzi monyumenthe i ḓo itwa na uri mawanwa a zwo a ḓo dededza kha u topolwa ha phakha dza mvelele dza u fhaṱa lushaka dzo kumedzwaho.
6.3. Khabinethe i tikedza maitele aya, ane a ḓo shela mulenzhe kha u fhaṱa lushaka na u vhona uri fhethu ha nnyi na nnyi hu sumbedzisa ndaela ya demokirasi ya ndeme ya mulayotewa ya nga murahu ha vhukoḽoni na muvhuso wa khethululo. Phakha dza mvelele dza u fhaṱa lushaka dzi ḓo sudzulusa zwidodombedzwa zwoṱhe zwa ḓivhazwakale zwi sumbedzaho vhukoḽoni na zwivhumbwa zwa muvhuso wa khethululo u itela mirafho ya matshelo.
C. Milaedza
1. U fhululedza
Khabinethe fhululedza na u tamela mashudu kha:
1.1. Mulanguli Dzheneraḽa (DG) wa kale kha Ofisi ya Phuresidennde vha dovha vha vha Muṅwaleli wa Khabinethe, Dr Cassius Lubisi, musi vha tshi khou bva kha Tshumelo ya Muvhuso vha tshi khou notha nga murahu ha musi vho shuma sa tsumbo kha Ofisi ya Phuresidennde ngei KwaZulu-Natal. Vho Dokotela Lubisi, vho sia ifa ḽa tshumelo i ṱuṱuwedzaho ya vhungoho na phurofeshinala kha vhathu vha Afrika Tshipembe.
1.2. DG wa kale wa Muhasho wa Mutakalo, Vho Dokotela Precious Matsoso, kha u tholiwa sa muraḓo wa phaneḽe kha Phanele ya Dzangano ḽa Mutakalo ḽa Ḽifhasi kha Ndugelo na Phindulo ya Phandemiki.
2. Ndiliso
Khabinethe i livhisa ndiliso kha:
2.1. muṱa na khonani dza murendi na rapolotiki wa mafulufulu Vho Achmat Dangor vhe vha shumisa zwikili zwavho zwa u ṅwala kha u ṱana u sa vha hone ha vhulamukanyi kha muvhuso wa tshiṱalula na konisa vha si na ipfi uri vha bve mulomo.
2.2. muṱa, na vhashumisani vha Vho Mme Nyameka Goniwe, Muambeli wa Masipala wa Inxuba Yethemba ngei Kapa Vhubvaḓuvha vhane vha vha tshilikadzi ya Mulwelambofholowo, Vho Khotsi Matthew Goniwe.
2.3. muṱa na khonani dza Sedzheni Dzheneraḽa wa Mmbi ya Vhupileli ya Afrika Tshipembe, Letheinethe Dzheneraḽa Vho Vejay Ramlakan, vhe navho vha shela mulenzhe kha mbofholowo ya maAfrika Tshipembe vhoṱhe.
2.4. muṱa na khonani dza Vho Petrus Meyer, vhe vha tshi ḓivheswa sa Vho Oom Piet, vha Kapa Vhukovhela, na Ambassador Vho Kgoṧi Mohlamme Piet Mathebe na Vho David Mbulaheni Malada vha Limpopo. MaAfrika Tshipembe aya o khetheaho vho kumedzela matshilo avho kha nndwa ya u lwela mbofholowo na demokirasi ya Afrika Tshipembe.
2.5. muṱa na khonani dza mulwelwa pfanelo dza vhathu vha ḓivheaho vhukuma Muimeleli Vho George Bizos, vhe vha ri sia vha na miṅwaha ya 92. Vho vha muhaga kha nndwa ya muvhuso wa khethululo Afrika Tshipembe. Muimeleli Vho Bizos vho shuma sa khansele wa mulayo (legal counsel) kha Vho Nelson Mandela lwa miṅwaha minzhi na uri vho vha vhe muṅwe wa vha re kha phaneḽe ya vhoramilayo vhe vha imelela vhahwelelwa kha Rivonia Trial.
Vho vha ramilayo wa pfanelo dza vhathu o pembelelwaho na u vha muraḓo o tumbulaho Senthara ya Zwiko zwa Mulayo, ḽine ḽa vha dzangano ḽa pfanelo dza vhathu.
D. U tholwa
U tholwa hoṱhe ho fhira kha khwaṱhisedzo ya ndalukano na thendelo yo teaho.
1. Letheinethe Dzheneraḽa Vho Tebello Constance Mosikili sa Mufarisa Ṱhoho ya Davhi ḽa Vhusedzulusi ha Vhupfukamulayo ha Vhuvhekanyandeme ha Lushaka.
2. Vho Trevor Rammitiwa sa Muofisiri Mulanguli Muhulwane wa Tshiimiswa tsha Nyanḓadzamafhungo ya Eḽekṱhroniki ya Lushaka Afrika Tshipembe.
Mbudziso: Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe
Luṱingo: 083 501 0139
